Επανάσταση του 1821: Ένα ευρωπαϊκό γεγονός

Καθώς κοντοζυγώνει η συμπλήρωση των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, με το πολιτικό σύστημα ήδη να ευαγγελίζεται την «απελευθέρωση» από νέες, φαντασιακές ή κατασκευασμένες «σκλαβιές», σήμερα περισσότερο από ποτέ έχει νόημα να διαβάζουμε, να συζητούμε, να ερευνούμε το βάθος και την ουσία του κορυφαίου αυτού ευρωπαϊκού γεγονότος που υπήρξε η Επανάσταση του 1821 και η συνακόλουθη ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους λιγότερο από μια δεκαετία μετά. 

Bιβλία όπως αυτό του καθηγητή Βασίλη Κρεμμυδά, που βασίζονται στην έρευνα, στην τεκμηρίωση, στην επιστημονική μεθοδολογία, στην κατά το δυνατόν απροκατάληπτη χρήση των στοιχείων, είναι το δίχως άλλο πολύτιμα.

Βέβαια, όπως περίπου συμβαίνει στα καθ’ ημάς και με τη λογοτεχνία, της οποίας ο πάσα ένας θεωρεί ότι δικαιούται να αυτοχρίζεται διάκονός της –ακόμη κι αν η επαφή του με τα λογοτεχνικά κείμενα δεν ξεπέρασε ποτέ την αποσπασματικότητα του σχολικού Αναγνωστικού–, έτσι και η ενασχόληση με την Ιστορία διακρίνεται στη χώρα μας από ένα ιδιότυπο μείγμα επαρχιωτισμού, συνομωσιολογίας και απόρριψης κάθε αυθεντίας (βλ. των ιστορικών) στο όνομα της «ανεξάρτητης», τάχα, έρευνας για την αλήθεια. Η Ιστορία, για τους αυτόκλητους τιμητές της, κάποιοι από τους οποίους φωνασκούν τις μεταμεσονύκτιες ώρες σε λαθρόβια κανάλια ενώ πολλοί περισσότεροι γεμίζουν ιστοσελίδες στο διαδίκτυο ή τους πάγκους των βιβλιοπωλείων με τα πονήματά τους, έχει μετατραπεί από πεδίο διερεύνησης των ιστορικών γεγονότων –κι επομένως της αυτοσυνειδησίας μας τόσο ως άτομα όσο και ως συλλογική οντότητα­–, σε πεδίο εφαρμοσμένων εμμονών, ιδεολογικών αγκυλώσεων, πατριδοκαπηλίας, ακόμη και γενικευμένης παράνοιας. Το κοινωνικό κλίμα που έχει διαμορφώσει αυτή η προσκόλληση σε μια ψυχοπαθολογική και φοβική χρήση της Ιστορίας (χωρίς να υποτιμούμε και την κουτοπόνηρη χρήση της, από πολιτευτές, δημοσιογράφους και άλλους) βρήκε πρόσφατα την έκφρασή του στο γελοίο όσο και επικίνδυνο περιστατικό της άσκησης ποινικής δίωξης σε ιστορικό (βλ. υπόθεση Χάινς Ρίχτερ, ο οποίος ευτυχώς αθωώθηκε), με μάρτυρες κατηγορίας ακόμη και ιστορικούς-καθηγητές πανεπιστημίου, για περιγραφές ή απόψεις που εκφράστηκαν στο πλαίσιο ιστορικής έρευνας, επειδή οι περιγραφές ή οι απόψεις αυτές –ακριβείς ή όχι είναι μια άλλη «ιστορία»– δεν συνάδουν με το ηρωικό αφήγημα μέσα από το οποίο διάφορες συλλογικότητες (εν προκειμένου, πολλοί Κρητικοί) βλέπουν τον εαυτό τους. Σε αυτό το πλαίσιο, βιβλία όπως αυτό του καθηγητή Βασίλη Κρεμμυδά, που βασίζονται στην έρευνα, στην τεκμηρίωση, στην επιστημονική μεθοδολογία, στην κατά το δυνατόν απροκατάληπτη χρήση των στοιχείων, και μάλιστα σε αυτή την ευσύνοπτη και, ας μας επιτραπεί ο όρος χρηστική έκδοση, είναι το δίχως άλλο πολύτιμα.

Μια περιεκτική επισκόπηση

Η έξοδος του Μεσολογγίου, του Θεόδωρου Βρυζάκη

Η σειρά από πυκνά οικονομικά, κοινωνικά, πολεμικά, πολιτικά, διπλωματικά κ.ά. γεγονότα που αποκαλείται Ελληνική Επανάσταση εκτείνεται σε ένα εύρος τουλάχιστον 15 ετών (από την Παλινόρθωση της Μοναρχίας στη Γαλλία και την ίδρυση της Ιεράς Συμμαχίας, το 1815, μέχρι το Πρωτόκολλο του Λονδίνου με το οποίο ιδρύεται για πρώτη φορά ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, το 1830), μένοντας στην πιο στενή χρονικά θεώρηση του ιστορικού πλαισίου. Και βέβαια, εύκολα μπορείς κανείς να το δει να επεκτείνεται τουλάχιστον 12 χρόνια πίσω, μέχρι τις απαρχές των ναπολεόντειων πολέμων το 1803, και το λιγότερο 13 χρόνια μπροστά, μέχρι δηλαδή το 1843 και την εγκαθίδρυση της πρώτης Συνταγματικής Μοναρχίας. Το μόλις διακοσίων σελίδων βιβλίο του Βασίλη Κρεμμυδά είναι ένα επίτευγμα, μια και κατορθώνει να δώσει στον αναγνώστη μια σύνθετη όσο και πανοραμική εικόνα του ψηφιδωτού από γεγονότα και κοινωνικούς μετασχηματισμούς της εποχής, μην παραλείποντας να σκιαγραφήσει τα πορτρέτα ορισμένων βασικών πρωταγωνιστών της Επανάστασης και της ίδρυσης του ελληνικού κράτους, και συγκεκριμένα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και του Ιωάννη Καποδίστρια. Από αυτή την άποψη, αποτελεί πόνημα που μπορεί να λειτουργήσει ιδανικά και ως εισαγωγικό βιβλίο για όποιον ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα για την Ελληνική Επανάσταση, ακόμη κι αν διαθέτει λίγες ή ελάχιστες γνώσεις για το θέμα (τούτου λεχθέντος, οι αναγνώστες που θα δυσκολευτούν περισσότερο δεν είναι όσοι ενδεχομένως δεν γνωρίζουν αρκετά αλλά εκείνοι που πιστεύουν ότι γνωρίζουν υπερβολικά πολλά).

Ένα ευρωπαϊκό γεγονός

Είναι προφανές, ήδη από την εισαγωγή, ότι αυτό που κομίζει ο καθηγητής Κρεμμυδάς στη συζήτηση για την Ελληνική Επανάσταση έχει καταρχάς να κάνει με τη δική του ειδίκευση, ήτοι την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Ελλάδος, και κυρίως της Πελοποννήσου και των Κυκλάδων, τις δεκαετίες πριν από την Επανάσταση και αμέσως μετά. Έτσι, από τις πιο μεστές και πρωτότυπες σελίδες του βιβλίου είναι αυτές που αναφέρονται στην ανάπτυξη μιας νέας αστικής τάξης, κυρίως στα χρόνια των ναπολεόντειων πολέμων, ειδικότερα εξαιτίας της μεγάλης ανάπτυξης του εμπορικού στόλου για λόγους γεωπολιτικής συγκυρίας. Η κρίση που ακολούθησε, από το 1815 και μετά, μεταξύ άλλων επιπτώσεων που είχε στους ντόπιους πληθυσμούς (βλ. μεγάλη ανεργία), άφησε ανενεργά και τεράστια κεφάλαια που είχαν σωρευτεί στα χέρια εμπόρων και τραπεζιτών-τοκογλύφων, κεφάλαια που στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν για τους σκοπούς της Επανάστασης.

Ο Χορός του Ζαλόγγου, του Θεόφιλου.

Σταχυολογώντας τα σημαντικότερα γεγονότα που επέτρεψαν την πραγματοποίηση της Επανάστασης όσο και την τελεσφόρησή της, ο Κρεμμυδάς ξεχωρίζει από αυτά την Ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, η οποία χάρη στον συνωμοτικό της χαρακτήρα κατάφερε να σχεδιάσει με εντυπωσιακή λεπτομέρεια τόσο στρατιωτικές όσο και πολιτικές ή διπλωματικές πτυχές των όσων θα ακολουθούσαν. Η Φιλική Εταιρεία, έχοντας ιδρυθεί από εμπόρους-αστούς, υπηρετούσε με ξεκάθαρο τρόπο και τον ιδεολογικό-εθνικό στόχο της Επανάστασης, που δεν ήταν άλλος από την εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου, ανεξάρτητου, δημοκρατικού αστικού κράτους, εμπνεόμενο από τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Εντυπωσιακό στην αφήγηση του Κρεμμυδά είναι ότι αυτό το πνεύμα, που οροθετεί ως έναν βαθμό και τους εκπεφρασμένους σκοπούς της Επανάστασης, δεν εγκαταλείφθηκε ούτε στιγμή, ενώ έως έναν βαθμό υπηρετήθηκε ακόμη κι από εκείνους που, συμβατικά μιλώντας, θα έλεγε κανείς ότι ανήκαν στην πιο παραδοσιακή και συντηρητική πλευρά των πρωταγωνιστών της, όπως ήταν ο Θ. Κολοκοτρώνης. Δηλωτικό των προθέσεων των ανθρώπων που πρωτοστάτησαν είναι ότι και στις τρεις Εθνοσυνελεύσεις παίρνονται αποφάσεις που ορίζουν το νέο κράτος ως ανεξάρτητο, δημοκρατικό, με σεβασμό στα ατομικά δικαιώματα. Παρότι ως επίσημη θρησκεία του κράτους ορίζεται εξαρχής η Ορθόδοξη Ανατολική, γίνεται σαφής αναφορά στο δικαίωμα των άλλων θρησκειών να λατρεύονται ελεύθερα στη χώρα.

Έτσι, γίνεται φανερό ότι η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε εξαρχής ένα ευρωπαϊκό γεγονός, που εγγράφεται στο χάρτη των σημαντικών ανακατατάξεων στον ευρωπαϊκό χώρο και το οποίο γεγονός κατέστη δυνατό εν μέρει χάρη σε αυτές τις ανακατατάξεις.

Ο ρόλος της Εκκλησίας, οι εμφύλιοι και το Ναβαρίνο

Ενώ συχνά αναφέρει ότι αρκετοί κληρικοί εντάχθηκαν στο αγώνα και τον υποστήριξαν με θέρμη, ο συγγραφέας είναι κάπως απόλυτος σε ό,τι αφορά την αρνητική στάση του Πατριαρχείου και της εκκλησιαστικής ιεραρχίας απέναντι στην Επανάσταση. Η Εγκύκλιος του Πατριάρχη με την οποία, από τις πρώτες μέρες της Επανάστασης, το Πατριαρχείο την καταδικάζει, δεν ήταν για τον Βασίλη Κρεμμυδά μια προσπάθεια εξευμενισμού του Σουλτάνου. Αντίθετα, εξέφραζε την πάγια συντηρητική θέση του Πατριαρχείου, τη ριζική του αντίθεση στον Διαφωτισμό, σε καθετί το καινούργιο, σε κάθε αλλαγή του status quo. «Και ελεύθεροι είναι οι Έλληνες και κράτος έχουν· το κράτος τους είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία και βασιλιάς τους ο Σουλτάνος· αυτά τους έδωσε ο Θεός και όποιος πηγαίνει αντίθετα έρχεται σε αντίθεση με τον ίδιον τον θεό». Το απόλυτα φιλικό προς τον Σουλτάνο Διάγγελμα, το οποίο συνυπογράφουν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και 21 Επίσκοποι, δεν θα αποσοβήσει την τραγική μοίρα του Γρηγορίου του Ε΄λίγες μέρες αργότερα ούτε και θα επηρεάσει ριζικά τους επαναστατημένους Έλληνες. Στο μόνο που διέβλεπε σωστά ήταν ότι το κόστος που θα πλήρωναν αθώοι και άμαχοι θα ήταν μεγάλο, μια και η τακτική του Σουλτάνου δεν ήταν τόσο η στρατιωτική αντιπαράθεση όσο η λογική των αντιποίνων με σφαγές χριστιανών (βλ. Χίος, Ψαρά και πολλά άλλα μέρη). Από την άλλη, ακριβώς αυτή η «βαρβαρότητα» των Οθωμανών συνετέλεσε τα μάλα στην δημιουργία μιας εικόνας, από τη μία, ενός πολιτισμένου έθνους που αγωνιζόταν για τη δίκαιη ανεξαρτησία του (ένα έθνος μάλιστα με ένδοξο παρελθόν), και μιας αυτοκρατορίας που εκπροσωπούσε το παλιό, τη μισαλλοδοξία και τη βαρβαρότητα, όλα όσα ο Διαφωτισμός αντιμαχόταν. Μιλώντας πάντως για σφαγές αμάχων και κτηνωδίες, ο Κρεμμυδάς, σε αντίθεση με άλλους ιστορικούς, κρατάει χαμηλούς τόνους για γεγονότα όπως η κατάληψη της Τρίπολης, γνωστή ως «Άλωση της Τριπολιτσάς», στα οποία από πολλούς κατηγορείται η ελληνική πλευρά για «εθνοκάθαρση». Ο συγγραφέας, χωρίς να αρνείται ότι υπήρξαν περιπτώσεις μαζικής βίας, ακόμη και άσκοπης σε κάποιες περιπτώσεις, διακρίνει τη «δίκαιη» βία των επαναστατημένων Ελλήνων, που διεκδικούσαν την ελευθερία και την αυτοδιαχείρισή τους, από τη μαζική βία των αντιποίνων των Οθωμανών – διάκριση ποιοτική όσο και ποσοτική που δύσκολα μπορεί κανείς να αρνηθεί. Κυρίως όμως μας εφιστά την προσοχή στο να μην κρίνουμε τις πράξεις των ανθρώπων εκείνης της εποχής με τα σημερινά μας «γυαλιά», να βλέπουμε τα γεγονότα μέσα στο ιστορικό, κοινωνικό και ανθρωπολογικό τους συγκείμενο.

Η Εγκύκλιος του Πατριαρχείου με την οποία, από τις πρώτες μέρες της Επανάστασης, το Πατριαρχείο την καταδικάζει, δεν ήταν για τον Βασίλη Κρεμμυδά μια προσπάθεια εξευμενισμού του Σουλτάνου. Αντίθετα, εξέφραζε την πάγια θέση του, την ριζική του αντίθεση στον Διαφωτισμό, σε καθετί το καινούργιο, σε κάθε αλλαγή του status quo. 

Για τον εμφύλιο (ή τους εμφύλιους) που ακολούθησαν, στα 1823-1824, ο συγγραφέας επίσης αποφεύγει τις κοινοτοπίες («οι Έλληνες μεγαλουργούμε και έπειτα διχαζόμαστε και καταστρεφόμαστε»), κι επιχειρεί να δει τα πράγματα αντικειμενικά, ως μέρος του αγώνα για την εξουσία μεταξύ όλων των πλευρών που πρωτοστάτησαν στην Επανάσταση. Συνολικότερα, ο Κρεμμυδάς εξετάζει τους εμφύλιους που ακολούθησαν στο πλαίσιο της αντιπαλότητας ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα, μια αντιπαλότητα που δεν έπαψε να αναζωπυρώνεται ξανά και ξανά στις δεκαετίες που ακολούθησαν, και στοιχεία της οποίας μπορεί κανείς να διακρίνει ακόμη και στις μέρες μας (δική μας παρατήρηση). Τέλος, με αφορμή το Ναβαρίνο, αλλά και τα όσα ακολούθησαν, ο Κρεμμυδάς είναι σαφής και εύγλωττος σε ό,τι αφορά τις επεμβάσεις των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων για την επιτυχή έκβαση της Επανάστασης και την ίδρυση ανεξάρτητου κράτους, χωρίς ούτε να ιδεολογικοποιεί το ρόλο τους ούτε και να τον υποτιμά: προσπαθεί να είναι νηφάλιος και αντικειμενικός και να εντάσσει καθετί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο όπου λαμβάνει χώρα, που εδώ δεν είναι άλλο από τη σταδιακή αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για την οποία η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε, μεταξύ άλλων, ένας από τους καταλύτες. Καθώς η άποψη των Μεγάλων Δυνάμεων μεταστρέφεται και το δόγμα για την πάση θυσία διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που εγκαθίδρυσε η Ιερά Συμμαχία αρχίζει να κλονίζεται, οι τρεις Δυνάμεις καταλήγουν να «διαγωνίζονται» ποια θα βοηθήσει περισσότερο την Ελληνική Επανάσταση, παίρνοντας εγκαίρως «θέση» στο μέλλον της νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Η ναυμαχία του Ναβαρίνο, από τον George Phillip Reinagle (1828)

Συνοψίζοντας, ο καθηγητής Βασίλης Κρεμμυδάς δίνει μια εικόνα των επαναστατημένων Ελλήνων που, χωρίς πρόθεση πρόκλησης, διαφοροποιείται αισθητά από τις επικρατούσες. Η ελληνική αστική τάξη εμφανίζεται καλά ενημερωμένη, μορφωμένη, ξεκάθαρη στους στόχους της και με υψηλό πατριωτικό φρόνημα. Ακόμη κι ο εμφύλιος δεν ήταν μια μάχη εξόντωσης της αντίπαλης πλευράς, αλλά μια εύλογη διεκδίκηση για τη νομή της εξουσίας, ενώ κάθε πλευρά δεν έχασε ποτέ από τον ορίζοντά της το μεγαλύτερο διακύβευμα, που ήταν να μην απωλεσθεί πλήρως η Επανάσταση. Επίσης, παρότι ειδικά οι προύχοντες της Πελοποννήσου και ορισμένοι Στρατιωτικοί έβλεπαν με δυσθυμία την εγκατάλειψη των προνομίων τους υπέρ ενός συγκεντρωτικού κράτους, στην πράξη, στις κρίσιμες στιγμές, δεν αντιτάχθηκαν στη δημιουργία του με σφοδρότητα. Για παράδειγμα, το περίφημο Ψήφισμα με τον οποίο καλούνταν η Αγγλία να επέμβει και να πάρει στα χέρια της τις τύχες της Επανάστασης (που αργότερα, χαρακτηρίστηκε από ορισμένους ιστορικούς «κίνηση υποτέλειας») το υπέγραψε ακόμη κι ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης. Η σύλληψη και φυλάκιση του Κολοκοτρώνη δεν ήταν ένα γεγονός εσχάτης προδοσίας απέναντι στον ήρωα της Επανάστασης, αλλά φυσικό αποτέλεσμα συγκεκριμένων διεργασιών και αντιπαλοτήτων, για τις οποίες και ο ίδιος ο οπλαρχηγός έφερε ευθύνη. Τέλος, ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν ήταν μονάχα ο άνθρωπος που ήθελε να εκσυγχρονίσει την Ελλάδα φτιάχνοντας ένα δημοκρατικό κράτος στα πρότυπα των ευρωπαϊκών, αλλά κι ένας υπέρμαχος της δεσποτείας και της φιλοσοφίας της Ιεράς Συμμαχίας, ενάντιος σε σημαντικές όψεις του Διαφωτισμού και πολέμιος του Συντάγματος (το οποίο σημειωτέον υπήρξε σταθερή επιδίωξη της Επανάστασης που δεν έπαψε να εκφράζεται έως το 1843, οπότε και επιτεύχθηκε). Από αυτή την άποψη, η δολοφονία του, όσο αποτρόπαια ενέργεια κι αν ήταν, εμφανίζεται περίπου ως λογικό κι αναμενόμενο αποτέλεσμα της πολιτικής και στραγηγικής του.

Ο καθηγητής Βασίλης Κρεμμυδάς δίνει μια εικόνα των επαναστατημένων Ελλήνων που διαφοροποιείται αισθητά από τις επικρατούσες. 

Την ιστορική αλήθεια, βέβαια, δεν μπορεί ποτέ κανείς να την αποτυπώσει πλήρως ούτε να την περιγράψει εξαντλητικά. Κάθε εποχή προβάλλει τις αντιλήψεις της πάνω στο ιστορικό υλικό, τις επιδιώξεις της και τις προκαταλήψεις της. Το βιβλίο του Βασίλη Κρεμμυδά είναι σίγουρα ένα από αυτά που αξίζει να διαβάσει με προσοχή κάθε αναγνώστης που ενδιαφέρεται για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, είτε αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ειδήμονα είτε κατέχει μόνο τις στρεβλές και λειψές γνώσεις της σχολικής εκπαίδευσης. Σε βοηθάει να σκέφτεσαι την Ιστορία, την ίδια στιγμή που στην αφηγείται, κρατώντας αποστάσεις από «δόγματα» και «ιδεολογίες», εφιστώντας μας την προσοχή στα γεγονότα, στην κοινωνία και τις επιθυμίες της, στα μεγάλα ρεύματα της Ιστορίας όσο και στη βούληση σημαντικών μεμονωμένων «παικτών».

* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. 

Η ελληνική επανάσταση του 1821

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΚΡΕΜΜΥΔΑ