alt

Για τη μελέτη του Γιάννη Παπακώστα «Πού μας πάει αυτό το αίμα;– Αναπαραστάσεις αυτοδικίας και βίας στη νέα ελληνική λογοτεχνία» (εκδ. Πατάκη).

Του Κώστα Μπαλάσκα

Ο Γιάννης Παπακώστας, ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, πολυγραφότατος συγγραφέας και ακάματος ερευνητής των νεοελληνικών γραμμάτων, εξέδωσε πρόσφατα μια μελέτη του με τον παραπάνω τίτλο, την οποία ξέρω ότι επεξεργάστηκε χρόνια και για την οποία θα καταθέσω συνοπτικά ορισμένες σκέψεις. Είπα μελέτη, διότι πρόκειται πράγματι για σοβαρή και πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, που δεν γίνεται όμως βαρύγδουπο επιστημονικό σύγγραμμα. Είναι βιβλίο φιλικό, προσιτό, ευανάγνωστο και αυτό αποτελεί την πρώτη αρετή του, αρετή της γραφής του Παπακώστα.

Δεν είναι δυνατό να μιλήσει κανείς για αυτοδικία και βία στη ζωή (άρα και στη λογοτεχνία) χωρίς να φέρει στον νου του αν όχι τον Κάιν, τον πρώτο διδάξαντα, πάντως τον Ορέστη, ή τη Μήδεια του Ευριπίδη ή τον Οθέλο του Σαίξπηρ, αναφορές και μνείες που δεν παραλείπει βέβαια ο Παπακώστας.

Το βιβλίο αριθμεί συνολικά 420 σελίδες και απαρτίζεται από τον Πρόλογο, την Εισαγωγή και το κύριο σώμα, που χωρίζεται σε πέντε ενότητες, στις οποίες επιμερίζεται το θέμα, με τους ακόλουθους κατά σειρά τίτλους: α) Ύβρις και τίσις, β) Η μνήμη, γ) Από την Κατοχή στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο, δ) Για λόγους τιμής, ε) Βεντέτες και άλλα. Κάθε ενότητα έχει τη δική της αυτοτέλεια, κειμενική και αναγνωστική. Το βιβλίο κλείνει με φιλολογική αναφορά στις πηγές που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας και με το λεπτομερές ευρετήριο ονομάτων, που διευκολύνει τον αναγνώστη. Σε κάθε ενότητα και ανάλογα με το θεματικό κέντρο, ο συγγραφέας εντάσσει, παρουσιάζει και αναλύει πεζά κείμενα (μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, χρονικά, ενίοτε και ποιήματα) νεοελλήνων λογοτεχνών, τα οποία εμπεριέχουν το θέμα της αυτοδικίας και της συναφούς βίας. Οι λογοτέχνες και τα επιλεγμένα έργα ανήκουν σε διάφορες περιόδους της λογοτεχνίας μας (από τον Παπαδιαμάντη, τον Δροσίνη, τον Εφταλιώτη, τον Θεοτόκη ως την Καρυστιάνη, τη Γαλανάκη, τον Τηλέμαχο Κώτσια και τον Δημοσθένη Παπαμάρκο) γεγονός που δείχνει τη συνεχή και εντατική παρουσία του θέματος, τη διαχρονικότητα, όπως άλλωστε και την παγκοσμιότητά του. Πράγματι δεν είναι δυνατό να μιλήσει κανείς για αυτοδικία και βία στη ζωή (άρα και στη λογοτεχνία) χωρίς να φέρει στον νου του αν όχι τον Κάιν, τον πρώτο διδάξαντα, πάντως τον Ορέστη, του οποίου η υπόθεση λύνεται τελικά στον Άρειο Πάγο με την αθωωτική ψήφο της Αθηνάς, ή τη Μήδεια του Ευριπίδη ή τον Οθέλο του Σαίξπηρ, αναφορές και μνείες που δεν παραλείπει βέβαια ο Παπακώστας.

Το καθαυτό πεδίο της μελέτης ωστόσο είναι η νεοελληνική πεζογραφία – όχι όλη φυσικά. Παρά τον πλούτο και την ποικιλία των ανθολογούμενων συγγραφέων και έργων, η επιλογή παραμένει υποδειγματική, ο επαρκής αναγνώστης μπορεί να έχει και άλλα κείμενα υπόψη του, είναι όμως αρκούντως αντιπροσωπευτική και σίγουρα χορταστική, αφού περιλαμβάνει 20 λογοτέχνες και 30 περίπου έργα. Το θέμα είναι απέραντο και ο συγγραφέας δεν προτίθεται να το εξαντλήσει αλλά να το φωτίσει και να το αναδείξει, ξέροντας ως δάσκαλος τη σημασία που έχει η ανάδειξή του στις μέρες μας. Η μελέτη είναι συνθετική και, καθώς ξεδιπλώνεται το θέμα, επανέρχεται το τραγικό ερώτημα του τίτλου, όπως προφητικά το είχε θέσει στην αρχή κιόλας των εμφύλιων παθών του τόπου μας (1944) ο Γιώργος Θεοτοκάς, ένα ερώτημα που συνοδεύει την ανάγνωση του βιβλίου σαν λαϊτμοτίφ ή σαν κεντρική ιδέα, υποδηλώνοντας έτσι και το βαθύτερο νόημα της συγγραφής. Πού μας πάει αυτό το αίμα; Είναι γνωστό ότι το αίμα αυτό μας πάει πάντα σε άλλο αίμα, ότι η βία γεννάει βία και ότι επομένως το δράμα θα συνεχίζεται αενάως, όσο η φύση του ανθρώπου είναι αυτή, όπως το είπε ο Θουκυδίδης, και φαίνεται πως η φύση του ανθρώπου παραμένει ίδια και δεν αλλάζει με πολιτικές αποφάσεις. Στις μέρες μας τα ήθη αγρίεψαν, η βία πλήθυνε, η ανθρώπινη ζωή φτήνυνε, έχασε την αξία της, καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες βίας, βιώνουμε συνεχώς μικρούς ακήρυχτους πολέμους, θητεύουμε σε έριδες και διχασμούς. Το ερώτημα του τίτλου λοιπόν καθιστά το βιβλίο του Παπακώστα επίκαιρο και το μήνυμά του επείγον για πολλούς αποδέκτες.

Τι είναι άραγε αυτό που ωθεί συχνά τους ανθρώπους να παίρνουν στα χέρια τους το θέλημα του θεού και του νόμου αφαιρώντας ανθρώπινες ζωές αντί να ακολουθούν τις ηθικές επιταγές ή τις διαδικασίες που ορίζουν οι θεσμοί σε μια ευνομούμενη πολιτεία;

Σχετικά με το θέμα είναι φυσικό να αναρωτηθεί κανείς τι είναι άραγε αυτό που ωθεί συχνά τους ανθρώπους να παίρνουν στα χέρια τους το θέλημα του θεού και του νόμου αφαιρώντας ανθρώπινες ζωές αντί να ακολουθούν τις ηθικές επιταγές ή τις διαδικασίες που ορίζουν οι θεσμοί σε μια ευνομούμενη πολιτεία. Στις ειρηνικές περιόδους πολλοί είναι οι λόγοι και πάντα σχετίζονται με το πολιτιστικό επίπεδο ατόμων και κοινωνιών. Συμφέροντα πρώτα, πάθη και μίση, έρωτες και προδοσίες, αίσθημα αδικίας και επιθυμία εκδίκησης, η πληγωμένη τιμή, έχθρες, κακίες, φιλονικίες, φανατισμοί και οπαδισμοί, ιδεοληψίες, επαναστατημένες ψυχές και ψυχικές διαταραχές, κλειστές κοινωνίες και κλειστοί ορίζοντες, πανάρχαιοι και απαραβίαστοι κώδικες που προκαθορίζουν απαρέγκλιτα τις συμπεριφορές, η άγρια χαρά της ιδιόχειρης τιμωρίας κατά τον μωσαϊκό νόμο, η έλλειψη εμπιστοσύνης στη δικαιοσύνη και στα όργανά της. Παρόμοιες περιπτώσεις-παραδείγματα θα βρούμε στην ποικιλία των κειμένων που παρουσιάζει η μελέτη του Παπακώστα.

Σε ταραγμένες και πολεμικές περιόδους όμως, η αυτοδικία και η βιαιοπραγία είναι αυτονόητες και αναμενόμενες συμπεριφορές που τις υπαγορεύουν ανάγκες επιβίωσης, επικράτησης και επιβολής, ακραίοι φανατισμοί και ιδεολογικές αντιπαλότητες, συμφέροντα και διαφορές που συχνά περιβάλλονται έναν ιδεολογικό μανδύα. Τις υπαγορεύει η ανυπαρξία ή η προσχηματική λειτουργία των θεσμών, με προγραφές, προκαταλήψεις και προειλημμένες αποφάσεις. Αλλά κυρίως τις επιτάσσει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και ο φόβος ότι αν δεν προφτάσεις να σκοτώσεις εσύ τον άλλο, θα σκοτώσει εκείνος εσένα, καθιστώντας τες έτσι ζήτημα ζωής και θανάτου. Έτσι στην 3η ενότητα του βιβλίου με τον τίτλο «Από την Κατοχή στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο σπαραγμό», που καλύπτει σχεδόν το μισό βιβλίο, περιέχονται βιαιοπραγίες, φρικαλεότητες και αυτοδικίες αντίπαλων ατόμων και ομάδων: κατακτητών και αντιστασιακών, ανταρτών και κρατικών οργάνων, με πολλά από τα θύματα να ανήκουν στον άμαχο πληθυσμό. Πλήθος εγκλήματα και ωμότητες ένθεν και ένθεν, αποτυπώνονται στις ρεαλιστικές αναπαραστάσεις των κειμένων που παρουσιάζονται και ιδιαίτερα στα έργα του Βαλτινού Η κάθοδος των εννιά και Ορθοκωστά.

Ως προς τις επιλογές των έργων ο συγγραφέας στάθηκε όχι μόνο θεματικά εύστοχος αλλά και ιδεολογικά δίκαιος. Αναφέρει για παράδειγμα εκτενώς τη δολοφονία του Κίτσου Μαλτέζου και της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη, αναφέρει τις αντιστασιακές οργανώσεις ΡΑΝ και ΠΕΑΝ του Κώστα Περρίκου που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς, όπως και η ηρωική συνεργάτις του Ιουλία Μπίμπα που εκτελέστηκε δια πελέκεως, αναφέρει τα αφηγήματα Τειχομαχία του Θεόφιλου Φραγκόπουλου και Η ρίζα του μύθου του Ρόδη Ρούφου, το μάλλον άγνωστο χρονικό Ένας έφηβος στην κατοχή του Επ. Σπηλιωτόπουλου και άλλα, αναφέρει δηλαδή πράξεις, ονόματα και κείμενα αποσιωπημένα ή και στιγματισμένα από μια νοοτροπία που ήθελε να μονοπωλεί την αντίσταση και την αλήθεια.

Τελειώνοντας, θα ήθελα να σημειώσω ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στα κείμενα του Βρεττάκου, του Χατζή, του Βαλτινού, του Σπηλιωτόπουλου και κατά την ανάλυσή τους, ο συγγραφέας προσκομίζει συχνά νέα ή ελάχιστα γνωστά φιλολογικά στοιχεία. Ο ερευνητής Παπακώστας είναι πάντα παρών.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΛΑΣΚΑΣ είναι διδάκτωρ φιλολογίας και συγγραφέας.

altΠού μας πάει αυτό το αίμα;
Αναπαραστάσεις αυτοδικίας και βίας στη νέα ελληνική λογοτεχνία
Γιάννης Παπακώστας
Εκδ. Πατάκη 2017
Σελ. 424, τιμή εκδότη €18,80

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Τρία άκρως κατατοπιστικά βιβλία για τη σημερινή έννοια του πολέμου και η σύνδεσή τους με τις βασικές θεωρίες του Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς [Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz] που υπήρξε ο βασικός διαμορφωτής της νεωτερικής επιστήμης του πολέμου. Κεντρική εικόνα: Προσωπογραφία του Κλάουζεβιτς από τ...

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

Για το βιβλίο του Γιώργου Ανδρέου «Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» (εκδόσεις Κριτική), Kεντρική εικόνα: ©Unsplash. 

Γράφει ο Αλέκος Κρητικός 

Στο βιβλίο του ...

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

Για το βιβλίο «Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (μτφρ. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος, εκδ. Άρτος Ζωής). Κεντρική εικόνα: Οι «Τέσσερις Ευαγγελιστές», πίνακας του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Αν αναλογισθεί κανείς πόσο μεγ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση ενός ποιήματος του Πέτερ Χάντκε [Peter Handke] από τον τόμο «Άπαντα τα ποιήματα» (μτφρ. Ιωάννα Διαμαντοπούλου-Νότντουρφτ), ο οποίος θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ, ΤΙ ...

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

Για το μυθιστόρημα της Σελέστ Ινγκ [Celeste Ng] «Οι χαμένες μας καρδιές» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Kεντρική εικόνα, από διαμαρτυρία ασιατών για διακρίσεις απέναντί τους, ειδικά στην περίοδο του κορωνοϊού. Η ενίσχυση του μίσους ενάντια στους Ασιάτες είναι ένα από τα θέματα του μυθιστορήματος της Σ...

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

Στην Αίθουσα Τελετών του Δημαρχιακού Μεγάρου στην Πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως (πρώην Πλατεία Κοτζιά), θα απονεμηθούν εφέτος, για δέκατη έβδομη χρονιά, τα βραβεία μυθιστορήματος «The Athens Prize for Literature» του περιοδικού (δε)κατα για το 2022. Η ανακοίνωση των νικητών και ταυτόχρονα η απονομή θα γίνουν την Πέμπτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορα...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Από τη Θεσσαλονίκη των τελών του 19ου αιώνα στην Αθήνα του Όθωνα και στη Σέριφο του 1916. Επιλέγουμε τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων που παίρνουν έμπνευση από πραγματικά ιστορικά γεγονότα για να «χτίσουν» τις ιστορίες τους. Κεντρική εικόνα: Μια όψη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα (© Ευθύμ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ