Odysseies

Για τη μελέτη της Μαρίας Οικονόμου «Κουπιά και Φτερά – Ο μύθος της Οδύσσειας στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο του μοντερνισμού» (εκδ. Νεφέλη).

Του Θωμά Συμεωνίδη

Ο μύθος είναι ένα ανοιχτό διάγραμμα του κόσμου και της σκέψης. Ο μύθος είναι φασματικός, σκοτεινός, χωρίς περίγραμμα, χωρίς ορισμό που να μπορεί να τον παγιδεύσει πλήρως. Ο μύθος είναι αρνητικός – δηλώνει το ψέμα, την υπερβολή, το αδιανόητο ενός αφηγήματος, το αντίθετο του Λόγου, της λογικής και στοιχειοθετημένης σκέψης. Ο μύθος είναι θετικός – δηλώνει τη φαντασία, το υπερβατικό, αυτό που δεν μπορεί να συλληφθεί και να εξηγηθεί με την κοινή λογική. Ο μύθος είναι μια διεργασία, μια άμυνα, ένα ανάχωμα απέναντι στην πραγματικότητα (απειλητική, αποσταθεροποιητική).

Αυτό που ενδιαφέρει τη συγγραφέα είναι η ανάλυση συγκεκριμένων λογοτεχνικών και κινηματογραφικών διασκευών του οδυσσειακού μύθου στον 20ό αιώνα, επιλέγοντας ως πλαίσιο αναφοράς τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.

Στην εξαιρετική μελέτη της Μαρίας Οικονόμου (Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Βιέννης) ο μύθος είναι ο μύθος της Οδύσσειας. Αυτό που ενδιαφέρει τη συγγραφέα είναι η ανάλυση συγκεκριμένων λογοτεχνικών και κινηματογραφικών διασκευών του οδυσσειακού μύθου στον 20ό αιώνα, επιλέγοντας ως πλαίσιο αναφοράς τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό. Η πρωτοτυπία της ανάλυσης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μεθοδολογική σύνδεση με εκείνο το πεδίο [«Medienkomparastik» ή «Comparative Media Studies»] που εξετάζει τη λογοτεχνία στη σχέση της με άλλα μέσα, όπως ο κινηματογράφος, η φωτογραφία, η ζωγραφική.    

Το μέσο (medium), σύμφωνα με τον ορισμό του Niklas Luhmamm, αποτελεί το «σύνολο των δυνατοτήτων από τις οποίες προκύπτει μια μορφή». Η συγγραφέας προσθέτει: «Το “μέσο” (η εικόνα, η λέξη κτλ.) είναι πάντα εκείνο το επιμέρους στοιχείο που επιτρέπει τη δημιουργία μιας μορφής, αποτελεί, θα έλεγε κανείς, τη δυνητική προϋπόθεσή της. Για την ακρίβεια, τόσο το “μέσο” όσο και η “μορφή” τελούν σε μια δυναμική σχέση, αφού το “μέσο” φανερώνεται πάντα μέσω της “μορφής” και η “μορφή”, για να φανερωθεί, χρήζει πάντα ενός “μέσου”». Από αυτή την άποψη, η συγγραφέας αναλύει τους τρόπους με τους οποίους ο μύθος συμμετέχει στη μορφοποίηση ενός έργου, εστιάζοντας στις ομοιότητες και τις διαφορές που ανακύπτουν από τη διαχείριση του μύθου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο.

Στα πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα, Τι είναι ο μύθος, παράλληλα με την εξέταση της σχέσης του μύθου με τη λογοτεχνία. Η συγγραφέας υποστηρίζει την ύπαρξη ενός δυναμικού μοτίβου επανάληψης και διαφοράς του μύθου, αρνούμενη για παράδειγμα ότι είναι σαφή τα όρια στη διάκριση που κάνει ο Hans Blumemberg ανάμεσα σε «εργασία του μύθου» (δηλαδή την «εξημέρωση» του κόσμου και τη δημιουργία της «απόστασης» μέσα από αφηγήσεις) και στην «εργασία πάνω στον μύθο» (δηλαδή της «δέσμες διασκευών του μύθου» που προκύπτουν από τις συνεχείς μεταμορφώσεις). Αυτό το μοτίβο επανάληψης και διαφοράς είναι ο βασικός μηχανισμός του μύθου: «κάθε διασκευή ταυτίζεται με τον μύθο επαναλαμβάνοντάς τον, αλλά και κάθε διασκευή αποκλίνει από τον μύθο, συμπεριφερόμενη στην επανάληψη διαφορετικά».

Το μοτίβο της επανάληψης και της διαφοράς του μύθου είναι η βασική κίνηση που ορίζει ένα πεδίο μετασχηματισμών του μύθου, ένα διάγραμμα της διασύνδεσης των διασκευών του.

Το μοτίβο της επανάληψης και της διαφοράς του μύθου είναι η βασική κίνηση που ορίζει ένα πεδίο μετασχηματισμών του μύθου, ένα διάγραμμα της διασύνδεσης των διασκευών του. Στο δεύτερο κεφάλαιο («Το οδυσσειακό μυθικό πεδίο») η συγγραφέας θα αναδείξει, μέσα από οχτώ διαφορετικές εικόνες, οχτώ διαφορετικές δυναμικές κινήσεις εντός του μυθικό πεδίου που ορίζουν οι διασκευές του «οδυσσειακού μύθου». Για παράδειγμα, η τρίτη εικόνα, «Η αναμυθοποίηση», βασίζεται στην εξέταση της Θείας Κωμωδίας και πιο συγκεκριμένα του όγδοου κύκλου της κόλασης όπου, σύμφωνα με τον Δάντη, ο Οδυσσέας τιμωρείται. Η εκδοχή της τιμωρίας του Οδυσσέα αντλεί την καταγωγή της από τον Όμηρο και την προφητεία του Τειρεσία ο οποίος κάνει λόγο για ένα δεύτερο ταξίδι του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη. Ο τρόπος με τον οποίο ο Δάντης αξιοποιεί αυτό το στοιχείο οδηγεί σε μια πράξη αναμυθοποίησης – την ανάδυση μιας επιπλέον όψης του Οδυσσέα εντός του μυθικού πεδίου, του «φυγόκεντρου» Οδυσσέα, ο οποίος σε αντίθεση με τον «κεντρομόλο» Οδυσσέα, παραιτείται οριστικά από κάθε προσπάθεια να ολοκληρώσει τον νόστο του.

Στο πλαίσιο του μοντερνισμού πλέον, η Οικονόμου θα εξετάσει διεξοδικά τον Οδυσσέα (1922) του James Joyce και θα επιχειρήσει να εντοπίσει τη θέση του μέσα στο διάγραμμα των μετασχηματισμών του οδυσσειακού μυθικού πεδίου, ανιχνεύοντας τις επιρροές στον Joyce, αλλά και την παρακαταθήκη του μέσα από τις καινοτομίες στον χειρισμό του μύθου. Παραμένοντας στο πεδίο της λογοτεχνίας, στα τελευταία δύο κεφάλαια του βιβλίου, η έμφαση είναι αφενός στις Σειρήνες και στην εξέταση της λειτουργίας τους σε σχέση με την ποίηση και την αυτοαναφορικότητα. Αφετέρου, στον Ελπήνορα και κατά προέκταση σε εκείνους τους μετασχηματισμούς και τις ανατροπές εντός του οδυσσειακού μυθικού πεδίου που συνδέονται με την ενεργοποίηση περιθωριακών μορφών και γενικότερα στοιχείων (λόγοι, φωνές, χώροι, πλοκές) που αποσιωπήθηκαν ή παρέμειναν στην αφάνεια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνο το σημείο της ανάλυσης όπου η συγγραφέας αναφέρεται στην ανάδυση της «Νέκυιας» και την έντονη παρουσία της στις διασκευές του μύθου στον μοντερνισμό, αλλά και την εισαγωγή του φασματικού στοιχείου μέσα από τη χρήση νέων μέσων (φωτογραφία, κινηματόγραφος) στις απόπειρες να αναπαρασταθεί ο κάτω κόσμος.

Ο τρόπος γραφής της Οικονόμου διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την ανάγνωση του βιβλίου, ενώ παρά το γεγονός ότι τα επίπεδα πληροφορίας είναι πολλά, η λογική οργάνωσης της ανάλυσης και ο βαθμός ανάπτυξης καθιστούν προσβάσιμες και κατανοητές όλες τις έννοιες και τα έργα στα οποία αναφέρεται η συγγραφέας.

Τα κεφάλαια που αναφέρονται στον κινηματογράφο (4 και 5) προσθέτουν επιπλέον σημεία φυγής στην ανάλυση της Οικονόμου με αποτέλεσμα να μπορούν να συσχετιστούν λογοτεχνία και κινηματογράφος και, το κυριότερο, να μπορεί να υπάρξει μια αντιπαραβολή στους τρόπους χειρισμού του μύθου προκειμένου τελικά να φανούν οι δυνατότητες και τα όρια που έχει το κάθε μέσο ξεχωριστά αλλά και οι τρόποι με τους οποίους τα μέσα μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους. Η πρώτη ταινία που αναλύει η συγγραφέας είναι Η περιφρόνηση (1963) του Jean-Luc Godard. Στην προκειμένη περίπτωση, το οδυσσειακό μυθικό πεδίο μετασχηματίζεται σε έκταση και βάθος χάρη στη διαμεσική προσέγγιση του Godard, δηλαδή τη «διαπλοκή και συνύπαρξη διαφορετικών “μέσων” [Intermedialität / intermediality]» – εικόνα, λέξη, ήχος. Η δεύτερη ταινία, 2001: Οδύσσεια του διαστήματος (1968) του Stanley Kubrick επιτυγχάνει ένα νέο μετασχηματισμό του μύθου με τον Οδυσσέα να εμφανίζεται ως αστροναύτης και η Οδύσσεια ως ταξίδι στο διάστημα. Ο μετασχηματισμό που επιτυγχάνεται μέσω των χειρισμών του Kubrick είναι διαστρωματικός – η ίδια η ταινία του είναι μια πολυστρωματική κατασκευή με στοιχεία από τη μυθολογία, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, τη ζωγραφική.

Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία και ευρετήριο, ενώ μετά από κάθε κεφάλαιο παρατίθενται πολυάριθμες σημειώσεις. Ο τρόπος γραφής της Οικονόμου διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την ανάγνωση του βιβλίου, ενώ παρά το γεγονός ότι τα επίπεδα πληροφορίας είναι πολλά, η λογική οργάνωσης της ανάλυσης και ο βαθμός ανάπτυξης καθιστούν προσβάσιμες και κατανοητές όλες τις έννοιες και τα έργα στα οποία αναφέρεται η συγγραφέας. Αλλά και το ίδιο το βιβλίο, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα διαμεσικότητας, με τα κολάζ του Ulrich Meurer στο εξώφυλλο και στο εσωτερικό του βιβλίου να συνομιλούν με το ίδιο το κείμενο.         

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

** Στην κεντρική ειόνα, πλάνο από την ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «2011, Οδύσσεια του διαστήματος». 

altΚουπιά και Φτερά
Ο μύθος της Οδύσσειας στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο του μοντερνισμού
Μαρία Οικονόμου
Νεφέλη 2016
Σελ. 352, τιμή εκδότη €21,50

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Ορθόδοξη θεολογία, ψυχοθεραπεία και βιοηθική – Δύο βιβλία, δύο χριστιανικές θεωρήσεις

Για τα βιβλία «Η θεραπεία της ψυχής – Πατέρες και ψυχολόγοι σε διάλογο», του Αλέξιου Ιερομόναχου Καρακαλλινού, και «Τα θεμέλια της βιοηθικής – Μια χριστιανική θεώρηση» (μτφρ. Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου), του Τρίσταμ Χ. Ένγκελχαρτ (Tristam H. Engelhardt Jr), που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός.

Γ...

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Για το βιβλίο του Ζορζ Μινουά [Georges Minois] «Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο» (μτφρ. Βάλια Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κό...

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

«Ο δρόμος της ομορφιάς» του Βίτο Μανκούζο – Αναζητώντας έναν τρόπο να βλέπουμε

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο [Vito Mancuso] «Ο δρόμος της ομορφιάς» (μτφρ. Παναγιώτης Αρ. Υφαντής, εκδ. Αρμός). Κεντρική εικόνα: ο πίνακας του William Turner “Dutch Boats in a Gale” [«Ολλανδικές βάρκες σε θύελλα»], 1801 © The Capricorn Foundation.

Γράφει ο Διονύση...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Το διαδικτυακό περιοδικό Λόγου και Τέχνης Χάρτης (www.hartismag.gr), συνεχίζει για τρίτη χρονιά την απονομή ετήσιων βραβείων, με σκοπό την ανάδειξη των σημαντικότερων βιβλίων που κυκλοφόρησαν το περασμένο έτος. Σήμερα ανακοινώθηκε ο Βραχύς Κατάλογος σε όλες τις κατηγορίες. Δείτε βιβλία και συγγραφείς. 

...

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ