
Για τα βιβλία του Friedrich Dürrenmatt «Οι φυσικοί» (μτφρ. Μάρθα Κουτσιούμπα-Παιονίδη, εκδ. Ροές) και «Ερεθίσματα» (μτφρ. Βασίλης Πατέρας, εκδ. Ροές).
Του Γιώργου Λαμπράκου
Υπάρχει ένα φιλολογικό ανέκδοτο σύμφωνα με το οποίο, όταν οι θαυμαστές του Ελβετού συγγραφέα Ρόμπερτ Βάλζερ τον επισκέπτονταν στο ψυχιατρικό άσυλο και τον ρωτούσαν γιατί δεν γράφει, εκείνος απαντούσε: «Δεν είμαι εδώ για να γράφω, αλλά για να είμαι τρελός». Ένας από αυτούς, ο Τόμας Μαν, έγραψε το γνωστότερο μυθιστόρημα με θέμα την παραμονή σε ένα ελβετικό σανατόριο (Το μαγικό βουνό) για να δείξει πόσο ρευστά ήταν ανέκαθεν, και παραμένουν, τα όρια ανάμεσα στη λογική και το παράλογο, στο φυσιολογικό και το παθολογικό, στην ιδιοφυΐα (επιστημονική ή καλλιτεχνική) και την τρέλα. Εντέλει, στον πολιτισμό και τη βαρβαρότητα.
Με τη συμβολή κορυφαίων φυσικών και άλλων επιστημόνων η γνώση για τα στοιχειώδη σωματίδια της ύλης προχώρησε σε τέτοιο βαθμό ώστε στα μέσα του 20ού αιώνα κατασκευάστηκαν και δοκιμάστηκαν με τρομερή επιτυχία τα πρώτα όπλα μαζικής καταστροφής της ανθρωπότητας.
Τα παραπάνω μπορεί να τα γνώριζε ο γερμανόφωνος Ελβετός συγγραφέας Φρίντριχ Ντίρενματ (1921-1990) όταν αποφάσισε να τοποθετήσει το θεατρικό έργο του Οι φυσικοί (1962) σε ένα «τρελοκομείο (να που μου ξέφυγε η λέξη!)», όπως σημειώνει περιπαικτικά στο εισαγωγικό κείμενο της Πρώτης Πράξης. Παράλληλα, ωστόσο, υπήρχε μια νέα συνθήκη την οποία αποφάσισε να συμπεριλάβει στον λογοτεχνικό στοχασμό του: με τη συμβολή κορυφαίων φυσικών και άλλων επιστημόνων η γνώση για τα στοιχειώδη σωματίδια της ύλης προχώρησε σε τέτοιο βαθμό ώστε στα μέσα του 20ού αιώνα κατασκευάστηκαν και δοκιμάστηκαν με τρομερή επιτυχία τα πρώτα όπλα μαζικής καταστροφής της ανθρωπότητας. Ο μεταπολεμικός κόσμος του Ψυχρού Πολέμου δεν άφηνε πολλά περιθώρια αισιοδοξίας: όχι μόνο η συνειδητή απόφαση κάποιου ηγέτη των δύο υπερδυνάμεων για επίθεση, αλλά και κάποιο εντελώς τυχαίο αλλά παρεξηγήσιμο συμβάν, θα μπορούσε να αλλάξει μια για πάντα το πρόσωπο της Γης. Αυτός ο φόβος έχει μειωθεί, αλλά δεν έχει παρέλθει.
Οι φυσικοί είναι ένα έργο δύο Πράξεων με πρωταγωνιστές τρεις άνδρες που βρίσκονται έγκλειστοι σε ένα άσυλο και (παριστάνουν πως) είναι επιστήμονες: ο «Νεύτων», ο «Αϊνστάιν» και ο «Μαίμπιους». Οι φόνοι που διαπράττουν στο άσυλο, φόνοι φαινομενικά παράδοξοι καθώς έχουν ως θύματα τις νοσοκόμες που τους φροντίζουν και τους αγαπούν, φέρνουν στο προσκήνιο έναν αστυνομικό επιθεωρητή που προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια, ενώ πρωταγωνιστικό ρόλο θα παίξει και η ψυχίατρος-διευθύντρια του ασύλου. Η ασταμάτητη εναλλαγή των ταυτοτήτων, οι χιουμοριστικοί αλλά και γλυκόπικροι διάλογοι, οι ισχυρές εσωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων, αλλά προπάντων οι απόψεις των «φυσικών» για το κατά πόσο ο επιστήμονας οφείλει να διαδραματίσει έναν ηθικό ρόλο στην κοινωνία συγκροτούν ένα έργο αγωνιώδες, γοητευτικό και λίαν «παράδοξο» (όπως το θέλει και το αποκαλεί ο ίδιος ο συγγραφέας του). Η επιμελημένη έκδοση (Ροές, 2017) συμπληρώνεται από μια εισαγωγή και ένα επίμετρο της Μάρθας Κουτσιούμπα-Παιονίδη, μεταφράστριας του έργου που επιμελήθηκαν η Εύη Μαυρομμάτη και η Μαρία Σπυριδοπούλου, καθώς επίσης από έναν πρόλογο του Επαμεινώνδα Βαμπούλη.
Ένα ερώτημα είναι: πρέπει οι επιστήμονες να νοιάζονται για τις συνέπειες των επιτευγμάτων τους; Ωστόσο, ένα πιο προχωρημένο (και πιο δύσκολο) ερώτημα είναι: μπορούν;
Πρόκειται λοιπόν για ένα έργο με έντονα στοιχεία ηθικού στοχασμού. Σκοπός του συγγραφέα δεν είναι να επιβάλει την άποψη που ενδεχομένως έχει όσον αφορά το κεντρικό θέμα του (τι ευθύνη φέρει ο επιστήμονας για τις συνέπειες των ανακαλύψεων και εφευρέσεών του), αλλά να αναδείξει τη σχετική προβληματική βάζοντας τον αναγνώστη/θεατή να σκεφτεί τι τίμημα πιστεύει πως πληρώνει από την ομολογουμένως μεγάλη υλική βελτίωση της ζωής του λόγω της τεχνοεπιστήμης. Εάν υπάρχει ένα συμπέρασμα, αυτό είναι μάλλον πως δεν μπορούμε να μιλάμε για τον άνθρωπο, από τη μία πλευρά, και για την τεχνοεπιστήμη, από την άλλη, ωσάν αυτά να είναι δύο διακριτά στοιχεία. Η ζωή του σύγχρονου ανθρώπου είναι αδύνατον να περιγραφεί εκτός του κόσμου τον οποίο διαμορφώνει καθημερινά η τεχνοεπιστήμη. Όχι όμως μόνο του σύγχρονου: τα εργαλεία, η συνεργασία και η γνώση έκαναν τον άνθρωπο αυτό που είναι, χαρίζοντάς του την κεντρική θέση μεταξύ των ζώων στον αγώνα για την επιβίωση. Μένει να δούμε αν το τεχνικό προβάδισμα του ανθρώπου θα παραμείνει ένα πλεονέκτημα ή θα στραφεί οριστικά εναντίον του – κάτι με το οποίο καταπιάνεται και ο Ντίρενματ. Μέχρι στιγμής, η υπόλοιπη φύση έχει πληρώσει ακριβά το ανθρώπινο προβάδισμα.
Ένα ερώτημα είναι: πρέπει οι επιστήμονες να νοιάζονται για τις συνέπειες των επιτευγμάτων τους; Ωστόσο, ένα πιο προχωρημένο (και πιο δύσκολο) ερώτημα είναι: μπορούν; Από τότε που η επιστήμη ενώθηκε με την τεχνολογία (19ος αιώνας κ.ε.), ο επιστήμονας δεν λειτουργεί πια τόσο ως μεμονωμένη ιδιοφυΐα (πάντα θα υπάρχουν, βέβαια, τέτοιες), όσο ως τμήμα ή όργανο μιας δομής αδιανόητα ισχυρότερης από τον ίδιον. Ο Ντίρενματ αναγνωρίζει πως το σχετικό πρόβλημα είναι πλέον λιγότερο ατομικό και περισσότερο συλλογικό. Σήμερα οι επιστήμες, όπως όλα, αλληλοσυνδέονται: δεν μπορούμε π.χ. να θέλουμε να έχουμε εξαιρετική ιατρική και συγχρόνως να εναντιωνόμαστε στην πρόοδο στην πληροφορική ή τη μηχανική ή τη χημεία ή τη βιολογία – αναφέρω την ιατρική επειδή, όσοι είναι «τεχνοφιλικοί» τη θυμούνται πρώτη, ενώ όσοι είναι «τεχνοφοβικοί» συνηθίζουν να την ξεχνούν (μέχρι βέβαια να πάνε για εγχείριση).
![]() |
Ο Friedrich Dürrenmatt |
Το ζήτημα της χρήσης της τεχνολογίας δεν είναι άσπρο-μαύρο, δεν είναι τόσο απλό όσο το μαθαίναμε στο σχολείο με το παράδειγμα για το νυστέρι που πότε αφαιρεί και πότε σώζει ζωές, ενώ ούτε η επιστήμη, που ανέκαθεν αξιώνει πως είναι «καθαρή» και «ουδέτερη», μπορεί πλέον να θεωρηθεί τέτοια.
Επομένως, το ζήτημα της χρήσης της τεχνολογίας δεν είναι άσπρο-μαύρο, δεν είναι τόσο απλό όσο το μαθαίναμε στο σχολείο με το παράδειγμα για το νυστέρι που πότε αφαιρεί και πότε σώζει ζωές, ενώ ούτε η επιστήμη, που ανέκαθεν αξιώνει πως είναι «καθαρή» και «ουδέτερη», μπορεί πλέον να θεωρηθεί τέτοια. Τα υλικά επιτεύγματα λόγω της τεχνοεπιστήμης είναι υπαρκτά και θαυμαστά, αλλά ενέχουν πάντα και το τίμημά τους (π.χ. η δραματική αύξηση του μέσου όρου ζωής ανέδειξε το φαινόμενο της άνοιας, ενώ υπάρχουν πολλές χώρες στις οποίες οι θάνατοι από τροχαία υπερβαίνουν τους θανάτους από πολέμους). Το έργο Οι φυσικοί, σαν τη λωρίδα του Μαίμπιους (είναι πιθανό το όνομα του ενός «φυσικού» να έχει παρθεί από τον σπουδαίο Γερμανό μαθηματικό που την επινόησε: τα μικρά ονόματα του θεατρικού χαρακτήρα και του πραγματικού επιστήμονα πάντως διαφέρουν), μας βάζει σε μια απαιτητική πορεία ηθικού και κοινωνικού προβληματισμού που, όταν φτάνει στο τέλος της, ξαναγυρνά στην αφετηρία. Όσο για την «τρέλα» της σύγχρονης επιστήμης, αυτή φανερώνεται και στο απόφθεγμα του μεγάλου Δανού φυσικού Νιλς Μπορ: «Η θεωρία σας είναι τρελή, μα όχι αρκετά τρελή για να είναι αληθινή».
Το γεγονός ότι αυτό το θέμα απασχολούσε τον Ντίρενματ καθίσταται πρόδηλο εάν, παράλληλα με τους Φυσικούς, διαβάσει κανείς τα Ερεθίσματα (μτφρ. Βασίλης Πατέρας, Ροές, 2017), μια ανθολογία σύντομων και εύστοχων στοχασμών πάνω σε ποικίλα ζητήματα. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει πως η τεχνοεπιστήμη έχει πάρει μια αυτόνομη πορεία την οποία και είναι αναγκασμένη να διατηρήσει («Ο κόσμος θα γίνει ένας απέραντος τεχνικός χώρος, διαφορετικά θα παρακμάσει») και παράλληλα φανερώνει το τίμημα που πληρώνουμε: «Ζούμε σήμερα σ’ έναν κόσμο τον οποίο γνωρίζουμε λιγότερο από όσο υποθέτουμε. Έχουμε χάσει την εικόνα του κόσμου και εθιστήκαμε στις εικόνες. […] Ο άνθρωπος αισθάνεται πως η εικόνα του σύγχρονου κόσμου, έτσι όπως έχει οικοδομηθεί, είναι πλέον κατανοητή μόνο στους επιστήμονες». Αυτό φυσικά δεν συμβαίνει μόνο στον καπιταλιστικό κόσμο, αλλά συνέβαινε και στον κομμουνιστικό. Ο Ντίρενματ αφενός φροντίζει να πάρει αποστάσεις από τις ακρότητες του πρώτου, αφετέρου κατανοεί πως ο δεύτερος, βασισμένος στην «κομματική μυθολογία» και «θρησκεία» του μαρξισμού, είναι κάθε άλλο από πρότυπο προς μίμηση.
«Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει εθιστεί στη βαρβαρότητα του πολιτισμού του»: αυτή η θέση του Ντίρενματ (βλ. Ερεθίσματα) μοιάζει ικανή να συνοψίσει την κοσμοθεώρησή του στους Φυσικούς, πιθανόν και στο υπόλοιπο έργο του. Συγγραφέας πολιτικοποιημένος με την ευρύτατη έννοια και όχι στρατευμένος σε ιδεολογίες και κόμματα, σκεπτικιστής και είρων, ανήσυχος και ανησυχαστικός, διαψεύδει με το πολυσχιδές έργο του πως η Ελβετία είναι η χώρα που, καθώς λέγεται, ξέρει να βγάζει μόνο σοκολάτες και ρολόγια.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι μεταφραστής και συγγραφέας.
Αποσπάσματα από τα βιβλία
ΜΑΙΜΠΙΟΥΣ: Γνωρίζουμε κάποιους νόμους που μπορούμε να κατανοήσουμε και ορισμένες θεμελιώδεις σχέσεις μεταξύ φαινομένων ασύλληπτων από τη νόησή μας· αυτό είναι όλο. Όλα τα άλλα μάς διαφεύγουν και αποτελούν μυστήριο απροσπέλαστο από τη λογική. Έχουμε φτάσει στο τέλος της διαδρομής μας. Η ανθρωπότητα όμως έχει μείνει πολύ πίσω. Εμείς παλέψαμε να χαράξουμε το δρόμο της προόδου, αλλά κανείς τώρα δεν ακολουθεί τα χνάρια μας· φτάσαμε στο τέρμα, αλλά εκεί μας περίμενε το κενό. Η επιστήμη μας έχει γίνει πια φρικτή. Οι έρευνές μας κατέληξαν να είναι επικίνδυνες, οι ανακαλύψεις μας θανατηφόρες. Για μας τους φυσικούς δεν υπάρχει άλλη επιλογή παρά η συνθηκολόγηση με την πραγματικότητα. Αυτή δε βαδίζει με τον δικό μας ρυθμό, δε μας προφταίνει. Θα αφανιστεί εξαιτίας μας. Πρέπει να πάρουμε τις γνώσεις μας πίσω· εγώ τις έχω πάρει. (Οι φυσικοί)
Η αγάπη είναι ένα θαύμα που επαληθεύεται ξανά και ξανά, το κακό είναι ένα γεγονός που είναι πάντα υπαρκτό. Η δικαιοσύνη καταδικάζει το κακό, η ελπίδα θέλει να το διορθώσει και η αγάπη το παραβλέπει. Μόνο αυτή είναι ικανή να δεχτεί την ευλογία όπως μας δίνεται. Δεν υπάρχει τίποτα δυσκολότερο, το γνωρίζω αυτό. Ο κόσμος είναι φριχτός και παράλογος. Την ελπίδα ότι υπάρχει νόημα πίσω απ’ όλη αυτή την ανοησία, πίσω απ’ όλον αυτό τον τρόμο, τη διατηρούν μόνο εκείνοι που επιμένουν να αγαπούν. (Ερεθίσματα)
Οι φυσικοί
Μια κωμωδία σε δύο πράξεις
Friedrich Dürrenmatt
Μτφρ. Μάρθα Κουτσιούμπα-Παιονίδη
Ροές 2017
Σελ. 192, τιμή εκδότη €14,85
Ερεθίσματα
Friedrich Dürrenmatt
Μτφρ. Βασίλης Πατέρας
Ροές 2017
Σελ. 192, τιμή εκδότη €10,60