Για το βιβλίο του Πίτερ Φράνκοπαν [Peter Frankopan] «Οι δρόμοι του μεταξιού – Μια νέα ιστορία του κόσμου» (μτφρ. Γιάννης Βογιατζής, εκδ. Αλεξάνδρεια). Στην κεντρική εικόνα, το έργο «The Silk Road» του Li Tanke.
Γράφει ο Γιώργος Βέης
Αυτά λοιπόν τα γνωρίζουμε, αλλά όχι πολλά ακόμα.
Catherine Nixey, Η εποχή του λυκόφωτος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Διαύγεια επιχειρημάτων, συνειδητά αποδεικτική γραφή, ευθύτητα συλλογισμών, αβίαστη κειμενική διάταξη, αμεσότητα ρηματική, και ιδιάζουσα ευχέρεια στην ολοκλήρωση καθόλα χρηστικών και μάλιστα αξιομνημόνευτων συνεπαγωγών. Η απόρριψη παγίων ιδεολογημάτων αλλά και αγκυλώσεων εννοιολογικής υφής είναι ιδιαίτερα εμφανής, σε συνδυασμό πάντα με μιαν όντως εξαντλητική βιβλιογραφία περί των προκειμένων ζητημάτων. Διαπιστώνω ότι το έργο αυτό, αν και απευθύνεται από τη φύση του σαφώς στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, δεν απεμπολεί τις όποιες επιστημονικές του αρχές. Κατά συνέπεια, το ύφος υιοθετεί, μεταξύ άλλων, και την τακτική των γενικεύσεων. Ό,τι είθισται κατά κανόνα να ξενίζει τον παραδοσιακό τρόπο της ιστορικής αφήγησης. Κατά τα άλλα, ο Peter Frankopan φρονεί, όπως κι ο δάσκαλός του Edward Gibbon (ή Εδουάρδος Γίββων, 1737-1794), ότι «οι κοινωνίες, όσο κι αν απέχουν μεταξύ τους τοπικά και χρονικά, δεν παύουν να είναι συγκρίσιμες [...] ο κύκλος της ανάπτυξης και της παρακμής τους και τα βασικά πρότυπα της εξουσίας κινούνται μέσα σε παρόμοια πλαίσια».(Βλ. Πήτερ Μπράουν, Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη Αρχαιότητα, εκδόσεις Άρτος Ζωής, 2000, σελίδα 36). Μια άλλη αλήθεια λοιπόν, πολυπρισματική και διεξοδικά ηλεγμένη, αποκρυσταλλώνεται έτσι. Μια άλλη θέαση αιτίων και αιτιατών προκύπτει κατ' ανάγκην. Έτσι, η Περσία αποκτά αίφνης μιαν ιδιαίτερη, μιαν άκρως σημαίνουσα θέση στο πλαίσιο της πλήρους αναδόμησης των γνωστικών μας δεδομένων στο πεδίο της ιστορίας. Κατά τα άλλα συνιστά άθλο, ως εκ των πραγμάτων, έστω και η έντιμη απόπειρα της ιστορικής ανασκόπησης, και μάλιστα στο πλαίσιο του παγκοσμίου χρονοχώρου, σε μερικές μόνον εκατοντάδες σελίδων. Η μεταφορά στα ελληνικά ευτύχησε.
Ο «ροκ σταρ ιστορικός» Peter Frankopan
Το αποτέλεσμα έχει κριθεί κατά πλειοψηφία θετικό από πολλές πλευρές. Σημειώνω ότι, ο Peter Frankopan (1971 -), «ο ροκ σταρ ιστορικός των ημερών και ένας από τους 50 κορυφαίους στοχαστές του κόσμου», όπως τον χαρακτήρισαν, είναι καθηγητής της Παγκόσμιας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδη. Έχει εξειδικευθεί στη μελέτη των βυζαντινών πραγμάτων του 11ου αιώνα, στην ιστορία της Μικράς Ασίας, της Μέσης Ανατολής, ως επίσης της Ρωσίας και των Βαλκανίων. Ομοίως έχει ασχοληθεί επισταμένως με τις σχέσεις χριστιανισμού και ισλάμ. Η μεσαιωνική και η ελληνική γραμματεία τον αφορά, όπως θα περίμενε κανείς, άμεσα. Επισημαίνω ότι «όπως συμβαίνει με όλες τις κρίσιμες μεταβατικές φάσεις στην ανθρώπινη ιστορία, είναι απίθανο να συνειδητοποιούσε κανείς τότε τη σημασία αυτού που συνέβαινε. Αυτό είναι κάτι που έρχεται αργότερα. Αλλά αν κανείς ζήσει αρκετά, μπορεί να δει την όλη διαδικασία – τι υπήρχε πριν και τι μετά».(Βλ. Glen W. Bowersock, O Ελληνισμός στην ύστερη αρχαιότητα, εκδόσεις ΜΙΕΤ, σελίδα 167).
Ο Peter Frankopan είναι καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου είναι επίσης ερευνητικός εταίρος στο Worcester College και Διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών. Ειδικεύεται στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στον 11ο αιώνα και στην ιστορία της Μεσογείου, της Μικράς Ασίας και της Μέσης Ανατολής, της Ρωσίας και των Βαλκανίων, καθώς και στις σχέσεις χριστιανισμού και ισλάμ. Αρθρογραφεί στον διεθνή τύπο (The New York Times, Financial Times, Guardian κ.α.). |
Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου-διαφωτιστικού εγχειριδίου αναλάβει λοιπόν το πρόσθετο βάρος, ήτοι τη μείζονα ευθύνη, να υιοθετήσει μιαν αμιγώς παν - εποπτική διερεύνηση του καθόλου. Έστω το εξής δείγμα της σφαιρικής ανάλυσης συγκεκριμένου θέματος: «Για πολλούς, το Ταζ Μαχάλ είναι το πιο ρομαντικό μνημείο του κόσμου, μια ιδιαίτερη απόδειξη της αγάπης ενός συζύγου για τη γυναίκα του. Αντιπροσωπεύει όμως και κάτι ακόμα: το παγκοσμιοποιημένο διεθνές εμπόριο που απέφερε τόσα πλούτη στον ηγέτη των Μουγκάλ ώστε να είναι σε θέση να σκεφτεί και να κάνει μια τόσο ασυνήθιστη χειρονομία για την αγαπημένη του σύζυγο. Η δυνατότητα αυτή οφειλόταν στις βαθιές μεταβολές που συνέβησαν στον άξονα του κόσμου, μιας και η Ευρώπη και η Ινδία μεσουρανούσαν σε βάρος της αμερικανικής ηπείρου». (Βλ. σελ. 229).
Είναι όντως εμφανής η εμμονή του συγγραφέα να απομονώνει και να αναδεικνύει σημαδιακές, πλην όμως όχι και τόσο γνωστές στιγμές της ποικιλόμορφης ροής των γεγονότων που απομονώνει.
Βεβαίως τα όρια του εν λόγω εγχειρήματος είναι ορατά. Έχει προ πολλού άλλωστε διαγνωσθεί με τη δέουσα μάλιστα σαφήνεια ότι «στ' αλήθεια, η ουσία της ανθρώπινης ζωής, αλλά και της φύσης, υπάρχει ολάκερη παντού, σε κάθε παρόν, και για να γίνει αυτό εντελώς κατανοητό αρκεί η νοητική προσέγγιση να εισχωρεί σε βάθος. Η ιστορία ωστόσο ελπίζει ότι θα αναπληρώσει το βάθος με το μάκρος και το εύρος. Γι’ αυτήν κάθε παρόν είναι απλώς ένα θρύψαλο, πρέπει να συμπληρωθεί διαμέσου του παρελθόντος, που όμως με το μάκρος του είναι απέραντο και που κι αυτό πάλι ενώνεται με ένα άπειρο μέλλον Σε τούτο έγκειται η αντίθεση ανάμεσα στα φιλοσοφικά μυαλά και στα ιστορικά: Εκείνα θέλουν να κατανοούν, τούτα εδώ να αφηγηθούν κάτι ως το τέλος. Σε κάθε σελίδα η ιστορία δείχνει το ίδιο πράγμα υπό διαφορετική κάθε φορά μορφή˙ όποιος όμως δεν το αντιλαμβάνεται αυτό με βάση μία ή λίγες μορφές, δεν θα το αντιληφθεί έστω κι αν τις διεξέλθει όλες. Τα κεφάλαια της ιστορίας των λαών διαφέρουν κατά βάση μόνο ως προς τα ονόματα και τις χρονολογίες: Το ουσιαστικό περιεχόμενό τους είναι παντού το ίδιο». (Βλ. Σοπενάουερ, Επιλογή από το έργο του, εκδόσεις στιγμή, σελίδα 104 επ.). Είναι όντως εμφανής η εμμονή του συγγραφέα να απομονώνει και να αναδεικνύει σημαδιακές, πλην όμως όχι και τόσο γνωστές στιγμές της ποικιλόμορφης ροής των γεγονότων που απομονώνει. Σ' αυτές συγκαταλέγεται φέρ’ ειπείν τόσο η ενερργός συμμαχία του Μωάμεθ με συγκεκριμένα τμήματα των αραβόφωνων Εβραίων της εποχής του, όσο και «οι επιτυχίες των Μογγόλων τον 13ο αιώνα που αναδιαμόρφωσαν τα νομισματικά συστήματα της Ευρασίας». (Βλ. σελ. 173). Βέβαια, δεν δίνεται ανάλογη έκταση στις αιματηρές διώξεις των Εβραίων από Μουσουλμάνους. (Βλ. ενδεικτικά τις διεξοδικές κρίσεις του Anthony Sattin και του William Dalrymple, The Guardian, από 29/9/2015 και 6/11/2015, αντιστοίχως).
Ένας ακοίμητος κάτοικος αιώνων
Ο Peter Frankopan δρα συνεπώς ως να ήταν ο ακοίμητος κάτοικος αιώνων. Και από εδώ ακριβώς πηγάζει το αμείωτο κειμενικό ενδιαφέρον. Έχουμε ήδη πληροφορηθεί ότι «το κίνητρο [του] για να αρχίσει να σκαλίζει βαθιά τη ιστορία ήταν ένας χάρτης αλλά και τα βιβλία στα οποία μάθαινε τη ιστορία όπως την είχαν γράψει οι νικητές –Αρχαίοι Έλληνες, Ρωμαίοι, Άγγλοι, Γάλλοι Αμερικανοί- ενώ παραλείπονταν μεγάλες περιοχές της γης και πόλεις με άγνωστα ονόματα που κάποτε υπήρξαν το κέντρο του κόσμου. Σε μια γρήγορη περιδιάβαση στις χώρες που εμείς οι Δυτικοί θεωρούμε απολίτιστες, ο συγγραφέας θα μας μιλήσει για τα αυταρχικά καθεστώτα, με «τις κάκιστες επιδόσεις στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», «της ελευθερίας της έκφρασης», στον «έλεγχο των μέσων ενημέρωσης» και στο «τι δημοσιεύεται στον Τύπο και τι όχι». Κι όμως εκεί ήταν η Εδέμ, στην εύφορη πεδιάδα ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη. Στην γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, όπου δημιουργήθηκαν μεγάλες πόλεις, όπως η Βακτριανή στον ποταμό Ώξο, στο σημερινό βόρειο Αφγανιστάν και πολλές άλλες πόλεις με αγορές όπου πωλούνταν προϊόντα από όλο τον κόσμο. Εκεί γεννήθηκαν οι μεγάλες θρησκείες, εξελίχτηκαν οι γλώσσες, ανταλλάσσονταν ιδέες, παρέχονταν πληροφορίες, μεταδίδονταν ασθένειες και επέρχονταν καταστροφές». (Βλ. Ανθούλα Δανιήλ, ιστότοπος fractal, 11/1/ 2023). Έχοντας ζήσει κι εργαστεί οκτώ χρόνια στη χώρα του Λάο Τσε και του Κομφούκιου, αντιλαμβάνομαι την αξία της πρόθεσης του Peter Frankopan να εμβαθύνει, όσο γίνεται περισσότερο στο πλαίσιο της ως εκ των προτέρων περιορισμένης ποσοτικά μελέτης του, στη διεξοδική επισκόπηση της σινικής ιδιαιτερότητας. Εξ ου και η προβολή της επιρροής της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στον παροντικό ασιατικό και όχι μόνο κυβερνοχώρο.
Το εγχείρημα του συγγραφέα ανακαλεί ευθέως την ανάλογη επιχείρηση ριζικής επανασύστασης της ιστοριογραφίας της Μεσογείου από τον πολυσχιδή Γάλλο ιστορικό Fernand Braudel (1902 – 1985). Παραθέτω, για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής, ορισμένα συναφή σχόλια του συμπατριώτη του, επίσης ιστορικού Georges Duby (1919- 1996), όπως απαντούν στο εμβληματικό, συλλογικό έργο με τίτλο Μεσόγειος -Άνθρωποι και πολιτισμική κληρονομιά, που κυκλοφορήθηκε στη γλώσσα μας, στη διετία 1990-1991, από τις εκδόσεις της Αλεξάνδρειας επίσης: «Στο Κλήβελαντ ή στην Στοκχόλμη, στην Κρακοβία ή στο Κίεβο, όταν σκέπτονται την Βενετία, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, την Ρώμη, την Αθήνα, η επιθυμία είναι, βέβαια, η δραπέτευση, η φυγή προς τις ηλιόλουστες παραλίες μιας ευτυχισμένης θάλασσας· μα μήπως δεν ποθούν επίσης, συνειδητά ή μη, να ξαναγυρίσουν κάποια στιγμή σ' αυτή την πηγή, σ' αυτούς τους γόνιμους τόπους όπου ξέρουμε από τα παιδικά μας χρόνια ότι οι ημίθεοι πέρναγαν μια ζωή λιγότερο άχρωμη και λιγότερο χοντροκομμένη; Τέλειοι άνθρωποι, που μιλούσαν μια καλύτερη γλώσσα και είχαν την αίσθηση των σωστών αναλογιών. Όταν ονειρευόμαστε την τελείωση του ανθρώπου, την υπερηφάνεια και την ευτυχία του να είσαι άνθρωπος, το βλέμμα μας γυρνά προς την Μεσόγειο».
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή κειμένων «Για την ποιητική γραφή – Δοκιμίων Σύνοψις» (εκδ. Ύψιλον).
Αποσπάσματα από το βιβλίο
«Έχω μια πολύ ευρεία γκάμα καπέλων απ’ άκρη σ’ άκρη των Δρόμων του Μεταξιού. Όταν δεν μπορώ να σκεφτώ τι να γράψω, φοράω ένα. Μου δίνουν μαγικές δυνάμεις. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζω – που είναι περίπου το ίδιο πράγμα [...] Είναι εύκολο να πλάσουμε το παρελθόν σε σχήμα βολικό και κατανοητό. Ωστόσο, ο αρχαίος κόσμος ήταν πολύ πιο εξελιγμένος και διασυνδεδεμένος απ’ ό, τι μας αρέσει ενίοτε, να πιστεύουμε. Η αντίληψη ότι η Ρώμη γέννησε τη δυτική Ευρώπη παραγνωρίζει το γεγονός ότι η ίδια είχε το βλέμμα της στραμμένο σταθερά στην Ανατολή – και με πολλούς τρόπους δεχόταν τις επιρροές της. Ο κόσμος της αρχαιότητας ήταν εν πολλοίς ο προάγγελος του κόσμου που βλέπουμε σήμερα – ζωντανός, ανταγωνιστικός, αποτελεσματικός και δραστήριος. Μια ζώνη πόλεων σχημάτιζε μια αλυσίδα από τη μία άκρη της Ασίας ως την άλλη. Η Δύση είχε αρχίσει να κοιτάζει προς τη Ανατολή και η Ανατολή προς τη Δύση. Μαζί με την αυξανόμενη κίνηση που συνέδεε την Ινδία με τον Περσικό Κόλπο και την Ερυθρά Θάλασσα, οι αρχαίοι Δρόμοι του Μεταξιού έσφυζαν από ζωή [...] Την άποψη αυτή επανέλαβε ο Κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ. Για πάνω από 2.000 χρόνια, ανακοίνωσε στην Αστάνα κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης περιοδείας στο κέντρο της Ασίας το φθινόπωρο του 2013, οι λαοί που ζουν στην περιοχή που ενώνει την ανατολή με τη Δύση ήταν σε θέση να συνυπάρξουν, να συνεργαστούν και να ευημερήσουν παρά «τις διαφορές φυλής, πίστης, και πολιτισμικής καταγωγής. Αποτελεί προτεραιότητα της εξωτερικής πολιτικής της Κίνας», συνέχισε, «να αναπτύξει φιλικές συνεργατικές σχέσεις με τις χώρες της Κεντρικής Ασίας. Είχε έρθει η ώρα», είπε ο πρόεδρος, «να συσφίξουν τις οικονομικές σχέσεις τους, να βελτιώσουν την επικοινωνία τους, να προωθήσουν το εμπόριο και να ενισχύσουν την κυκλοφορία του χρήματος. Είχε έρθει η ώρα», δήλωσε, «να οικοδομηθεί μια “Οικονομική Ζώνη του Δρόμου του Μεταξιού” – με άλλα λόγια, ένας Νέος Δρόμος του Μεταξιού».