Το «Πάντα αριθμώ διέταξας» είναι ένα ταξίδι στη συμβολική, απόκρυφη ή μεταφυσική φύση του αριθμού, και στις αναλογίες –τις συμβολικές και τις απόκρυφες– που διέπουν την ποίηση και τη διατρέχουν· ξεκινώντας από τις πυθαγόρειες και πλατωνικές πηγές της συμβολικής αριθμολογίας, των αριθμών ως κοσμοειδώλων, κι ακολουθώντας με τρόπο προσιτό και διαυγή το ρου της ως εκεί που εκβάλλει, στην ελληνική ποίηση του 20ου αι., στον Ελύτη και τον Εγγονόπουλο. Τεράστιο το θέμα, τείνει σχεδόν να συμπίπτει με την ίδια την ιστορία της ποίησης και της φιλοσοφικής σκέψης, και η συμπύκνωση που επιχειρεί η Αλεξάνδρα Σαμουήλ σε διακόσιες πενήντα σελίδες μοιάζει αδύνατη και είναι – μα το εγχείρημά της, καίτοι ως ένα σημείο γενικό, είναι εντέλει πιο ειδικό και γι’ αυτό δικαιώνεται. 

Ο τρόπος που καταγίνεται αφενός με την αριθμολογία στην αρχαία σκέψη, τη χριστιανική, την αναγεννησιακή, ως τον 17ο και τον 18ο αι. που υποχωρεί ο συμβολισμός των αριθμών για να επανέλθει με το Ρομαντισμό, και αφετέρου στη συμβολική φύση του αριθμού στη «σβεντενμποργκιανή» και «δαντική» μεταφυσική στην ποίηση του Σολωμού, στην ηλιακή μεταφυσική του Ελύτη και στον υπερρεαλιστικό τεκτονισμό του Εγγονόπουλου.

Ο τρόπος που καταγίνεται αφενός με την αριθμολογία στην αρχαία σκέψη, τη χριστιανική, την αναγεννησιακή, ως τον 17ο και τον 18ο αι. που υποχωρεί ο συμβολισμός των αριθμών για να επανέλθει με το Ρομαντισμό, και αφετέρου στη συμβολική φύση του αριθμού στη «σβεντενμποργκιανή» και «δαντική» μεταφυσική στην ποίηση του Σολωμού, στην ηλιακή μεταφυσική του Ελύτη και στον υπερρεαλιστικό τεκτονισμό του Εγγονόπουλου –ως και τον απόηχο της μεταφυσικής συμβολογραφίας των αριθμών και των αναλογιών στον Σεφέρη–, είναι ανισοβαρής, με το βιβλίο να μοιράζεται τρόπον τινά στα δύο, από τη μια στο πρώτο μισό που είναι όλη η ιστορία της μεταφυσικής και της ποίησης των αριθμών, εν είδει εκτενούς προλόγου, κι από την άλλη στο δεύτερο μισό, αφιερωμένο ως επί το πλείστον στους τρεις ποιητές μας (Σολωμό, Ελύτη, Εγγονόπουλο), που χάρη στον «πρόλογο» στέκουν, στην παρουσίαση της Σαμουήλ, με την ποίησή τους γερά ριζωμένη σ’ ένα υπέδαφος χιλιετιών. 

Ενδιάμεση στάση το δημοτικό τραγούδι, πιθανώς αναγκαία και με μιαν απέριττη γοητεία σίγουρα, μα ίσως κι αυτή που σ’ όλο το ταξίδι της Σαμουήλ ίσως είναι και η πιο αμφίβολη, μιας και εδώ η απανταχού τριάδα (τρία πουλιά, τρεις θάλασσες, τρία αστέρια, τα τριαδικά σχήματα [«ταχιά ταχιά ’ν’ αρχιμηνιά, ταχιά ’ν’ αρχή του χρόνου, ταχιά ’ν’ όπου προπάτηξεν ο Κύριος στον κόσμο», «και πού μαχαίριν να σφαώ και πού κρεμμόν να δώσω, και πού ποτάμιν σύθθολον να ’μπω να ξηψυχήσω»], κ.ο.κ.) μάλλον είναι παραδεδομένο μοτίβο με καταγωγή προφανώς θρησκευτική αλλά και με χρήση εν πολλοίς ενστικτώδη, ή όπως λέει ο Γρηγόρης Σηφάκης (παραθέτω από το βιβλίο της Σαμουήλ): «Μοιάζει να στηρίζεται [ο «νόμος του αριθμού τρία» στη λαϊκή αφήγηση] σε ένα κοινό ψυχολογικό υπόστρωμα, δηλαδή σε μιαν ενδιάθετη τάση του ανθρώπου να ολοκληρώνει τη σκέψη του με τριαδικά σχήματα και, τρόπον τινα, να επαναπαύεται στις τριάδες και στην τριαδικότητα» κι αλλού: «Τρεις είναι ο μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων και αντικειμένων που απαντούν στην παραδοσιακή αφήγηση. Τίποτε δεν διαφοροποιεί τον μεγάλο όγκο της λαϊκής αφήγησης από τη νεότερη λογοτεχνία […] όσο ο αριθμός τρία»· ενώ ο στόχος της Σαμουήλ είναι «να μην αποδώσω σε μια πιθανότατη πρώτη αρχή την εμφάνιση του αριθμού 3 στην παραδοσιακή αλλά συχνά και στη νεότερη, λόγια λογοτεχνία· αντίθετα, επιχείρησα να ερμηνεύσω το ποικίλο, συμβολικό νόημα των λογοτεχνημένων τριάδων, όπως και τη διαφορετική ενεργοποίησή του από τα εκάστοτε συμφραζόμενα».

Στην περιήγηση –και, κάποτε, περιπλάνηση– της Σαμουήλ, ένας άλλος κατ’ ανάγκην σύντομος  αλλά γοητευτικός σταθμός είναι οι Άγγλοι μεταφυσικοί ποιητές, που τους αφιερώνει ένα κεφάλαιο, με χώρο για να συμπεριληφθούν ποιήματα ή αποσπάσματα ποιημάτων των Τζορτζ Χέρμπερτ, Άντριου Μάρβελ, Τζον Κλήβλαντ, Τζον Νταν, Τόμας Κάμπιον.

λέει η έκτη στροφή του ποιήματος «A Valediction: forbidding mourning» του John Donne, σε μετάφραση του Διονύση Καψάλη· και οι επόμενες δύο στροφές:

«Ο έρωτας, που συμβολίζεται από τον διαβήτη, κλιμακώνεται ανάμεσα στην αιώνια τελειότητα της κυκλικότητας και τη γραμμική και ευθύγραμμη κίνηση του χρόνου και του τόπου, και, συνθέτοντας τις δύο κινήσεις, περιστρέφεται γύρω από το κέντρο του, μια αρχή που είναι συγχρόνως και τέλος», γράφει για το ποίημα του Νταν η Σαμουήλ σε τούτο το γοητευτικό σύντομο ταξίδι της στην κρυφή ποίηση των αριθμών και των συμβόλων, που, γραμμένο με τρόπο διαυγή και εύληπτο, διόλου δεν απευθύνεται αποκλειστικά στον «ειδικό» αναγνώστη ή τον φιλόλογο.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. 
Τελευταίο του βιβλίο, οι νουβέλες «Τσότσηγια & Ω'μ» (εκδ. Κίχλη).

→ Στην κεντρική εικόνα ο πίνακας του © Alessandro Canu.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Αντίθετα από τον Σολωμό, που εικονογραφεί την επίκαιρη και φιλοσοφικά αποδεκτή κατά τον 19ο αιώνα θεωρία των αντιστοιχιών, ο Ελύτης ανακυκλώνει νοσταλγικά μια παρελθούσα πλέον –πλατωνική και ρομαντική– κοσμοαντίληψη, ανανεωμένη κυρίως ως προς τον τρόπο δόμησης των μεταφορικών της αποτυπώσεων στο ποιητικό κείμενο, για να αναγάγει μια αφορμώμενη από την ελληνική φύση και τις αισθήσεις του εικονοποιΐα σε φορέα πνευματικότητας και ηθικής· την απόπειρά του αυτή την συνεπικουρεί και η συμβολική, ποιητική χρήση του αριθμού, νοητού ερείσματος επί αιώνες του φυσικού με τον ηθικό κόσμο».

«Πάντα αριθμώ διέταξας»
Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση
Αλεξάνδρα Σαμουήλ
Μελάνι 2018
Σελ. 310, τιμή εκδότη €17,50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΣΑΜΟΥΗΛ