Odysseies

Για τη μελέτη της Μαρίας Οικονόμου «Κουπιά και Φτερά – Ο μύθος της Οδύσσειας στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο του μοντερνισμού» (εκδ. Νεφέλη).

Του Θωμά Συμεωνίδη

Ο μύθος είναι ένα ανοιχτό διάγραμμα του κόσμου και της σκέψης. Ο μύθος είναι φασματικός, σκοτεινός, χωρίς περίγραμμα, χωρίς ορισμό που να μπορεί να τον παγιδεύσει πλήρως. Ο μύθος είναι αρνητικός – δηλώνει το ψέμα, την υπερβολή, το αδιανόητο ενός αφηγήματος, το αντίθετο του Λόγου, της λογικής και στοιχειοθετημένης σκέψης. Ο μύθος είναι θετικός – δηλώνει τη φαντασία, το υπερβατικό, αυτό που δεν μπορεί να συλληφθεί και να εξηγηθεί με την κοινή λογική. Ο μύθος είναι μια διεργασία, μια άμυνα, ένα ανάχωμα απέναντι στην πραγματικότητα (απειλητική, αποσταθεροποιητική).

Αυτό που ενδιαφέρει τη συγγραφέα είναι η ανάλυση συγκεκριμένων λογοτεχνικών και κινηματογραφικών διασκευών του οδυσσειακού μύθου στον 20ό αιώνα, επιλέγοντας ως πλαίσιο αναφοράς τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.

Στην εξαιρετική μελέτη της Μαρίας Οικονόμου (Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Βιέννης) ο μύθος είναι ο μύθος της Οδύσσειας. Αυτό που ενδιαφέρει τη συγγραφέα είναι η ανάλυση συγκεκριμένων λογοτεχνικών και κινηματογραφικών διασκευών του οδυσσειακού μύθου στον 20ό αιώνα, επιλέγοντας ως πλαίσιο αναφοράς τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό. Η πρωτοτυπία της ανάλυσης οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μεθοδολογική σύνδεση με εκείνο το πεδίο [«Medienkomparastik» ή «Comparative Media Studies»] που εξετάζει τη λογοτεχνία στη σχέση της με άλλα μέσα, όπως ο κινηματογράφος, η φωτογραφία, η ζωγραφική.    

Το μέσο (medium), σύμφωνα με τον ορισμό του Niklas Luhmamm, αποτελεί το «σύνολο των δυνατοτήτων από τις οποίες προκύπτει μια μορφή». Η συγγραφέας προσθέτει: «Το “μέσο” (η εικόνα, η λέξη κτλ.) είναι πάντα εκείνο το επιμέρους στοιχείο που επιτρέπει τη δημιουργία μιας μορφής, αποτελεί, θα έλεγε κανείς, τη δυνητική προϋπόθεσή της. Για την ακρίβεια, τόσο το “μέσο” όσο και η “μορφή” τελούν σε μια δυναμική σχέση, αφού το “μέσο” φανερώνεται πάντα μέσω της “μορφής” και η “μορφή”, για να φανερωθεί, χρήζει πάντα ενός “μέσου”». Από αυτή την άποψη, η συγγραφέας αναλύει τους τρόπους με τους οποίους ο μύθος συμμετέχει στη μορφοποίηση ενός έργου, εστιάζοντας στις ομοιότητες και τις διαφορές που ανακύπτουν από τη διαχείριση του μύθου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο.

Στα πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται να δοθεί μια απάντηση στο ερώτημα, Τι είναι ο μύθος, παράλληλα με την εξέταση της σχέσης του μύθου με τη λογοτεχνία. Η συγγραφέας υποστηρίζει την ύπαρξη ενός δυναμικού μοτίβου επανάληψης και διαφοράς του μύθου, αρνούμενη για παράδειγμα ότι είναι σαφή τα όρια στη διάκριση που κάνει ο Hans Blumemberg ανάμεσα σε «εργασία του μύθου» (δηλαδή την «εξημέρωση» του κόσμου και τη δημιουργία της «απόστασης» μέσα από αφηγήσεις) και στην «εργασία πάνω στον μύθο» (δηλαδή της «δέσμες διασκευών του μύθου» που προκύπτουν από τις συνεχείς μεταμορφώσεις). Αυτό το μοτίβο επανάληψης και διαφοράς είναι ο βασικός μηχανισμός του μύθου: «κάθε διασκευή ταυτίζεται με τον μύθο επαναλαμβάνοντάς τον, αλλά και κάθε διασκευή αποκλίνει από τον μύθο, συμπεριφερόμενη στην επανάληψη διαφορετικά».

Το μοτίβο της επανάληψης και της διαφοράς του μύθου είναι η βασική κίνηση που ορίζει ένα πεδίο μετασχηματισμών του μύθου, ένα διάγραμμα της διασύνδεσης των διασκευών του.

Το μοτίβο της επανάληψης και της διαφοράς του μύθου είναι η βασική κίνηση που ορίζει ένα πεδίο μετασχηματισμών του μύθου, ένα διάγραμμα της διασύνδεσης των διασκευών του. Στο δεύτερο κεφάλαιο («Το οδυσσειακό μυθικό πεδίο») η συγγραφέας θα αναδείξει, μέσα από οχτώ διαφορετικές εικόνες, οχτώ διαφορετικές δυναμικές κινήσεις εντός του μυθικό πεδίου που ορίζουν οι διασκευές του «οδυσσειακού μύθου». Για παράδειγμα, η τρίτη εικόνα, «Η αναμυθοποίηση», βασίζεται στην εξέταση της Θείας Κωμωδίας και πιο συγκεκριμένα του όγδοου κύκλου της κόλασης όπου, σύμφωνα με τον Δάντη, ο Οδυσσέας τιμωρείται. Η εκδοχή της τιμωρίας του Οδυσσέα αντλεί την καταγωγή της από τον Όμηρο και την προφητεία του Τειρεσία ο οποίος κάνει λόγο για ένα δεύτερο ταξίδι του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη. Ο τρόπος με τον οποίο ο Δάντης αξιοποιεί αυτό το στοιχείο οδηγεί σε μια πράξη αναμυθοποίησης – την ανάδυση μιας επιπλέον όψης του Οδυσσέα εντός του μυθικού πεδίου, του «φυγόκεντρου» Οδυσσέα, ο οποίος σε αντίθεση με τον «κεντρομόλο» Οδυσσέα, παραιτείται οριστικά από κάθε προσπάθεια να ολοκληρώσει τον νόστο του.

Στο πλαίσιο του μοντερνισμού πλέον, η Οικονόμου θα εξετάσει διεξοδικά τον Οδυσσέα (1922) του James Joyce και θα επιχειρήσει να εντοπίσει τη θέση του μέσα στο διάγραμμα των μετασχηματισμών του οδυσσειακού μυθικού πεδίου, ανιχνεύοντας τις επιρροές στον Joyce, αλλά και την παρακαταθήκη του μέσα από τις καινοτομίες στον χειρισμό του μύθου. Παραμένοντας στο πεδίο της λογοτεχνίας, στα τελευταία δύο κεφάλαια του βιβλίου, η έμφαση είναι αφενός στις Σειρήνες και στην εξέταση της λειτουργίας τους σε σχέση με την ποίηση και την αυτοαναφορικότητα. Αφετέρου, στον Ελπήνορα και κατά προέκταση σε εκείνους τους μετασχηματισμούς και τις ανατροπές εντός του οδυσσειακού μυθικού πεδίου που συνδέονται με την ενεργοποίηση περιθωριακών μορφών και γενικότερα στοιχείων (λόγοι, φωνές, χώροι, πλοκές) που αποσιωπήθηκαν ή παρέμειναν στην αφάνεια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνο το σημείο της ανάλυσης όπου η συγγραφέας αναφέρεται στην ανάδυση της «Νέκυιας» και την έντονη παρουσία της στις διασκευές του μύθου στον μοντερνισμό, αλλά και την εισαγωγή του φασματικού στοιχείου μέσα από τη χρήση νέων μέσων (φωτογραφία, κινηματόγραφος) στις απόπειρες να αναπαρασταθεί ο κάτω κόσμος.

Ο τρόπος γραφής της Οικονόμου διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την ανάγνωση του βιβλίου, ενώ παρά το γεγονός ότι τα επίπεδα πληροφορίας είναι πολλά, η λογική οργάνωσης της ανάλυσης και ο βαθμός ανάπτυξης καθιστούν προσβάσιμες και κατανοητές όλες τις έννοιες και τα έργα στα οποία αναφέρεται η συγγραφέας.

Τα κεφάλαια που αναφέρονται στον κινηματογράφο (4 και 5) προσθέτουν επιπλέον σημεία φυγής στην ανάλυση της Οικονόμου με αποτέλεσμα να μπορούν να συσχετιστούν λογοτεχνία και κινηματογράφος και, το κυριότερο, να μπορεί να υπάρξει μια αντιπαραβολή στους τρόπους χειρισμού του μύθου προκειμένου τελικά να φανούν οι δυνατότητες και τα όρια που έχει το κάθε μέσο ξεχωριστά αλλά και οι τρόποι με τους οποίους τα μέσα μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους. Η πρώτη ταινία που αναλύει η συγγραφέας είναι Η περιφρόνηση (1963) του Jean-Luc Godard. Στην προκειμένη περίπτωση, το οδυσσειακό μυθικό πεδίο μετασχηματίζεται σε έκταση και βάθος χάρη στη διαμεσική προσέγγιση του Godard, δηλαδή τη «διαπλοκή και συνύπαρξη διαφορετικών “μέσων” [Intermedialität / intermediality]» – εικόνα, λέξη, ήχος. Η δεύτερη ταινία, 2001: Οδύσσεια του διαστήματος (1968) του Stanley Kubrick επιτυγχάνει ένα νέο μετασχηματισμό του μύθου με τον Οδυσσέα να εμφανίζεται ως αστροναύτης και η Οδύσσεια ως ταξίδι στο διάστημα. Ο μετασχηματισμό που επιτυγχάνεται μέσω των χειρισμών του Kubrick είναι διαστρωματικός – η ίδια η ταινία του είναι μια πολυστρωματική κατασκευή με στοιχεία από τη μυθολογία, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, τη ζωγραφική.

Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία και ευρετήριο, ενώ μετά από κάθε κεφάλαιο παρατίθενται πολυάριθμες σημειώσεις. Ο τρόπος γραφής της Οικονόμου διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την ανάγνωση του βιβλίου, ενώ παρά το γεγονός ότι τα επίπεδα πληροφορίας είναι πολλά, η λογική οργάνωσης της ανάλυσης και ο βαθμός ανάπτυξης καθιστούν προσβάσιμες και κατανοητές όλες τις έννοιες και τα έργα στα οποία αναφέρεται η συγγραφέας. Αλλά και το ίδιο το βιβλίο, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα διαμεσικότητας, με τα κολάζ του Ulrich Meurer στο εξώφυλλο και στο εσωτερικό του βιβλίου να συνομιλούν με το ίδιο το κείμενο.         

* Ο ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.

** Στην κεντρική ειόνα, πλάνο από την ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «2011, Οδύσσεια του διαστήματος». 

altΚουπιά και Φτερά
Ο μύθος της Οδύσσειας στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο του μοντερνισμού
Μαρία Οικονόμου
Νεφέλη 2016
Σελ. 352, τιμή εκδότη €21,50

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το τάνγκο» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (κριτική) – Ένα δοκίμιο για την «αργεντίνικη ψυχή»

«Το τάνγκο» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (κριτική) – Ένα δοκίμιο για την «αργεντίνικη ψυχή»

Για το λογοτεχνικό δοκίμιο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες [Jorge-Luis Borges] «Το τάνγκο» (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες. 

Γράφει η Λεύκη Σαραντινού

Λίγοι είναι ...

«Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» του Χάρτμουτ Ρόζα (κριτική)

«Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» του Χάρτμουτ Ρόζα (κριτική)

Για το βιβλίο του Χάρτμουτ Ρόζα «Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» [μτφρ. Μιχάλης Κούλουθρος], που κυκλοφορεί από τις εκδ. Πλήθος. Κεντρική εικόνα: «Η εμμονή της μνήμης», Σαλβαντόρ Νταλί, 1931

Γράφει ο Γιώργος Δρίτσας

Είναι γεγονό...

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, με αφορμή τόσο την έκδοση «Αντώνης Φωστιέρης, Άπαντα τα Ποιήματα 1970-2020» (εκδ. Καστανιώτης) όσο και την έκδοση της εκτενέστατης μελέτης του Θεοδόση Πυλαρινού «Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του».

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ