hellene

Του Πάρι Κωνσταντινίδη 

...δεν είναι ένα, ούτε αιώνιο. Ούτε καν απλώς των Ελλήνων! Ωστόσο, επί τη βάση τέτοιων κλισέ «αναλύονται» πολλές φορές διάφορα προβλήματα στη χώρα μας, οι αιτίες των οποίων ανάγονται με περισσή ευκολία σε «εθνικά χαρακτηριστικά».

 



 

politikes_dynameisΤέτοιες φολκλορικές ερμηνείες συσκοτίζουν τις πραγματικές αιτίες των προβλημάτων, παρατηρούσε ο κοινωνιολόγος της πολιτικής, Ζαν Μεϋνώ, στην κλασική μελέτη του: «Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα» (επανέκδ. Σαββάλας, 2004 [1965]). Ο Μεϋνώ είχε προβλέψει, ήδη το 1965, ότι η είσοδος της Ελλάδας στην τότε Κοινή Αγορά (πρόδρομο της Ευρωπαϊκής Ένωσης), θα οδηγούσε σε αποβιομηχάνιση, εάν δεν λαμβάνονταν συγκεκριμένα μέτρα. Παράλληλα είχε προβλέψει ότι εντός της Κοινής Αγοράς η γερμανική ηγεμονία θα αντικαθιστούσε την αμερικάνικη, ενώ για την οικονομική καχεξία της μεταπολεμικής Ελλάδας, απέδιδε ευθύνες, μεταξύ άλλων, στον υπέρογκο εξωτερικό δανεισμό, που δημιουργούσε εξαρτήσεις και καταδίκαζε την οικονομική ανάπτυξη. Επεσήμαινε επίσης, ότι στην ελληνική πολιτική σκηνή, δεν κυριαρχούσαν τόσο οι ιδεολογίες, όσο ένα σύστημα πατρωνίας.

Στο τελευταίο αυτό ζήτημα έρχονται μια σειρά από νεώτερες μελέτες να ανανεώσουν την οπτική μας. Ωστόσο, πριν γίνει λόγος για μία από αυτές, ας θυμηθούμε πόσο εύκολα αναγόνταν –και πάλι– σε «εθνικά χαρακτηριστικά» ό,τι εθεωρείτο επιτυχημένο. Για παράδειγμα, ο κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωργουσόπουλος έγραφε στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» στις 24 Οκτωβρίου 1997: «Οι Έλληνες ηθοποιοί είναι από τους καλύτερους της Ευρώπης, χωρίς να έχουν ούτε την εκπαίδευση ούτε την παράδοση των Ευρωπαίων συναδέλφων τους. Όμως η πλούσια φαντασία του λαού μας, η φλογερή μας ιδιοσυγκρασία, το φιλότιμο, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης [...] κατέστησαν τους Έλληνες ηθοποιούς ικανούς...».  

kyla_aimaΩστόσο αυτές οι αντιλήψεις δεν περιορίζονταν μόνο στον δημόσιο λόγο ενός επιφανούς κριτικού θεάτρου, αλλά  ενσωματώνονταν στα προσωπικά βιώματα των ηθοποιών, όπως δείχνει η εθνογραφική έρευνα της Βασιλικής Λαλιώτη. Στο «…γιατί κυλά στο αίμα μας. Από το αρχαίο δράμα στο φλαμένκο: Επιστρέφοντας την ανθρωπολογία στο πεδίο της εμπειρίας» (Κριτική,  2010), γίνεται μια αξιοπρόσεκτη σύνδεση δύο εθνογραφιών. Η Μαρία Παπαπαύλου δείχνει πώς αντιλαμβάνονται οι Τσιγγάνοι της Jerez της Ανδαλουσίας τον εαυτό τους ως τον μόνο γνήσιο φορέα της παράδοσης του φλαμένκο, ενώ η Λαλιώτη δείχνει πώς βιώνουν μια παράσταση στην Επίδαυρο οι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου. 

 Οι ηθοποιοί με τους οποίους συνομίλησε η ανθρωπολόγος θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε να έχουν ιδιαίτερο θεωρητικό υπόβαθρο για να μην χάσουν την «αθωώτητα» και τον «αυθορμητισμό» τους, ενώ πίστευαν ότι η «ιδιότητα» του Έλληνα τους καθιστούσε αυτομάτως τους πλέον κατάλληλους για να αποδόσουν «σωστά» το Αρχαίο Δράμα. Οι δύο ανθρωπολόγοι επιλέγουν συνειδητά να μην ερμηνεύσουν τα παραπάνω ως αντανακλάσεις των κυρίαρχων ιδεολογικών κατασκευών στο πλαίσιο της συγκρότησης εθνικών ταυτοτήτων, αλλά να επικεντρωθούν στον τρόπο που οι δρώντες βιώνουν και ερμηνεύουν τις εν λόγω επιτελέσεις, κάνοντας λόγο για Ανθρωπολογία της Εμπειρίας. Καταλήγουν στο συμπέρασμα, ότι –αν και στην περίπτωση του Εθνικού Θεάτρου επρόκειτο για ανθρώπους μέσης και ανώτερης μόρφωσης– και στις δύο εθνογραφίες οι δρώντες «βιώνουν τον κόσμο με έναν τρόπο ο οποίος έρχεται σε αντίφαση με τη Δυτική επιστημονική λογική». 

Αν και πρόκειται για μία πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση, τίθεται το ερώτημα κατά πόσο μπορούν να ερμηνευτούν όλα αυτά αποκλειστικά ως μία, τρόπον τινά, tabula rasa εμπειρία, όταν οι όροι βίωσής των βασίζονται και συνδιαμορφώνονται από ιδεολογικές κατασκευές περί Έθνους ως οργανικής ενότητας, οι οποίες επίσης δεν υπακούν στους κανόνες της Δυτικής επιστημονικής λογικής, παρότι είναι και αυτές προϊόντα της Δυτικής σκέψης; Είναι εντυπωσιακό πώς άνθρωποι που μετέχουν της Δυτικής επιστημονικής λογικής, όπως π.χ. ο κριτικός θεάτρου Γεωργουσόπουλος, έρχονται ταυτόχρονα σε αντίθεση με αυτήν, μια αντίφαση που δείχνει πόσο ενδιαφέροντα μονοπάτια καλείται ακόμα να λάβει υπόψη της και να διερευνήσει η Ανθρωπολογία της Εμπειρίας.

polemos_xwris_telos
Το Έθνος, ωστόσο, δεν αποτελεί απλώς «ερμηνευτικό» εργαλείο ή βιωμένη εμπειρία, αλλά κατέχει και κεντρική θέση στον πολιτικό λόγο. Όπως δείχνει η ιστορικός Ελένη Πασχαλούδη στο «Ένας πόλεμος χωρίς τέλος: Η δεκαετία του 1940 στον πολιτικό λόγο, 1950-1967» (Επίκεντρο, 2010) και οι τρεις βασικές πολιτικές παρατάξεις της μετεμφυλιακής Ελλάδας, η Δεξία, το Κέντρο και η Αριστερά, εργαλειοποίησαν την ιστορία της δεκαετίας του 1940 μέσω των προσκείμενων σε αυτές εφημερίδων. Η Ιστορία επανερχόταν στον Τύπο, όχι για να κατανοηθεί και να ερμηνευτεί, αλλά για να συσπειρώσει τις παρατάξεις ή να πλήξει τον αντίπαλο βάσει του παρελθόντος. Μάλιστα, όσο πιο κοντά σε κρίσιμες εκλογικές αναμετρήσεις βρισκόμασταν, τόσο πιο έντονο γινόταν το «ενδιαφέρον» του Τύπου για την Ιστορία. Η Δεξιά επικεντρωνόταν στην εθνικοφροσύνη, ισχυριζόμενη ότι διέσωσε τη χώρα από τον κομμουνισμό, ενώ η Αριστερά αναφερόταν στην Εθνική Αντίσταση και το ΕΑΜ. Το Κέντρο προβαλόταν ως η μετριοπαθής δύναμη που διασφάλιζε τη δημοκρατία κρατώντας αποστάσεις από τις ακρότητες του εμφυλίου. Αν και κάθε πλευρά τόνιζε διαφορετικά τα ιστορικά γεγονότα, κοινό σημείο όλων των αφηγήσεων ήταν το ελληνικό έθνος, το οποίο η κάθε πλευρά διατείνοταν ότι το είχε διασώσει στο τότε πρόσφατο παρελθόν.

Κατά τα μετεμφυλιακά χρόνια δεν εργαλειοποιήθηκε μόνο η ιστορία της χώρας μας, αλλά τέθηκαν και οι βάσεις της σημερινής μορφής των μεγάλων αστικών κέντρων, ένα χαρακτηριστικό των οποίων είναι η αυθαίρετη δόμηση. Ο ανθρωπολόγος Λεωνίδας Οικονόμου στο: «Η κοινωνική παραγωγή του αστικού χώρου στη μεταπολεμική Αθήνα: Η περίπτωση της Βούλας» (Πατάκης, 2012) όχι μόνο ξεπερνά τις φολκλορικές ερμηνείες, αλλά εγκαταλείπει και την περιγραφή του ελληνικού πολιτικού συστήματος ως συστήματος πατρωνίας, την οποία θεωρεί ανεπαρκή. Ο Οικονόμου βασίζεται κυρίως στις προσεγγίσεις της Ανθρωπολογίας του Κράτους και της Ανθρωπολογίας του Δικαίου για να κατανοήσει τον τρόπο οικοπεδοποίησης των ελληνικών πόλεων επί τη βάσει του παραδείγματος της Βούλας.

koinwniki_paragwgi_astikouΣε αυτό το πλαίσιο, το ελληνικό κράτος δεν γίνεται αντιληπτό ως μια μεσογειακή παρέκκλιση ενός ιδεοτυπικού Δυτικού κράτους. Αντιθέτως, θεωρείται ότι τόσο στον προηγμένο, όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο: «η κανονική λειτουργία της κρατικής εξουσίας διεξάγεται στο όριο ανάμεσα στον κανόνα και την εξαίρεσή του, ανάμεσα στην τήρηση της νομιμότητας και την παρανομία». Αντιστοίχως, στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, το κράτος ενθάρρυνε επιλεκτικά, συγκεκριμένες –αν και ολοένα διευρυνόμενες– ομάδες του πληθυσμού στην πρακτική της αυθαίρετης δόμησης, την οποία κατόπιν νομιμοποιούσε, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την πολιτική νομιμοφροσύνη των εν λόγω ομάδων. Αν και ο τρόπος διαμόρφωσης της Αθήνας διαφέρει σημαντικά από τα ευρωπαϊκό σύνηθες παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με την περίπτωση του Λος Άντζελες στην Αμερική, καθώς κι εκεί συνυπήρξαν η υψηλή κοινωνική αξία της ιδιόκτητης κατοικίας με την ασχεδίαστη οικιστική ανάπτυξη χωρίς ουσιαστικό κρατικό έλεγχο.

Το «αιώνιο» πρόβλημα των Ελλήνων δεν είναι τελικά και τόσο φολκλορικό ή ανάδελφο, όσο κι αν επιλέγουμε πολλές φορές να ομφαλοσκοπούμε. Οι έρευνες των τελευταίων χρόνων έχουν καταφέρει να ανανεώσουν την οπτική και το θεωρητικό τους υπόβαθρο καταρρίποντας τα κυρίαρχα στερεότυπα, ωστόσο δεν αρκεί αυτό. Μένει να ενημερωθεί κι ο δημόσιος διάλογος από τα συμπεράσματά τους.

 

 

 

 

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ιστορία των επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» − Έτσι χτίστηκε ο μύθος του Έλληνα κροίσου

«Ιστορία των επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» − Έτσι χτίστηκε ο μύθος του Έλληνα κροίσου

Για τον τόμο του Ιδρύματος Ωνάση «Ιστορία των επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» (εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Κεντρική εικόνα: (από αριστερά) Θεόδωρος Γαροφαλίδης, Σοφοκλής Βενιζέλος, Αριστοτέλης Ωνάσης. Πηγή: Αρχείο Ωνάση, Αρχείο Κλεισθένη Δασκαλάκου.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
«Διασκέδαση μέχρι θανάτου» του Νιλ Πόστμαν (κριτική) – Το «λάθος» του Όργουελ και η δικαίωση του Χάξλεϋ: από την τηλεόραση στον πολιτισμό της εικόνας

«Διασκέδαση μέχρι θανάτου» του Νιλ Πόστμαν (κριτική) – Το «λάθος» του Όργουελ και η δικαίωση του Χάξλεϋ: από την τηλεόραση στον πολιτισμό της εικόνας

Για το βιβλίο του Νιλ Πόστμαν [Neil Postman] «Διασκέδαση μέχρι θανάτου: ο δημόσιος λόγος στην εποχή του θεάματος» (μτφρ. Φωτεινή Ρουγκούνη, Αφροδίτη Τζαμουράνη, εκδ. Παπαζήση).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Το περίφημο βιβλίο ...

«Η δύναμη της τελετουργίας» του Δημήτρη Ξυγαλατά (κριτική) – Homo ritualis: η σημασία των τελετουργιών στη ζωή μας

«Η δύναμη της τελετουργίας» του Δημήτρη Ξυγαλατά (κριτική) – Homo ritualis: η σημασία των τελετουργιών στη ζωή μας

Για το βιβλίο του Δημήτρη Ξυγαλατά «Η δύναμη της τελετουργίας: Συμβολικές πράξεις που μας ενώνουν, μας χωρίζουν και μας εμπνέουν» (μτφρ. Μυρτώ Καλοφωλιά, εκδ. Διόπτρα). 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Τι κοινό έχουν οι ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Παρουσίαση του «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ» και βράβευση του Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή από τη γαλλική κυβέρνηση

Παρουσίαση του «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ» και βράβευση του Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή από τη γαλλική κυβέρνηση

Εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου του Φρανσουά Ραμπελαί [François Rabelais] «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ – Πανταγκρυελίνειον Προγνωσιάριον» (μτφρ. Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) την Τρίτη 5 Δεκεμβρίου στο βιβλιοπωλείο «Επί λέξει». 

Επιμέλεια: Book ...

Τιμώντας την Βισουάβα Σιμπόρσκα με ένα αφιέρωμα και μια έκθεση

Τιμώντας την Βισουάβα Σιμπόρσκα με ένα αφιέρωμα και μια έκθεση

Με αφορμή την 100η επέτειο από τη γέννηση της βραβευμένης με Νόμπελ Λογοτεχνίας Πολωνής ποιήτριας Βισουάβα Σιμπόρσκα [Wislawa Szymborska 1923-2012], η Πρεσβεία της Πολωνίας σε συνεργασία με την Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ διοργανώνουν στις 7 Δεκεμβρίου ένα αφιέρωμα στη ζωή και στ...

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί στις 28 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Τόπος. [Η έκφραση «Χωριό Ποτέµκιν» (ρωσικά: по­тёмкинские деревни) περιγράφει ένα κατασκεύασµα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει µια κατάσταση].

Επιμέλεια:...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ