Επίκαιρες σκέψεις και προβληματισμοί, με αφορμή το βιβλίο του ιστορικού Marc Ferro Τύφλωση ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδ. Μεταίχμιο).
Του Γιώργου Σιακαντάρη
Ο Μαρκ Φερό δεν έχει ανάγκη ιδιαίτερων συστάσεων. Ο πρώην Διευθυντής Σπουδών του Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales και για πολλά χρόνια συνδιευθυντής του περιοδικού ιστορίας Annales θεωρείται ως ένας ιστορικός που το δικό του «λογότυπο» υπάρχει σε περίοπτη θέση στη σημαία της Επιστήμης της Ιστορίας του 20ου αιώνα.
Σ’ αυτό το βιβλίο, τον πρόλογο και τη μετάφραση του οποίου έχει κάνει η Σώτη Τριανταφύλλου, ο Φερό θέτει καίρια ερωτήματα: Γιατί η επιστήμη αλλά και η πολιτική πρακτική μερικές φορές δεν κατορθώνουν να διακρίνουν πράγματα που εκ των υστέρων φαντάζουν προφανή; Τι έκανε, για παράδειγμα, τους Αμερικανούς να πιστεύουν πως οι Ιάπωνες δεν θα επετίθεντο στο Περλ Χάρμπορ; Τι έκανε τον Στάλιν, παρ’ όλες τις πληροφορίες που του έστελναν οι κατάσκοποί του, να θεωρεί απίθανη την επίθεση του Χίτλερ τον Ιούνιο του 1941 στην ΕΣΣΔ; Γιατί κανείς δεν προέβλεψε το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο Ειρήνης; Γιατί δεν προβλέφτηκαν οι θάλαμοι αερίων που εξόντωσαν τους Εβραίους; Επίσης, στην τύφλωση αποδίδει την Ιρανική Επανάσταση, την Αλγερινή εξέγερση και τον εμφύλιο πόλεμο και πολλά ακόμη άλλα ιστορικά φαινόμενα. Βεβαίως, ως σοβαρός επιστήμονας ιστορικός που είναι σπεύδει να διευκρινίσει ότι στην Ιστορία δεν υπάρχει κάποια μονάδα προβλεψιμότητας, όπως αυτή των Ρίχτερ στη σεισμολογία.
Μια απλοϊκή αντίληψη περί Διαφωτισμού
Κατά τον Φερό η έρευνα των αιτίων της τύφλωσης μπροστά στην Ιστορία αρχίζει από τον Διαφωτισμό. Στο στόχαστρό του μπαίνει η «αγαθή» πρόβλεψη περί διαρκούς προόδου. Εδώ έχουμε –κατά τη γνώμη μου– το πρώτο από τα πολλά σφάλματα που υπάρχουν στο βιβλίο. Ο συγγραφέας δεν διευκρινίζει ότι ναι μεν η διαρκής πρόοδος αποδίδεται στον Διαφωτισμό, αλλά ουδεμία σχέση έχει με αυτόν. Ακόμη και ο Κοντορσέ που τον έχουν ταυτίσει με αυτή τη θέση δεν είχε υποπέσει σε τέτοιες απλοποιήσεις. Τι να πούμε για τον Βολταίρο που με τον «Αγαθούλη» του περιγελούσε την πρόοδο και τι για τον «σκοτεινό» Ρουσσώ. Αλλά, να ήταν μόνο αυτό;
Ο Φερό ξεκινά την ανάλυσή του με την αδυναμία να προβλέψουμε το κινέζικο οικονομικό θαύμα, τον Μάη του 68 και την Αλ Κάιντα. Και καλά για την τύφλωση απέναντι στο κινέζικο θαύμα και την Αλ Κάιντα, το καταλαβαίνω, αλλά και τον Μάη του 68; Μα τι στο καλό τον έχουμε τον «Επαναστατημένο Άνθρωπο» του Καμί ή ακόμη και τους «Δαιμονισμένους» του Ντοστογιέβσκι; Εντυπωσιάζει αυτή η μονομερής και συντηρητική ανάγνωση του Μάη του 68, η «ριζοσπαστική» αποδόμηση του οποίου μόνο σε «τυφλές» πολιτικές οδηγεί. Σαν αυτές που καταγγέλλει ο Φερό.
Η αδυναμία των Εβραίων να καταλάβουν πού οδηγούσε ο αντισημιτισμός και η αδυναμία των αντισημιτών να διανοηθούν πόσα θύματα θα είχε ο αντισημιτισμός τους, είναι τόσο διαφορετικά πράγματα που καμία σχετικοποίηση δεν μπορεί να τα φέρει το ένα δίπλα στο άλλο.
Οι Εβραίοι επίσης ήταν και αυτοί θύματα της τύφλωσής τους (sic) αφού άργησαν να κατανοήσουν που οδηγούσε ο αντισημιτισμός και ο ναζισμός. Οι δε αντισημίτες δεν κατανόησαν σε τι τραγωδία οδηγούσε η δική τους «τύφλωση». Πολύ φοβάμαι ότι ο Φερό δεν κάνει όσο καθαρό θα έπρεπε το πόσο διαφέρουν ποιοτικά και ποσοτικά οι δύο παραπάνω «τυφλώσεις». Η αδυναμία των Εβραίων να καταλάβουν πού οδηγούσε ο αντισημιτισμός και η αδυναμία των αντισημιτών να διανοηθούν πόσα θύματα θα είχε ο αντισημιτισμός τους, είναι τόσο διαφορετικά πράγματα που καμία σχετικοποίηση δεν μπορεί να τα φέρει το ένα δίπλα στο άλλο. Επίσης ο ρατσισμός και ο αντισημιτισμός των ναζί δεν μπορεί να ερμηνεύεται απλώς ως «τύφλωση». Μίσος είναι.
Στη συνέχεια αναφέρεται σε μια άλλη «τύφλωση», όπως αυτή του ξεσπάσματος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου όπου κανένας δεν τον προέβλεψε, και όχι μόνο αυτό αλλά ακόμη και όταν αυτός έληξε με ήττα της Γερμανίας κανείς δεν το πίστευε μέσα στη χώρα. Την ίδια στιγμή που οι Σύμμαχοι πανηγύριζαν τη νίκη τους και την ειρήνη που αυτή συνεπαγόταν, στην ουσία οι Βερσαλλίες άνοιγαν ένα νέο κεφάλαιο για την προετοιμασία του επόμενου πολέμου.
Για την «τύφλωση» των διανοούμενων
Επίσης υποστηρίζει, ορθώς, ότι τη Ρώσικη Επανάσταση δεν την προέβλεψε κανείς. Ούτε καν ο Λένιν, θα πρόσθετα, που συγκρούστηκε με τον Τρότσκι όταν ο τελευταίος απέρριπτε τη λενινιστική λογική του δημοκρατικού σταδίου που θα οδηγούσε στην επανάσταση και υποστήριζε τη θέση της «εδώ και τώρα Επανάστασης». Ο Φερό είναι ο βαθυστόχαστος Φερό που γνωρίζουμε όταν αναφέρεται στην τύφλωση των διανοούμενων έναντι των εγκληματικών δράσεων των μπολσεβίκων και στην τύφλωση κάποιων άλλων διανοούμενων όσον αφορά τον ναζισμό. Σημειώνει όμως την άξια στάση των Αντρέ Ζιντ, Ρομέν Ρολάν, Εντουάρ Εριό και την ανάξια στάση πολλών άλλων, των οποίων αν χρειαζόταν να αναφέρω τα ονόματα δεν θα έφτανε ολόκληρη η βιβλιοπαρουσίαση.
Η τύφλωση ήταν τέτοια, γράφει ο Φερό, που το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα αρνιόταν την ύπαρξη στρατοπέδων συγκέντρωσης ακόμη και μετά το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ και την Έκθεση Χρουστσόφ. Πού δηλαδή να έγραφε και για το ΚΚΕ! Φυσικά, πολύ σωστά αναφέρεται και στην τύφλωση για τον Μάο, αλλά και για τον Κάστρο, τον προσφάτως θανόντα δικτάτορα, τον οποίο ακόμη και σήμερα υμνούν ορισμένοι στη χώρα μας – συμπεριλαμβανόμενων και κάποιων της «ανανεωτικής Αριστεράς», αλίμονο.
Ο Φερό, πολύ σωστά, αρνείται την ταύτιση του ναζισμού και του κομμουνισμού, το κάνει όμως με τόσο ρηχό τρόπο που καλύτερα να ήταν υποστηρικτής της θεωρίας της ταύτισης των δυο άκρων, παρά αρνητής της. Γιατί αν και μιλάει για τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της σοβιετικής εξουσίας, αν και γράφει για την υποτίμηση εκ μέρους του Μαρξ των ατομικών δικαιωμάτων ελευθερίας ως «τυπικών» δικαιωμάτων, δείχνει να μην πολυενδιαφέρεται να ανακαλύψει αυτόν τον χαρακτήρα στις ρίζες του ίδιου του μαρξισμού και πολύ περισσότερο του λενινισμού. Όποιος έχει διαβάσει τον Τσβετάν Τοντόροφ μπορεί να καταλάβει τι σημαίνει διαφορά μεταξύ μιας ρηχής προσέγγισης της σχέσης ναζισμού – κομμουνισμού, τόσο του Φερό (σελ. 219-240 ) όσο και των ποικίλων Ελλήνων υποστηρικτών των ιδεοληψιών περί «φασιστεράς» και «κόκκινου φασισμού», και μιας πραγματικά επιστημονικά τεκμηριωμένης και συνάμα πλούσιας συναισθημάτων προσέγγισης των δυο φαινομένων (Τοντόροφ, Μνήμη του κακού, πειρασμός του καλού, Εστία σε μετάφραση Κώστα Κατσουλάρη).
Μια άλλη «τύφλωση» ήταν αυτή της παντοδυναμίας των αγορών, οι οποίες ανταπέδωσαν την εμπιστοσύνη μας με τρεις τεράστιες κρίσεις: Αυτή του 1929, τη λεγόμενη πετρελαϊκή κρίση του 1974 που –ορθώς παρατηρεί– δεν ήταν μόνο κρίση για τα πετρέλαια. Η κρίση του 29 πρόεκυψε από την αποτυχία των αγορών, ενώ αυτή του 74 από αποτυχημένες κυβερνητικές πολιτικές των εθνών κρατών. Και τελευταία οικονομική τύφλωση είναι η κρίση των subprimes το 2008.
Απολογία υπέρ... Πούτιν
Η ερμηνεία του Φερό για τον αντιπουτινισμό στη Γαλλία διεκδικεί εύσημα πρωτότυπου σεναρίου.
Η ερμηνεία του Φερό για τον αντιπουτινισμό στη Γαλλία διεκδικεί εύσημα πρωτότυπου σεναρίου. Η Δεξιά δεν θέλει τον Πούτιν και τη Ρωσία γιατί σ’ αυτόν βλέπει, τάχα, την άνοδο της ρώσικης απειλής που παρακολουθούσε για 70 χρόνια επί ΕΣΣΔ και η Αριστερά δεν τον θέλει γιατί, λέει, προσάπτει στη σημερινή ρωσική ελίτ την κατάρρευση των δικών της ιδανικών. Το καθεστώς Πούτιν αυτό καθαυτό δεν φέρει καμία ευθύνη γι’ αυτήν την αντιπάθεια; Τα ανθρώπινα δικαιώματα που υπερασπίζει ο Φερό ανθούν, άραγε, στην πουτινική Ρωσία; Τι να πω…
Ο Φερό έζησε την τραγωδία της Αλγερίας από τα μέσα, ζώντας εκεί στην περίοδο της εκδίωξης των Γάλλων. Είναι εσωτερικός γνώστης των διαδικασιών γι’ αυτό και οι αναφορές του στα γεγονότα του πολέμου ανεξαρτησίας της Αλγερίας είναι υπερπολύτιμες. Η ανάγνωση όμως που κάνει για το Ισλάμ σε κάποια σημεία είναι πιο ισλαμόφοβη από αυτήν πολλών γνωστών Γάλλων και Ελλήνων ισλαμοφάγων διανοούμενων, ενώ σε άλλα σημεία θυμίζει κάτι από τον αντιαποικιοκράτη Φραντς Φανόν. Ομολογώ ειλικρινά ότι αδυνατώ να κατανοήσω πώς ο Φερό ερμηνεύει την άνοδο του ισλαμικού κινδύνου ταλαντευόμενος μεταξύ ισλαμοφοβίας και ευθύνης της αποικιοκρατίας για το φαινόμενο.
Περί ελληνικής κρίσης
Εκεί όμως που ο Φερό μας «αποζημιώνει» πλήρως είναι στην ανάλυσή του για την ελληνική κρίση. Πολύ πρωτότυπη. «Τύφλα» να έχει ο Γιάνης Βαρουφάκης και η Ζωή Κωνσταντοπούλου. Το 2015, υποστηρίζει, το ΔΝΤ και η ΕΚΤ έθεσαν την Ελλάδα προ ενός τελεσιγράφου: «Να δεχθεί πολιτικό και οικονομικό έλεγχο, μια τακτική που θυμίζει την περίπτωση της Αιγύπτου το 1879 και της Βενεζουέλας το 1901» (σελ. 263). Η ερμηνεία της ελληνικής κρίσης ως ένα φαινόμενο αυτοαποικιοποίησης, ιδού το κατά Φερό υπέρτατο στάδιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Κατά τον «προοδευτικό» Φερό η ενωμένη Ευρώπη είναι μια κατασκευή αυτοαποικιοποίησης και απώλειας «εθνικής κυριαρχίας». Τι μας θυμίζει τώρα!
Κατά τον «προοδευτικό» Φερό η ενωμένη Ευρώπη είναι μια κατασκευή αυτοαποικιοποίησης και απώλειας «εθνικής κυριαρχίας». Τι μας θυμίζει τώρα!
Αξίζει να διαβάσουμε ένα βιβλίο που καταλήγει στην σούπερ «τύφλωση» της άρνησης της ευρωπαϊκής ενοποίησης και ολοκλήρωσης; Αξίζει και παραξίζει. Ίσως περισσότερο από τα βιβλία που εκθειάζουν αυτή την ολοκλήρωση.
Γιατί;
Γιατί μας βοηθάει να κατανοήσουμε τι συμβαίνει σήμερα στη Γαλλία, όπου σχεδόν περισσότεροι από το 45% των Γάλλων (και φυσικά όχι μόνο οι Γάλλοι) εμμένουν στην εθνοκεντρική αφήγηση και φοβούνται την Ενωμένη Ευρώπη. Για να μην απορούμε που στη διαδικτυακή πλατφόρμα του Μελανσόν, το 36,12% τάσσεται υπέρ της λευκής ψήφου, το 29,5% προτείνει αποχή και μόνο το 34,83% επιλέγει Μακρόν.
Για όλους αυτούς και τον Φερό η Ενωμένη Ευρώπη είναι κάτι σαν το σημερινό πρόσωπο της αποικιοκρατίας. Γι’ αυτό και το μείζον, γι’ αυτούς και αυτόν, είναι η αφήγηση του «δικαιώματος των εθνών στην εθνική κυριαρχία».
Τι τύφλωση!
Τελικά η τύφλωση –ισχυρίζεται, ορθώς κατ’ εμέ, ο Φερό– αν και γεννιέται από πολλές εστίες, έχει μια κύρια πηγή. Πηγάζει από τη λανθασμένη πρόσληψη της διάχυτης μνήμης και των αποτυπωμάτων αυτής στις ανθρώπινες συνειδήσεις. «Η κακή χρήση της Ιστορίας, οι παραλλαγές της, μπορούν να συμβάλλουν στην τύφλωση μπροστά στο ιστορικό γίγνεσθαι» (σελ 403). Αποτυπώματα που γεννούν μια επικίνδυνη και άλογη δυσαρέσκεια που «διοχετεύεται στον ρατσισμό και στην ξενοφοβία» (σελ 391). Γιατί, αλήθεια, δεν έμεινε στην ανάλυση αυτής της κακής χρήσης της Ιστορίας, όπως έχει κάνει στα παλαιότερα και πολύ σπουδαία βιβλία του; Θα μείνω με την απορία...
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.
Τύφλωση
