Δικτατορία Μεταξά: ιδεολογία, όραμα, πρακτικές

Οι δυο μείζονες ιστορικοί περίοδοι που απασχολούν παλαιότερους και ιδιαίτερα άξιους νέους ιστορικούς είναι η περίοδος του Μεγάλου Διχασμού και της Μικρασιατικής ήττας, με πρωταγωνιστή τον Ελευθέριο Βενιζέλο, και αυτή του Εμφυλίου. Αν και υπάρχουν ιδιαίτερα σημαντικές μελέτες και για την περίοδο της 4ης Αυγούστου και του Ιωάννη Μεταξά, φαίνεται πως αυτά τα χρόνια δεν έχουν τεθεί στο επίκεντρο του προβληματισμού των ιστορικών μας. Με αυτήν εδώ τη μελέτη του Σπυρίδωνα Γ. Πλουμίδη, Επίκουρου Καθηγητή Νεώτερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, δίνονται αφορμές για εμπλουτισμό του προβληματισμού σχετικά με το καθεστώς Μεταξά.

Ένα καθεστώς το οποίο αντλούσε πολλά από τα πρότυπά του στον ιταλικό φασισμό και στον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. 

Ένα καθεστώς το οποίο, όπως τονίζει ο συγγραφέας, αντλούσε πολλά από τα πρότυπά του στον ιταλικό φασισμό και στον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Ο κολεκτιβισμός, ο κορπορατισμός, ο αντιφιλελευθερισμός, ο ελιτισμός, ο ριζοσπαστικός αγροτισμός ήσαν μερικά από τα πρότυπα του φασισμού που ακολούθησε το καθεστώς Μεταξά. Δομικοί όμως παράγοντες που είχαν να κάνουν με τον χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και την ιστορία του δεν επέτρεψαν τη μετατροπή του καθεστώτος σε φασιστικό. Βεβαίως η μελέτη δείχνει και μια άλλη διάσταση του πράγματος. Ο έξυπνος και ιδιαίτερα μορφωμένος Μεταξάς, ο άνθρωπος που στην κηδεία του πήγε ακόμη και ο νεαρός τότε κομμουνιστής Γρηγόρης Φαράκος, δεν αποτελούσε τυπικό εκπρόσωπο φασίστα ηγέτη.

Η μελέτη ξεκινά με την άνοδο του Μεταξά στην εξουσία. Δεν παρακολουθεί όμως καθόλου τις εξελίξεις που προηγήθηκαν της 4ης Αυγούστου. Αυτό κατά τη γνώμη μου αποτελεί μια έλλειψη της μελέτης, αφού οι επιτυχίες και οι αποτυχίες του καθεστώτος εξηγούνται εν πολλοίς και από την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αυτό γεννήθηκε, αλλά και από την ανάλυση των πολιτικών δυνάμεων της εποχής. Βεβαίως, αυτό σίγουρα δεν οφείλεται σε αβελτηρία του συγγραφέα, αλλά στην άποψή του ότι η δικτατορία του Μεταξά αποτελεί τομή στην ελληνική πολιτική ιστορία. Ακόμη όμως και έτσι να είναι, καμία τομή δεν είναι χωρίς προϊστορία και ιστορία.

Ο αντικοινοβουλευτισμός του νέου καθεστώτος φυσικά και δεν ήταν κάτι το καινοφανές στην Ευρώπη του ύστερου Μεσοπολέμου.

Ο βασιλιάς Γεώργιος παρουσίαζε στον βρετανό πρέσβη σερ Σίντνεϋ Ουοτερλόου την επιβολή του στρατιωτικού νόμου ως μια «τεχνική παρανομία» που είχε ως στόχο την αποτροπή των επαναστατικών διεργασιών. Ο αντικοινοβουλευτισμός του νέου καθεστώτος φυσικά και δεν ήταν κάτι το καινοφανές στην Ευρώπη του ύστερου Μεσοπολέμου. Ο Μεταξάς με δηλώσεις του διέλυσε τις πρώτες αυταπάτες για την προσωρινότητα της αντικοινοβουλευτικής εκτροπής. Το καθεστώς όμως δεν ήταν, ούτε έγινε στρατιωτική δικτατορία, ούτε και επιδίωξε την επιστροφή στην απόλυτη μοναρχία. Ήταν ένα καθεστώς δυισμού μεταξύ της εξουσίας του βασιλιά και της εξουσίας του «Εθνικού Κυβερνήτη» και «Αρχηγού της Κυβερνήσεως». Στα δυο πρώτα χρόνια (1936-1938) το βάρος της ηγεμονίας έγερνε στην πλευρά του μονάρχη και στην επόμενη περίοδο ώς τον θάνατο του Μεταξά, τον Ιανουάριο του 1941, έγερνε στην πλευρά του «Εθνικού Κυβερνήτη».

Αν και το καθεστώς δεν ήταν στρατιωτική δικτατορία, τα 2/3 των μελών της κυβέρνησης ήσαν στρατιωτικοί. Ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας στα χέρια του Μεταξά και το μοίρασμα αυτής σε ανθρώπους που έπαιξαν κεντρικό ρόλο, όπως ο Κων/νος Μανιαδάκης (Υφυπουργός Δημόσιας Ασφάλειας) και ο Θεόδωρος Σκυλακάκης (Υπουργός Εσωτερικών), ήταν μια σημαντική παράμετρος του καθεστώτος. Σημαντική θέση στη δομή του κατείχε όμως το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού, που ήταν επιφορτισμένο με την καθεστωτική προπαγάνδα και τον έλεγχο του τύπου και του ραδιοφώνου.

Παρ’ όλο τον μεγάλο αριθμό στρατιωτικών που συμμετείχαν στην κυβέρνηση ο Μεταξάς προσπάθησε να δώσει στο καθεστώς του μια εικόνα τεχνοκρατικού χαρακτήρα, γι’ αυτό και «προσέλαβε» σε κρίσιμες θέσεις πανεπιστημιακούς, τεχνοκράτες, αλλά και εκπροσώπους του μεγάλου κεφαλαίου.

Τον Νοέμβριο του 36 ιδρύεται η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ, βλ. φωτογραφία από πάνω κι από κάτω), η οποία αποτέλεσε και τη μοναδική μαζική οργάνωση του καθεστώτος, αφού ποτέ δεν δημιουργήθηκε μεγάλο «μεταξικό» κόμμα. Η ΕΟΝ στόχευε στη δημιουργία του μαζικού λαϊκού ερείσματος που στερείτο το καθεστώς. Έχουμε έτσι από τη μια τη μαζικότητα της ΕΟΝ και από την άλλη τον ελιτίστικο ρόλο που το καθεστώς απέδωσε στη νεολαία. Έτσι και αλλιώς, το Κράτος της 4ης Αυγούστου εμφανιζόταν ως «η κυβέρνησις των αρίστων». Η ΕΟΝ ήταν το αμιγέστερο φασιστικό στοιχείο του καθεστώτος. Ένα καθεστώς που παράλληλα επιδίωκε τη λεγόμενη «γεωργικοποίηση» της χώρας, τονίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που καλούνταν να παίξουν για το έθνος οι αγρότες. Φυσικά και οι στρατιωτικοί κατείχαν επίσης δεσπόζουσα θέση σ’ αυτό.

Οι ιδεολογικές ορίζουσες του καθεστώτος

«Το ιδεολογικό εποικοδόμημα του καθεστώτος δεν ήταν ωστόσο καθ’ όλα πιστό αντίγραφο του ιταλικού και του γερμανικού μοντέλου, αλλά διέφερε ουσιωδώς ως προς την εφαρμογή του και ως προς τις μεθόδους του» (σελ. 54). Η μεταξική δικτατορία τήρησε κάποιες αρχές της ατομικότητας και άφηνε κάποια περιθώρια στην κοινωνία των πολιτών. Ήταν όμως αδίστακτη (φυλακίσεις, εξορίες, βασανιστήρια, πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων) με εκείνους, αριστερούς και δεξιούς, βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, δημοκράτες και βασιλοφρονες, που την αμφισβητούσαν σοβαρά.

Όπως και άλλα παρόμοια δικτατορικά και φασιστικά καθεστώτα η αφετηρία του ήταν «η ιδεολογία της παρακμής». 

Βασική κατευθυντήρια γραμμή της μεταξικής δικτατορίας ήταν ο εθνικισμός, όπως κάθε είδος φασισμού, αλλά δεν ήταν ένα αντισημιτικό καθεστώς ούτε υποστήριζε κάποια βιολογική καθαρότητα. Επίσης, απουσίαζε το κόμμα που θα υποχρέωνε όλη την κοινωνία να ενταχθεί σ’ αυτό. Όπως και άλλα παρόμοια δικτατορικά και φασιστικά καθεστώτα, η αφετηρία του ήταν «η ιδεολογία της παρακμής». Γενικά κάθε είδους ολοκληρωτισμός ξεκινά με μια θεώρηση που απολυτοποιεί τα φαινόμενα παρακμής. Βασικό μάθημα και για σήμερα, γι’ όλους εμάς που ακούμε με απάθεια ή στήνουμε ευήκοο ους σε κάθε σημερινή έκφραση της ιδεολογίας της παρακμής.

Σε θεωρητικό επίπεδο η ιδεολογία του μεταξικού καθεστώτος συμπυκνώθηκε στην προτεραιότητα του λεγόμενου «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού», ο οποίος κατ’ ουσία ήταν «ένας πολιτισμικός και εσωστρεφής αμυντικός εθνικισμός» (σελ. 58). Η μεταξική Μεγάλη Ιδέα είχε πολιτισμική και όχι «εδαφική μορφή». Σ’ αυτόν τον πολιτισμικό εθνικισμό ταίριαζε απόλυτα ο «ριζοσπαστικός αγροτισμός» και το «σπαρτιατικό πολιτειακό ιδεώδες». «Το άτομο θα έπρεπε να συγχωνευθεί με το έθνος και η προσωπική του θέληση να υποταχθεί σε αυτήν του Κράτους» (σελ. 65). Αυτό εδώ το σημείο αποτελεί την κεντρική ιδεολογική ορίζουσα κάθε δεξιού και αριστερού αντιδιαφωτισμού.

Το ύφος όμως του καθεστώτος παρέμεινε συντηρητικό και ποτέ δεν έγινε ριζοσπαστικό φασιστικό. Το ίδιο αφορά και το κράτος, το οποίο αν και αντικοινοβουλευτικό, αντικομμουνιστικό, αυταρχικό και αστυνομοκρατούμενο, ποτέ δεν πήρε τη μορφή καθαρού φασιστικού ολοκληρωτικού κράτους. Επίσης, ο συγγραφέας μας υπενθυμίζει πως η δικτατορία Μεταξά φρόντισε για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, ερχόμενη σε σύγκρουση με τους υπερσυντηρητικούς πυλώνες της ελληνικής κοινωνίας. 

Είχε κοινωνικό όραμα ο Μεταξάς;

Και βεβαίως είχε. Όπως κάθε αυταρχισμός και ο αντι-ατομικισμός μιλούσε εξ ονόματος των φτωχών. Το καθεστώς θεωρούσε τον εργάτη και τον αγρότη «στυλοβάτες» του και προσδιόριζε το κράτος του ως «αντιπλουτοκρατικό». Τα ίδια που υποστήριζαν ο μουσολινικός φασισμός και ο ναζισμός. Ο λαϊκισμός του «οραματιζόταν» τον μετασχηματισμό της κοινωνίας των πολιτών σε «λαϊκή κοινότητα». Το κράτος της 4ης Αυγούστου ήταν το κράτος «των αγροτών και των εργατών», «το κράτος των εργαζόμενων», «το κράτος του εθνικού σοσιαλισμού». Το μέσο για να υπάρξει αυτό το κράτος ήταν η κορπορατιστική ιδεολογία και πρακτική. Εδώ δεν υπάρχουν συγκρουόμενες τάξεις –αξίζει να το προσέξουν αυτό όλοι όσοι και σήμερα θεωρούν πως δεν υπάρχουν και δεν αξίζει να αναφερόμαστε σε ταξικές διαφορές και ανισότητες– παρά μόνο η «εθνική ενότητα», το «Έθνος», «ο Λαός ως ενιαίο σώμα».

Αυτή η ιδεώδης κοινωνία δεν βάσιζε την ταυτότητά της στην ταξική προέλευση, αλλά στην αρχή της συντροφικότητας, την οποία βεβαίως εξέφραζε ο «Εθνικός Κυβερνήτης». Το καθεστώς έλαβε πολλά φιλεργατικά μέτρα, όπως την ολοκλήρωση της δημιουργίας του ΙΚΑ που είχε ξεκινήσει από την κυβέρνηση Τσαλδάρη το 1934, την καθιέρωση των συλλογικών συμβάσεων, την καθιέρωση του οκτάωρου και της εξαήμερης εργασίας, την εδραίωση του Υπουργείου Εργασίας που είχε ξεκινήσει το 1935 ένας άλλος δικτάτορας, ο Γεώργιος Κονδύλης.

Το αντίτιμο για όλα αυτά ήταν η καθιέρωση από το κράτος της «υποχρεωτικής διαιτησίας» και η κατάργηση κάθε ανεξάρτητου συνδικαλιστικού κινήματος. Το νέος κράτος επεδίωξε να είναι συντεχνιακό, είχε ως σκοπό του να δημιουργήσει κοινές «οργανώσεις εργοδοτών και εργοληπτών εις έκαστον νομό». Βεβαίως, ο Μεταξάς ποτέ δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα πλήρες «συντεχνιακό κράτος». Παρά δε τις μεγαλοστομίες για την προτεραιότητα της αγροτικής πολιτικής, εδώ δεν πέτυχε καμία καινοτομία. Ναι μεν έφτιαξε τους «Οίκους του Αγρότη» ως μορφή παρέμβασης στην αγροτική παραγωγή, αλλά αυτοί δεν είχαν καμία παραγωγική επιτυχία. Το μόνο που προσπάθησαν να πετύχουν ήταν η ιδεολογική ποδηγέτηση της αγροτικής τάξης. Ποδηγέτηση που όμως στηρίχθηκε, κυρίως, στη διαγραφή των αγροτικών χρεών.

Ο συγγραφέας εξετάζει και την οικονομική πολιτική της δικτατορίας Μεταξά της οποίας το πλαίσιο καθοριζόταν από τον οικονομικό εθνικισμό και τη λεγόμενη ολική γεωργική αυτάρκεια. Αν και ανέπτυξε οικονομικές σχέσεις με τη ναζιστική Γερμανία, παρ’ όλα αυτά το μεγαλύτερο κομμάτι των οικονομικών της σχέσεων, όπως και των διπλωματικών της, τις ανέπτυξε με τη Μεγάλη Βρετανία.  

Ο Μεταξάς τελικά αποτελεί ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα για ανάλυση για κάθε ιστορικό μελετητή.

Τελικά, παρά την αποδοχή εκ μέρους του Μεταξά του φασισμού ως πολιτικού στυλ και εξουσιαστικής πρακτικής, όταν τέθηκε το ζήτημα των εθνικών επιλογών ο πολιτικός ρεαλισμός και η στρατιωτική ιδιοφυία του τον οδήγησαν στο να ενταχθεί στο, όπως αποδείχτηκε, νικηφόρο αντιφασιστικό στρατόπεδο.

Ο Μεταξάς τελικά αποτελεί ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα για ανάλυση για κάθε ιστορικό μελετητή. Δυσκολεύει τον ιστορικό, όπως δυσκολεύουν τον μαθηματικό τα αναπόδεικτα μαθηματικά θεωρήματα. Και όμως ο Πλουμίδης τα καταφέρνει πάρα πολύ καλά. Αν και πιστεύω πως θα τα κατάφερνε ακόμη καλύτερα αν τον απασχολούσε το πώς ανήλθε στην εξουσία ο Μεταξάς, ποια ήταν η πολιτική ζωή και πως λειτουργούσε το κομματικό και πολιτικό σύστημα πριν την άνοδο του στρατιωτικού και δικτάτορα στην εξουσία. 

Αυτή η υποτίμηση των πολιτικών συστημάτων από μια μερίδα σύγχρονων ιστορικών είναι κάτι που μειώνει τις πολύ σημαντικές εργασίες και μελέτες τους. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936- 1941)