«Σεφαραδίτες 1492-1932» (κριτική): Πέντε αιώνες διωγμών και δημιουργίας

Η αμήχανη σιωπή που για χρόνια επικρατούσε στη χώρα μας σχετικά με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, και πρωτίστως ό,τι αφορούσε την τύχη της μεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας στη χώρα μας, τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει αρχίζει να σπάει. Πολλά εχουν γραφτεί και δημοσιευτεί, πολλά έχουν γίνει και στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η μεγάλη αλλαγή συντελείται με τη συνειδητοποίηση ότι οι Εβραίοι δεν βίωσαν τον διωγμό και την κτηνωδία μόνο από τους ναζί: Είχαν προϋπάρξει πογκρόμ εις βάρος τους στο βάθος των αιώνων. 

Με τη βοήθεια σπουδαίων μελετών και βιβλίων που είναι αποτέλεσμα ενδελεχούς έρευνας μπορούμε να κάνουμε ανάποδα βήματα στην Ιστορία για να διαπιστώσουμε πως ήδη από τον 15ο αιώνα οι Εβραίοι διώκονταν επειδή ακριβώς ήταν Εβραίοι.

Το εξαιρετικό λεύκωμα του Ιακώβ Σιμπή και της Καρίνας Λάμψα Σεφαραδίτες 1492-1932 που εξέδωσαν πρόσφατα οι εκδόσεις Καπόν, με τη διεισδυτικότητα και την προσοχή σε κάθε ιστορική πτυχή του, μάς βοηθάει να διαπιστώσουμε πως οι Εβραίοι κυνηγήθηκαν όσο κανένας άλλος λαός στον κόσμο.

Ακόμη κι αν αυτό το γνωρίζαμε μέσες άκρες, με το βιβλίο τους (αποτέλεσμα σοβαρής και άοκνης μελέτης) μάς παρουσιάζουν αναλυτικά τις τρεις φάσεις του δράματος που έζησαν οι Εβραίοι.

Πώς δηλαδή εκδιώχθηκαν από την Ισπανία, αυτή την «άστοργη μητέρα», το 1492, πώς πέρασαν αρκετοί εξ αυτών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τέλος πώς ακριβώς συνέβη η άνοδος και ο αφανισμός τους στη Θεσσαλονίκη.

Το εν λόγω βιβλίο φτάνει έως το 1930, λίγο πριν από την έλευση των φαιών ταγμάτων του Χίτλερ που ως ολετήρες καταπάτησαν κάθε έννοια ανθρώπινου πολιτισμού με το Ολοκαύτωμα.

Το εν λόγω βιβλίο φτάνει έως το 1930, λίγο πριν από την έλευση των φαιών ταγμάτων του Χίτλερ που ως ολετήρες καταπάτησαν κάθε έννοια ανθρώπινου πολιτισμού με το Ολοκαύτωμα. Ωστόσο, για όσους ενδιαφέρονται γι’ αυτή την «μαύρη» περίοδο, πέραν της μακράς βιβλιογραφίας, ο Ιακώβ Σιμπή και η Καρίνα Λάμψα έχουν γράψει δύο βιβλία.

Το εβραϊκό νοσοκομείο OR AHAYIM (Φως της Ζωής), στη συνοικία Μπαλάτ της Κωνσταντινούπολης, ιδρύθηκε το 1898 από πλούσια μέλη της εβραϊκής κοινότητας. Το 1920 προστέθηκαν νέες πτέρυγες, χάρη στη δωρεά του Elly Kadoorie, επιχειρηματία από τη Βαγδάτη. Διακρίνεται η επιγραφή με λατινικά γράμματα MUSEVI HASTANESI (Εβραϊκό Νοσοκομείο) και το όνομα του δωρητή KADURI.

Το 2010 συνέγραψαν από κοινού το βιβλίο Η ζωή απ’ την αρχή: Η μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων στην Παλαιστίνη (1945-1948) και το βιβλίο Διάσωση: Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Έλληνες Εβραίοι στα χρόνια της Κατοχής.

Οι Σεφαραδίτες, ωστόσο, έρχονται να καλύψουν ένα κενό γνώσης της Ιστορίας, την οποία οφείλουμε όλοι στους εαυτούς μας αν θέλουμε να κατανοήσουμε πώς η ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης (ήδη από τον 16ο αιώνα), έφτασε στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα να φθίνει και να μικραίνει σε σημείο εξαφάνισης.

Πηγές και μελέτες

Το άκρως σημαντικό σε τούτο βιβλίο είναι ότι στηρίζεται σε έρευνα και σε βαθιά μελέτη σπάνιων βιβλίων που αναφέρονται στην ιστορία των Σεφαραδιτών. Ενδεικτικά οι συγγραφείς αναφέρουν το βιβλίο του Ιταλού περιηγητή Φραντσέσκο Περίλα Διασχίζοντας τη Μακεδονία (1932), το δυσεύρετο πόνημα του Γερμανοεβραίου συγγραφέα Τσέσκελ Τσβι Κλέτσελ Στη Θεσσαλονίκη (1920) και το βιβλίο Εβραίοι σε πολλές χώρες του Έλκαν Νέιθαν Άντλερ.

Χρησιμοποιώντας ως βάση αυτά τα τρία βιβλία και με την επίρρωση της δικής τους μακροχρόνιας έρευνας για τον σεφαραδίτικο πολιτισμό, οι δύο συγγραφείς καταπιάνονται από την αρχή των πάντων.

Ήτοι: από τον διωγμό των Εβραίων από την Ιβηρική Χερσόνησο (πρώτα από την Ισπανία και εν συνεχεία από την Πορτογαλία), γεγονός που καταλαμβάνει το πρώτο μέρος του βιβλίου, στη συνέχεια στο πέρασμά τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου), για να ολοκληρωθεί η πορεία στη Θεσσαλονίκη έως το 1930.

Πίνακας του Φρανθίσκο Γκόγια που απεικονίζει ένα δικαστήριο της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης. Οι προσήλυτοι υποχρεώνονταν να φορούν ένδυμα μετανοίας, που υπογράμμιζε τον εξευτελισμό τους. Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη.

Οι πηγές των δύο συγγραφέων ήταν κυρίως εβραϊκές και τουρκικές (όσες ήταν μεταφρασμένες σε κάποια ευρωπαϊκή γλώσσα), ενώ κατέφυγαν και στη ραβινική γραμματεία για να συλλέξουν επιπλέον στοιχεία.

Αν και από την τελευταία, ως προϊόν της ελίτ, απουσιάζει η φωνή των απλών ανθρώπων, εκείνων που δεν ανήκαν στις ανώτερες τάξεις. Λείπει, επίσης, επιδεικτικά η πλευρά των γυναικών.

Τέλος, κατέφυγαν ακόμη και σε λογοτεχνικές πηγές, σε ιστοριογραφικά συγγράμματα και σε σύντομα χρονικά και περιγραφές Εβραίων ταξιδιωτών.

Από όλες τις πηγές, ωστόσο, απουσιάζει την καθημερινότητα των Εβραίων μακριά από τα σημαντικά κέντρα δράσης τους (Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη), με αποτέλεσμα να γνωρίζουμε λίγα για το πώς ζούσαν στις μικρότερες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η ισπανική περιπέτεια

Για τους Εβραίους τα δεινά ξεκίνησαν από τον 11ο αιώνα και εντάθηκαν τον 15ο. Οι Σταυροφορίες συνοδεύονταν πάντα από πογκρόμ εις βάρος τους, ενώ η Ιερά Εξέταση τους αποδεκάτισε. Να σημειωθεί πως εκδιώχθηκαν από ευρωπαϊκές χώρες τουλάχιστον δεκαπέντε φορές (!).

Κάποιες φορές, δε, διώχνονταν και στη συνέχεια τους καλούσαν πάλι πίσω (τρανό παράδειγμα αυτό που συνέβαινε στην Αγγλία και τη Γαλλία), καθώς τους είχε ανάγκη η τοπική οικονομία. 

Αυτό που πραγματώθηκε στην Ισπανία το 1492 ήταν μια άνευ όρων εκρίζωση του εβραϊκού στοιχείου από τη χώρα. Οσοι έμειναν αναγκάστηκαν να ασπαστούν τον Καθολικισμό δίχως αυτό, πάντως, να τους σώσει.

Ωστόσο, αυτό που πραγματώθηκε στην Ισπανία το 1492 ήταν μια άνευ όρων εκρίζωση του εβραϊκού στοιχείου από τη χώρα. Οσοι έμειναν αναγκάστηκαν να ασπαστούν τον Καθολικισμό δίχως αυτό, πάντως, να τους σώσει.

Περιουσίες δημεύτηκαν, άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ενώ οι Ιεροεξεταστές έριχναν την ρομφαία τους κατά των Εβραίων αδιακρίτως. Τα πρώτα πογκρόμ του 1391 ήταν ένα προμήνυμα, καθώς εντάθηκαν στη συνέχεια.

Ο γάμος της Ισαβέλλας της Καστίλης με τον Φερδινάνδο της Αραγονίας ήταν το μοιραίο γεγονός για τους Εβραίους. Ήταν αυτοί που καθιέρωσαν την Ιερά Εξέταση με αποτέλεσμα τα βασανιστήρια να μπουν στην ημερήσια διάταξη. Φυσικά, οι Εβραίοι αποτέλεσαν τα σταθερά θύματα αυτής της απάνθρωπης διαδικασίας.

Auto-da-fé. Οι προσήλυτοι διέσχιζαν σε πομπή την πόλη και οδηγούνταν μπροστά στους δικαστές. Συχνά, ακόμα κι αυτοί που δήλωναν μετάνοια ρίχνονταν ζωντανοί στην πυρά.

Η λυσσαλέα «μάχη» κατά των Εβραίων ολοκληρώθηκε με το Διάταγμα της Αλάμπρα, το 1492, όπου δόθηκε στους Εβραίους μια ελάχιστη χρονική προθεσμία ώστε να εγκαταλείψουν τα ισπανικά εδάφη. Υπολογίζεται ότι το δρόμο της εξορίας πήραν περίπου 180.000 Εβραίοι, από τους οποίους 20.000 πέθαναν στη διαδρομή, ενώ περίπου 50.000 βαπτίστηκαν αναγκαστικά και παρέμειναν στην Ισπανία.

Σχετικά πρόσφατα, το 2014, η τότε κυβέρνηση Ραχόι ψήφισε νόμο που επέτρεπε στους απόγονους των διωγμένων να αποκτήσουν διπλή υπηκοότητα ως αντιστάθμισμα για τα ντροπιαστικά γεγονότα του παρελθόντος.

Φευ, το παράδειγμα της Ισπανίας ακολούθησε λίγο μετά και η Πορτογαλία κλείνοντας κάθε είσοδο στους Εβραίους. Ήταν η στιγμή όπου η Ιβηρική Χερσόνησος έδιωξε μαζικά τους Εβραίους.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία

Η ακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία δέχθηκε αρχικά ως δώρο την έλευση των Εβραίων, καθώς είχε ανάγκη την τεχνογνωσία και τις δεξιότητές τους. Φυσικά η ενσωμάτωση δεν ήταν εύκολη, ούτε ανώδυνη.

Υπήρξαν αντιπαραθέσεις με άλλους Εβραίους, ειδικά εκείνους που διέμεναν ήδη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Σεφαραδίτες (το όνομά τους στα εβραϊκά σημαίνει Ισπανία) θεωρούσαν τους εαυτούς τους ανώτερους, με αποτέλεσμα να συσπειρώνονται έναντι άλλων εβραϊκών κοινοτήτων.

Οι αντιπαραθέσεις με τους ντόπιους Ρωμανιώτες που ήταν οι παλαιοί Εβραίοι της περιοχής ήταν χαρακτηριστικό δείγμα της δυναμικής των σχέσεων που είχε αναπτυχθεί εντός της Αυτοκρατορίας. Πάντως, ενώπιον του νόμου οι εβραϊκές ομάδες αποτελούσαν μια θρησκευτική κοινότητα.

Εβραίοι εξόριστοι από την Ισπανία φτάνουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ύστερα από πρόσκληση του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β´. «Καλωσόρισμα», έργο του Τούρκου ζωγράφου Mevlut Akyildiz, 2010.

Να σημειωθεί ότι τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Έλληνες τελούσαν υπό την προστασία του σουλτάνου. Η αρχική φάση ανεκτικότητας που επέδειξε η Αυτοκρατορία άρχισε να φθίνει, καθώς ανέβαινε ο θρησκευτικός φανατισμός. Όταν η Αυτοκρατορία έφτασε στο έσχατο σημείο διάλυσης, οι Εβραίοι αντιμετώπισαν ουκ ολίγα προβλήματα.

Στο βιβλίο γίνεται αναφορά για τις διακρίσεις και τους περιορισμούς που υφίσταντο οι Εβραίοι σε σχέση με τους Έλληνες (λιγότερες είναι η αλήθεια), ενώ οι πρώτοι δεν είχαν θέμα με τον περιορισμό της θρησκευτικής λατρείας.

Το σίγουρο είναι, πάντως, ότι η συνύπαρξη τριών θρησκευτικών κοινοτήτων δεν ήταν εύκολη. Οι εντάσεις μεταξύ τους κορυφώνονταν είτε για θρησκευτικούς είτε για εμπορικούς λόγους (διόλου αμελητέοι).

Η Θεσσαλονίκη μπήκε στο «κάδρο» της Ιστορίας πολύ νωρίς για τους Εβραίους. Υπάρχουν καταγραφές του 1500 που γίνεται σαφές πως μετά τον διωγμό από την Ισπανία ιδρύθηκαν στην πόλη εβραϊκές κοινότητες με πολλούς ραβίνους.

Ιδιαιτέρως οι σχέσεις τους με τους Έλληνες δεν ήταν πάντα αγαστές, καθώς στο επίκεντρο της έντασής τους βρισκόταν η Ιερουσαλήμ, ενώ δεν έλειψαν και οι κατηγορίες από την πλευρά των Ελλήνων ότι οι Εβραίοι τάχθηκαν με το μέρος του Τούρκου κατακτητή κατά τον 18ο αιώνα, τότε που άρχισε να φουντώνει ο ελληνικός εθνικισμός.

Στη Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη μπήκε στο «κάδρο» της Ιστορίας πολύ νωρίς για τους Εβραίους. Υπάρχουν καταγραφές του 1500 που γίνεται σαφές πως μετά τον διωγμό από την Ισπανία ιδρύθηκαν στην πόλη εβραϊκές κοινότητες με πολλούς ραβίνους.

Οι Σεφαραδίτες επέλεγαν πόλεις που ήταν οικονομικά ανεπτυγμένες ή βρίσκονταν σε φάση ανάπτυξης. Στη Θεσσαλονίκη βρήκαν μια πόλη άδεια από Εβραίους. Από την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα, η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε ταχύτατα σε πόλη με πλειονότητα εβραϊκού πληθυσμού.

 Ήδη, στο πρώτο μέρος του 18ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι περιηγητές εκτιμούσαν τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης σε περίπου 25.000 ψυχές, αν και είναι πιθανό να ήταν περισσότεροι από τους επίσημα καταγεγραμμένους.

Τι συνέβη, λοιπόν, μέσα σε διάστημα 500 ετών και το εβραϊκό στοιχείο άρχισε να φθίνει; Στα τέλη του 19ου αιώνα η ροή των μεταναστών προς την πόλη σταμάτησε, ενώ στις αρχές του 20ου υπήρξαν μεταναστευτικά κύματα από τη Θεσσαλονίκη προς έτερους προορισμούς.

Βίλα Αλλατίνι χτίστηκε το 1898, σε σχέδια Βιταλιάνο Πoζέλι, ως εξοχική κατοικία της οικογένειας Αλλατίνι. Σήμερα στεγάζει υπηρεσίες της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Φωτογραφία Γιώργη Γερόλυμπου.

Η πρώτη αφορμή δόθηκε το 1908 όταν το οθωμανικό σύνταγμα υποχρέωνε όλους τους Οθωμανούς υπηκόους, ανεξαρτήτως θρησκείας ή εθνότητας, να καταταγούν στον στρατό. Τότε καταγράφηκαν σημαντικές ροές μεταναστών προς την Αμερική.

Το δεύτερο κύμα ήρθε με την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος. Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, αρκετοί Εβραίοι (μεταξύ αυτών κάμποσοι επιφανείς) έφυγαν με προορισμό τη Δυτική Ευρώπη ή την Παλαιστίνη.

Με την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την κατάργηση της αργίας του Σαββάτου, χιλιάδες εύποροι Εβραίοι αναχώρησαν για την Ιταλία, τη Γαλλία και την Παλαιστίνη. Ο εμπρησμός της συνοικίας Κάμπελ επέτεινε το μεταναστευτικό κύμα.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘30, περίπου 15.000 Εβραίοι εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη με τελικό προορισμό την Παλαιστίνη.

Στην Kατοχή, το Νοσοκομείο Χιρς κάλυπτε τις ανάγκες του γερμανικού στρατού. Μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκε από αγγλικές στρατιωτικές μονάδες και στη συνέχεια από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Σήμερα αποτελεί ένα από τα κτήρια του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης

Φυσικά, στη συνέχεια ενέσκηψε στην Ευρώπη η βαριά ασθένεια του ναζισμού που οδήγησε στον απηνή διωγμό των Εβραίων. Όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν πλέον ασφαλείς σε καμία ευρωπαϊκή χώρα.

Φευ, όσοι Σαλονικιοί Εβραίοι παρέμειναν στην πόλη υπέγραψαν, εν αγνοία τους, συμβόλαιο με τον θάνατο. Η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας οδηγήθηκε σύσσωμη σχεδόν στο Άουσβιτς: από τις 56.000 ψυχές επέζησαν μόλις 1.950.

Συνολικά εκτιμάται πως μόλις 10.000 Έλληνες Εβραίοι κατάφεραν να σωθούν εκείνα τα «μαύρα» χρόνια του ναζισμού.

Συνολικά εκτιμάται πως μόλις 10.000 Έλληνες Εβραίοι κατάφεραν να σωθούν εκείνα τα «μαύρα» χρόνια. Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός έσβησε, αλλά όσοι Σεφαραδίτες επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και τις διώξεις εντάχθηκαν οργανικά στην επαγγελματική και κοινωνική ζωή της χώρας, κουβαλώντας πάντα το τραύμα που άφησε πάνω τους ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

 Στην Κωνσταντινούπολη

Το βιβλίο κάνει εκτενή αναφορά και στην παρουσία των Σεφαραδιτών στην Κωνσταντινούπολη (το άλλο μεγάλο κέντρο που επέλεξαν να ριζώσουν). Γίνεται λεπτομερής αναφορά για το πώς οργανώθηκαν σε κοινότητες, τις σχέσεις τους με τους Ασκεναζίτες (τους Εβραίους έρχονταν από την Κεντρική Ευρώπη), οι οποίες δεν ήταν πάντα αγαστές, την απονομή της δικαιοσύνης που ήταν ένα από τα εμφανέστατα σημάδια αυτονομίας της εβραϊκής κοινότητας, αλλά και το χαράτσι που όφειλαν να δίνουν στην κεντρική διοίκηση.

Οι γυναίκες του χαρεμιού ψώνιζαν κοσμήματα και άλλα είδη από τις «Εβραίες της Αυλής». «Shopping in the Harem», πίνακας του Ούγγρου ζωγράφου Sandor Alexander Svoboda (1826–1896), μέσα του 19ου αι.

Γίνεται, επίσης, μνεία για την πατριαρχική δομή της κοινωνίας των Σεφαραδιτών, τον ρόλο των συναγωγών (γίνεται ειδική αναφορά στις σημαντικότερες), το πώς διακοσμούσαν τα σπίτια τους (λιτή έως φτωχική πρόσοψη και πλούσιος διάκοσμος έτσι ώστε να μην προκαλούν), η συμβίωσή τους στους μαχαλάδες της Πόλης, τα ρούχα που φορούσαν έως και την κουζίνα τους.

Οικονομική δραστηριότητα

Οι Σεφαραδίτες έφεραν στην Αυτοκρατορία την πείρα και τις δεξιότητές τους ιδιαιτέρως στο χώρο του εμπορίου, ενώ οι Εβραίοι της Καστίλης εισήγαγαν το μετάξι μετατρέποντάς το σε βιομηχανία. Ως εκ τούτου, οι Σεφαραδίτες της Πόλης ευδοκίμησαν ως έμποροι ή μεσίτες, ενώ υπήρξαν και οι Εβραίοι της Αυλής που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με τον μεγάλο βεζίρη κι άλλους υψηλόβαθμους αξιωματούχους (κυρίως γιατροί και πρεσβευτές).

Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός στηρίχθηκε στη γλώσσα του, την οποία διατήρησε ενισχύοντας έτσι την ιστορική μνήμη. Εύπορες οικογένειες άνοιξαν βιβλιοθήκης, ενώ υποστηρίζονταν έμπρακτα οι εξέχοντες διανοούμενοι.

Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός στηρίχθηκε στη γλώσσα του, την οποία διατήρησε ενισχύοντας έτσι την ιστορική μνήμη. Εύπορες οικογένειες άνοιξαν βιβλιοθήκης, ενώ υποστηρίζονταν έμπρακτα οι εξέχοντες διανοούμενοι.

Στη σεφαραδίτη διασπορά στις χώρες του Ισλάμ, ένα από τα ενωτικά στοιχεία ήταν η ισπανοεβραϊκή γλώσσα, ενώ σημαντική θέσ κατείχει η ρομάνσα (παλαιά παραμύθια που οι γιαγιάδες έλεγαν στα εγγόνια τους), σώζοντας έτσι ένα σημαντικό μέρος της προφορικής παράδοσης των Σεφαραδιτών.

Σιωνισμός και σοσιαλισμός

Ένα σημαντικό κεφάλαιο στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, από τα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν η σιωνιστική ιδεολογία, αν και υπήρξαν και περισσότερο φιλελεύθερες και μαρξιστικές φωνές που τάσσονταν είτε υπέρ της ενσωμάτωσης ή της δημιουργίας μιας νέας τάξης πραγμάτων και όχι της δημιουργίας ενός αμιγώς εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη ή κάπου αλλού.

Στη Θεσσαλονίκη, πάντως, αναπτύχθηκαν πολλές σιωνιστικές οργανώσεις, ενώ η Σιωνιστική Ομοσπονδία έγινε ο σημαντικότερος παράγοντας της κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, σε όλα τα στρώματα του εβραϊκού πληθυσμού.

Ο μύλος Αλλατίνι ιδρύθηκε το 1897. Το 1912 δημιουργήθηκε αρτοποιείο που παρήγαγε 80.000 οκάδες ψωμιού τη μέρα. Καρτ ποστάλ

Την άνοιξη του 1908 ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ερχόμενος από τη Βουλγαρία, ίδρυσε το σεφαραδίτικο σοσιαλιστικό κίνημα, τη στιγμή μάλιστα που στη Θεσσαλονίκη υπήρχε αναβρασμός λόγω της επανάστασης των Νεότουρκων.

Ενα ακόμη σημαντικό γεγονός ήταν η άφιξη του Νταβίντ Μπεν Γκουριόν (πρώτος πρωθυπουργός του κράτους του Ισραήλ) στη Θεσσαλονίκη το 1911, προσπάθησε να συγκροτήσει μια πολιτική δύναμη που θα εκπροσωπούσε τους Εβραίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά το σχέδιό του δεν στέφθηκε με επιτυχία.

Ωστόσο, οι Εβραίοι ήταν φορείς σοσιαλιστικών ιδεών. Υπήρξαν μοχλοί των κοινωνικών διεργασιών τα κατοπινά χρόνια, αν και η ιδεολογική τους ταύτιση μ’ αυτές τις ιδέες υπήρξε και η βασική αιτία διωγμών και κατηγοριών εις βάρος τους.

Τούτο το σημείωμα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συμπεριλάβει τον πλούτο των δεδομένων που παρατίθεται στο βιβλίο. Είναι πολλά, αναλυτικά (η έκδοση περιλαμβάνει και πλήθος φωτογραφιών) και δίδουν μια πλήρη εικόνα για την πορεία των Σεφαραδιτών από αιώνα σε αιώνα κι από τόπο σε τόπο.

Πρόκειται για μια εξαιρετική έκδοση που βοηθάει τα μάλα όλους μας να κατανοήσουμε πώς κινήθηκαν οι δυνάμεις της Ιστορίας μέσα στους αιώνες και πώς αυτές, αρκετές φορές, λειτούργησαν ως μυλόπετρες εις βάρος των Σεφαραδιτών. Μια τέτοια συνειδητοποίηση στις μέρες μας είναι άκρως σημαντική, καθώς διαλύει τις βλαβερές συνέπειες των χρόνιων στερεοτύπων.

^＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο)