Για τον συλλογικό τόμο «Κρίση και μετασχηματισμοί – Διάλογοι για το νόημα, την (ψυχο)θεραπεία και τη ζωή» (εκδ. Αρμός). Ο Ηλίας Γκότσης υπογράφει την εισαγωγή, την επιστημονική επιμέλεια και τον συντονισμό των διαλόγων και η Βάσω Παπαδιώτη τον πρόλογο. Κεντρική φωτογραφία © Daria Nepriakhina / Unsplash.
Της Μαρίας Μαυρικάκη
Tη σπονδυλωτή, διαλογική μορφή αποτύπωσης επιλέγει στο τελευταίο του βιβλίο o κοινωνιολόγος και οικογενειακός θεραπευτής Ηλίας Γκότσης, συνομιλώντας με δέκα προσωπικότητες του πνευματικού κόσμου περί κρίσεως και άλλων δεινών. Το σύνολο του έργου διατρέχεται από προβληματισμούς για το νόημα της ζωής υπό το πρίσμα των δραματικών συνεπειών της πρόσφατης κρίσης αλλά και της ηθικής της διαπραγμάτευσης. Σε συνεργασία με την ψυχολόγο και κοινωνική λειτουργό Άννα Κιαπόκα, η οποία συνδράμει ουσιαστικά και συχνά καταλυτικά στις συζητήσεις, ο Γκότσης συντονίζει τους διαλόγους και αναδεικνύει τις πολυφωνικές προσεγγίσεις.
Την έκδοση προλογίζει η Καθηγήτρια Ψυχολογίας Βάσω Παπαδιώτη, ειδήμονας στη συστημική επιστημολογία, εισάγοντας τον αναγνώστη στον συστημικό τρόπο σκέψης και στις βασικές του παραδοχές. Γίνεται μνεία στις αρχές λειτουργίας των συστημάτων, στις τρεις κυβερνητικές περιόδους, καθώς και στις διαλογικές προσεγγίσεις της οικογενειακής θεραπείας. Ο διαφωτιστικός πρόλογος κλείνει με τη παραδοχή πως «τελικό ζητούμενο αποτελεί η ενεργή και ενήλικη στάση σχετικά με την ευθύνη που έχουμε για την επιβίωση του όλου πλανήτη».
Στο εισαγωγικό του σημείωμα, ο Γκότσης εξηγεί τον τρόπο που το αβέβαιο παρόν και το άγνωστο μέλλον σχετίζονται με διορθωτικές αλλαγές, μετασχηματισμούς, ακόμη και ρήξεις, και πώς οι σημαντικοί εσωτερικευμένοι άλλοι, οι άνθρωποι των οποίων τις φωνές έχουμε υιοθετήσει συνειδητά ή ασυνείδητα, είναι παρόντες με τον τρόπο τους στους διαλόγους του βιβλίου.
Ο Γκότσης εξηγεί τον τρόπο που το αβέβαιο παρόν και το άγνωστο μέλλον σχετίζονται με διορθωτικές αλλαγές, μετασχηματισμούς, ακόμη και ρήξεις, και πώς οι σημαντικοί εσωτερικευμένοι άλλοι, οι άνθρωποι των οποίων τις φωνές έχουμε υιοθετήσει συνειδητά ή ασυνείδητα...
Στη διάρθρωση του συστημικού πλαισίου, συναποτελούμενου από αλληλοεξαρτώμενα και αυτόνομα μέρη, επικεντρώνεται ο Θωμάς Μαυροφίδης στην πρώτη από τις συζητήσεις. Θίγει με ευαισθησία τη διαταραγμένη σχέση ανθρώπου – φύσης, καθώς και τη μονομερή, ελλειμματική οπτική γωνία του υποκειμένου και συνιστά ως απαραίτητη τη χρήσιμη λειτουργία του αναστοχασμού.
Επίσης, χρήσιμα στην εξέλιξη των κοινωνιών θεωρεί τα δίκτυα η Χάρις Κατάκη, εφόσον η δυνατότητα δημιουργίας τους είναι εγγενής στον άνθρωπο και αποσκοπεί σε θετικό αποτέλεσμα. Αναφορά γίνεται στη σημαντικότητα της ολιστικής επαφής με τα συναισθήματα και με τη γύρω μεγάλη εικόνα, στην αυτογνωσία, καθώς και στο «μαγικό και», μεταφέροντας έτσι στο συμβολικό τη συνθετική αντίληψη ζωής.
Αμιγώς ψυχοθεραπευτική, η προσέγγιση του Δημήτρη Καραγιάννη επιμένει στο κρίσιμο θέμα της προσωπικής ευθύνης, η οποία «δεν συνιστά ενοχή αλλά ορίζει την εξουσία του ανθρώπου απέναντι στη ζωή του». Ο αμυντικός μηχανισμός της άρνησης, το συμφέρον ως κριτήριο της ανθεκτικής ηθικής και το ευχαριστιακό βίωμα ως σημαντική συνιστώσα μιας λειτουργικής ζωής είναι μερικά μόνο από τα θέματα που αναλύονται, συνδέοντας τις κρίσεις με τη διεργασία νοηματοδότησης της ζωής.
Απογυμνώνοντας υποκειμενικές οπτικές, η Γλυκερία Μπασδέκη περνά από την απόλυτη μοναχικότητα στην αισιοδοξία, βιώνει ποικίλα ενδεχόμενα μιας σκληρής μοίρας φαντασιακά ώσπου τελικά συμφιλιώνεται μαζί τους, κατασκευάζοντας έναν ιδιότυπο μηχανισμό αντιμετώπισης του φόβου. «Ο βαθύς χρόνος των πραγμάτων, ο τρόπος που βλέπουμε το μέλλον είναι ένας τρόπος για να ζούμε το παρόν» τονίζει, αναδεικνύοντας την επιδραστικότητα των σημερινών μας ενεργειών στις μεθεπόμενες γενιές.
Ο Ηλίας Γκότσης είναι κοινωνιολόγος και οικογενειακός-συστημικός θεραπευτής. Ασχολείται με τον χώρο των εξαρτήσεων από το 1991, όταν εργάστηκε ως εθελοντής στη Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ. Από το 1995 εργάστηκε στον ΟΚΑΝΑ. Αρχικά στον τομέα της πρόληψης (έως το 1999). Κατόπιν ως επιστημονικός υπεύθυνος στη Μονάδα Εφήβων ΑΤΡΑΠΟΣ-ΟΚΑΝΑ (έως το 2015). Και στη συνέχεια ως προϊστάμενος του Τμήματος Εκπαίδευσης και Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού ΟΚΑΝΑ (έως το 2021). Έχει εκπαιδευθεί (1996-2010) στην οικογενειακή θεραπεία, στις αφηγηματικές πρακτικές, στην Καταξιωτική Συστημική Διερεύνηση και στη συστημική αναπαράσταση. Την άνοιξη του 2018 εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο, ένα βιωματικό ψυχολογικό μυθιστόρημα με τίτλο Μια Μικρή Άγνωστη Λύπη (εκδ. Αρμός). |
Όλοι έχουμε αισθανθεί τη διαστολή και τη συστολή του χρόνου ανάλογα με την ψυχική διάθεση στην οποία βρισκόμαστε κάποιες φορές, όμως ο ενδιαφέρων διάλογος με τον Δημήτρη Παπανικολάου έρχεται να μας θυμίσει τη στιγμή-πυροκροτητή, όταν κανείς διασπά την κατασκευασμένη ενότητα του χρόνου και των κοινωνικών προσδοκιών. Είναι η στιγμή του «όμως εγώ», η στιγμή που το άτομο ανακτά τον έλεγχο της ταυτότητάς του και επιλέγει να βιώνει τον χρόνο εκτός συμβατικής κανονικότητας. Η κρίση εδώ ορίζεται ως αφορμή να ξανασκεφτούμε τα όρια του κανονικού αλλά και του προσωπικού.
Ειδική στην τραυματοθεραπεία, η Δόμνα Βεντουράτου υπογραμμίζει τη σημασία του τρόπου που βιώνουμε το αναπόφευκτο τραύμα: σε σύνδεση με τους σημαντικούς άλλους και αναπτύσσοντας ανθεκτικότητα ή σε συνθήκες εγκλεισμού και απομόνωσης, με ντροπή και άρνηση, καταλήγοντας στον επανατραυματισμό; Σημειωτέον ότι το άρρητο τραύμα μεταφέρεται διαγενεακά. Όσον αφορά τις τρέχουσες κρίσεις, υποστηρίζει ότι χαρακτηρίζονται από δραματοποίηση και δεν τις θεωρεί ανυπέρβλητες, επειδή καλούμαστε να πενθήσουμε τη φαντασίωση ότι όλα ήταν προβλέψιμα και τακτοποιημένα. «Πρόκειται περισσότερο για ναρκισσιστικό πλήγμα παρά για συλλογικό τραύμα», καταλήγει.
Διαφορετική άποψη επί του θέματος υποστηρίζουν οι Σάββας Μιχαήλ και Κατερίνα Μάτσα, διευρύνοντας το πεδίο προβληματισμού σε έναν ακόμη διάλογο: η κρίση είναι ανθρωπολογική, όχι απλώς υγειονομική, ενώ είμαστε αντιμέτωποι με την αντεκδίκηση της φύσης, ευρισκόμενοι στο τρίτο, πιο προηγμένο στάδιο της παγκοσμιοποίησης, απέναντι σε πρωτόγνωρες καταστροφές των οικοσυστημάτων και σε διλήμματα που εγκλωβίζουν. Το δε πένθος των χιλιάδων νεκρών, ως μορφή εξανθρωπισμού και ως τμήμα του κοινωνικού δεσμού, που στην περίοδο της βαθιάς κρίσης και παρακμής του καπιταλιστικού συστήματος δεν μπορεί να τελεστεί, μας οδηγεί στην αποξένωση από τον εαυτό, από τον άλλον, από την ίδια τη διαδικασία της ζωής.
Όσον αφορά τις τρέχουσες κρίσεις, [η Δόμνα Βεντουράτου] υποστηρίζει ότι χαρακτηρίζονται από δραματοποίηση και δεν τις θεωρεί ανυπέρβλητες, επειδή καλούμαστε να πενθήσουμε τη φαντασίωση ότι όλα ήταν προβλέψιμα και τακτοποιημένα. «Πρόκειται περισσότερο για ναρκισσιστικό πλήγμα παρά για συλλογικό τραύμα», καταλήγει.
Περί τυφλότητας ο διάλογος των Γκότση και Καπιόκα με την Ευφροσύνη Μουρελή: με την επιλεκτική μας σκέψη στεκόμαστε τυφλοί απέναντι στις κυκλικότητες του εαυτού και του κόσμου, προσανατολισμένοι στην κυριαρχία επί της φύσης, ενώ χρειάζεται να αντιληφθούμε τη φύση ως ζώσα πραγματικότητα και ως περιέχουσα την ανθρωπότητα. Εύστοχα προσεγγίζονται επίσης οι έννοιες του κατακερματισμού και της ανάγκης για ολότητα, η ιατρικοποίηση της παιδικής ηλικίας και το πυραμιδικό ιεραρχικό μοντέλο που συντείνει στην αναπαραγωγή της γονεϊκότητας.
Πολύτιμη παρακαταθήκη μας αφήνει ο εκλιπών πλέον Πέτρος Πολυχρόνης με τις εκτενείς παρεμβάσεις του στον τελευταίο διάλογο αλλά και στον επίλογο του βιβλίου. Θεωρεί την κρίση συνδεδεμένη με την αποδόμηση από την οποία προκύπτουν όχι μόνο αποκλεισμοί, αλλά και καινοτομία, και αναφέρει την τακτική της «πετυχημένης πτώχευσης», δηλαδή της ανανοηματοδότησης εφόσον κάτι δεν λειτουργεί πια καλά, της ευκαιρίας «να ξεκινήσουμε από την αρχή αντί να τρώμε τις σάρκες μας». Συστήνει να διδαχθούμε από τον τρόπο που λειτουργούν τα δίκτυα (εφόσον κάθε ομφαλός έχει άλλου είδους αυτονομία και αποτρέπει τη συγχώνευση) και να αποφεύγουμε να κυριαρχήσουμε στην επιθυμία των παιδιών μας. Αναφέρεται στην αποϊεροποίηση του κόσμου, όπου μαθαίνουμε να αναζητούμε την ευτυχία ως ατομικό επίτευγμα και να αδιαφορούμε για τη φύση και το όλον. Αντιμέτωπος με την ασθένεια που θα τον οδηγούσε σύντομα στο τέλος, ο Πολυχρόνης εξηγεί με τρυφερότητα πως η πραγματική ευτυχία είναι συνδεδεμένη με την ικανότητά μας να συνειδητοποιούμε την ευαλωτότητά μας και να την εκφράζουμε. Μόνο έτσι δημιουργείται η ιαματική σύνδεση με τους άλλους. Μια κακή κατάσταση δεν δημιουργεί τραύμα εξ ορισμού, δηλώνει, εξαρτάται πώς επιλέγει να τη βιώσει κανείς.
Συνοψίζοντας, ο Γκότσης ο οποίος έχει εντρυφήσει δια μακρών τόσο στο θεωρητικό, όσο και στο κλινικό πεδίο των κοινωνικών επιστημών, συνδιαλέγεται με κοινή θεματική την κρίση κάτω από μία ανθρωπιστική και οικολογική προσέγγιση που συμμερίζονται όλοι οι συνομιλητές του, παρά τις διαφορετικές αφετηρίες τους. Οι επιστήμονες, ψυχοθεραπευτές, συγγραφείς και καλλιτέχνες, συντελεστές του εγχειρήματος, πετυχαίνουν τελικά την αποκωδικοποίηση του αναθεωρημένου νοήματος που έπεται της κρίσης τόσο σε επίπεδο προσωπικό-αυτοαναφορικό, όσο και σε συλλογικό, συστημικό επίπεδο. Η παραπάνω έκδοση συνιστά αφορμή για περαιτέρω προβληματισμό αναφορικά με τη συμπεριφορά του ανθρώπου και των συστημάτων σε κρίσιμες ιστορικές καμπές.
* Η ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο της, το αυτοβιογραφικό αφήγημα «Εξαρτάται – Μια ιστορία ζωής δίπλα στην εξάρτηση» (εκδ. Πατάκη).