Γιατί δεν αγαπάμε (όσο θα οφείλαμε) τη δημοκρατία;

Η συγγραφέας καταγράφει τα βήματα της νεωτερικής δημοκρατίας, όπως αυτά αποκαλύπτονται μέσα από την ανάλυση του έργου τριών κυρίως στοχαστών: του Λα Μποεσί (16ος αιώνας) και των σύγχρονων Φουκώ και Κλοντ Λεφόρ, χωρίς βεβαίως να μένουν ανεκμετάλλευτες και οι αναλύσεις των Μακιαβέλι, Τοκβίλ, Καντ και Χάνα Άρεντ.

Η συγγραφέας καταγράφει τα βήματα της νεωτερικής δημοκρατίας, όπως αυτά αποκαλύπτονται μέσα από την ανάλυση του έργου τριών κυρίως στοχαστών: του Λα Μποεσί (16ος αιώνας) και των σύγχρονων Φουκώ και Κλοντ Λεφόρ, χωρίς βεβαίως να μένουν ανεκμετάλλευτες και οι αναλύσεις των Μακιαβέλι, Τοκβίλ, Καντ και Χάνα Άρεντ.

Είναι δεδομένο ότι η δημοκρατία είναι κάτι παραπάνω από μια νομικό-πολιτική μορφή που συναρμολογεί διαφορετικά συστήματα εξουσιών. Η δημοκρατία είναι για τον Φουκώ «τρόποι υποκειμενικοποίησης», εμπειρία συμμετοχής. Δημοκρατική κοινωνία όμως σημαίνει και «διάλυση των σταθερών της βεβαιότητας». Όσο βαθαίνει η αβεβαιότητα της δημοκρατικής διακυβέρνησης, με αποκορύφωμα την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, τόσο περισσότερο οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να αγαπούν τη δημοκρατία.

Κατά τον Κλοντ Λεφόρ, ίδιον χαρακτηριστικό της νεωτερικής δημοκρατίας είναι η «από-ενσωμάτωσή» της: «η εξουσία στο εξής δεν συναρτάται από κανένα σώμα». Στη νεωτερική δημοκρατία η άσκηση της εξουσίας δεν ταυτίζεται με την κατοχή της από κάποιον μόνιμα και συγκεκριμένα. Η κατά Λεφόρ δημοκρατία χαρακτηρίζεται από απώλεια της υποστάσεώς της. Οι αξίες της βεβαίως και υπάρχουν, βεβαίως και είναι υπερπολύτιμες για τη διατήρηση της τάξης και της κίνησης, αλλά ποτέ δεν ενσαρκώνονται. Οι δημοκρατίες δεν έχουν ταυτότητα, γι’ αυτό και δεν προκαλούν αισθήματα αγάπης.

Για να μη προκληθούν όμως αντιδημοκρατικές ενστάσεις, η φιλόσοφος σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο ισχυρισμός πως η δημοκρατία δεν είναι παρά ένας μηχανισμός αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος είναι μια αυταπάτη. Η έννοια της δημοκρατικής αβεβαιότητας δεν στοχεύει να οδηγήσει στην άρνηση της δημοκρατίας, αλλά στη βελτίωσή της. Η ανάδειξη της δομικής ευθραυστότητας της δημοκρατίας δεν σημαίνει αποδοχή της θέσης ότι αυτή είναι μόνο τυπική, αλλά ούτε και της θέσης ότι αυτή δεν χρειάζεται, αν εμποδίζει την οικονομική ανάπτυξη. Στην άρνηση της δημοκρατικής αβεβαιότητας, όπως δείχνει στο τέλος η ντ’ Αλλόν, οδηγούν οι βεβαιότητες του νεοφιλελεύθερου προτάγματος.

Ο Φουκώ αρνείται τη μονομερή νομικό-πολιτική διάσταση της δημοκρατίας, τονίζει όμως πως αυτή η μονομέρεια δεν είναι ένα αθώο λάθος. Πίσω της κρύβεται ένα μοντέλο νομικής εξουσίας, το οποίο ζητά υπακοή και αποκλείει κάθε είδους «ανυπακοή». Όπως το έλεγε ο Μερλώ Ποντύ, η εξουσία δεν εξαναγκάζει, ούτε πείθει, απλώς περικυκλώνει.

Προς το παρόν αξίζει να σημειώσουμε ότι οι συγκρούσεις, οι μετατοπίσεις εστιών και συμφερόντων, τα διακυβεύματά τους αποτελούν εγγενή χαρακτηριστικά των κοινωνιών και όχι «ανωμαλίες», όπως, θα πρόσθετα, υποστηρίζει ο λόγος περί μεσότητας και Κέντρου. Η αβεβαιότητα δεν είναι πρόβλημα, αλλά μοχλός κίνησης. Αυτό που διαλύει τις δημοκρατίες είναι η ανασφάλεια. Αυτή, κατά τη Γουέντι Μπράουν, οδηγεί στον σημερινό εχθρό της δημοκρατίας που είναι ο νεοφιλελευθερισμός – άποψη που επίσης υποστηρίζουν οι Τσβετάν Τοντόροφ και Κόλιν Κράουτς.

Αν όμως ο Λεφόρ απο-ενσαρκώνει τη δημοκρατία, ο Φουκώ απο-ουσιοποιεί την εξουσία και υποκειμενικοποιεί τόσο τις μικρο-εξουσίες όσο και τις μικρο-αντιστάσεις. Ο Φουκώ δεν ρωτά τι είναι η εξουσία, επομένως δεν τον απασχολεί αν είναι «κενός τόπος», ρωτά μόνο πώς ασκείται. Για αυτόν η εξουσία δεν είναι «πράγμα» αλλά σχέση. Τέτοια μάλιστα σχέση που νομιμοποιεί το ερώτημα: «υπάρχει η εξουσία;». Και ο Φουκώ αρνείται τη μονομερή νομικό-πολιτική διάσταση της δημοκρατίας, τονίζει όμως πως αυτή η μονομέρεια δεν είναι ένα αθώο λάθος. Πίσω της κρύβεται ένα μοντέλο νομικής εξουσίας, το οποίο ζητά υπακοή και αποκλείει κάθε είδους «ανυπακοή». Όπως το έλεγε ο Μερλώ Ποντύ, η εξουσία δεν εξαναγκάζει, ούτε πείθει, απλώς περικυκλώνει.

Εδώ αποκαλύπτεται ο αυθεντικός Φουκώ. Αυτός αναδεικνύει τα δύο σημεία μεταλλαγής της εξουσίας. Το πρώτο είναι αυτό των εξατομικευμένων τεχνικών διαμέσου των οποίων «κατασκευάζονται» μηχανισμοί ελέγχου που επιδιώκουν να πλήξουν τα «ανυπότακτα» στοιχεία. Το δεύτερο είναι αυτό της βιοπολιτικής του πληθυσμού. Ένα σύστημα δηλαδή που διέπεται από βιολογικές διαδικασίες και νομοτέλειες (γεννήσεις, θνητότητα / ίσως δείκτες θνησιμότητας;, ηλικιακές καμπύλες, ηλικιακές πυραμίδες, υγεία κοκ.) που συνιστούν ένα σύνολο κανονιστικών ελέγχων και παρεμβάσεων.

Το θέμα της εθελούσιας υποταγής είχε θιγεί πολύ νωρίτερα από τον άνθρωπο της Μεταρρύθμισης, τον Λα Μποεσί. Αυτός θέτει το πρόβλημα της «εθελοδουλίας». Γιατί υπακούουν οι άνθρωποι, αν και έχουν την επιλογή να είναι ελεύθεροι;

Έτσι ο Φουκώ –όπως ο Μαρκούζε μιλούσε παλαιότερα για την κατασταλτική ανοχή– φτάνει στο καίριο ερώτημα. Γιατί οι άνθρωποι συγκατατίθενται σ’ αυτά τα συστήματα; Επειδή, απαντά –αντίθετα από ό,τι πρεσβεύει ο Λεφόρ–, η εξουσία υποκειμενικοποιείται. Ο Φουκώ δεν αντιδιαστέλλει τη δημοκρατία στον ολοκληρωτισμό, αν και δεν την ταυτίζει με αυτόν. Παρόλα αυτά σε αντίθεση με την κατηγορηματική άρνηση του Λεφόρ να ταυτίσει δημοκρατία και ολοκληρωτισμό, ο Φουκώ επιμένει πως οι παθολογίες των ολοκληρωτισμών είναι παρόντες στην κανονική ζωή των φιλελεύθερων δημοκρατικών κοινωνιών. Αναλύοντας στη συνέχεια η ντ' Αλλόν τον νεοφιλελευθερισμό, καταδεικνύει ότι η διαφορά του φιλελευθερισμού με τον νεοφιλελευθερισμό δεν είναι μικρότερη από τη διαφορά του με τον ολοκληρωτισμό. 

Το θέμα της εθελούσιας υποταγής είχε θιγεί πολύ νωρίτερα από τον άνθρωπο της Μεταρρύθμισης, τον Λα Μποεσί. Αυτός θέτει το πρόβλημα της «εθελοδουλίας». Γιατί υπακούουν οι άνθρωποι, αν και έχουν την επιλογή να είναι ελεύθεροι; Για τον Μποεσί υπάρχει μια σύμφυρση της επιθυμίας για ελευθερία με την επιθυμία για υποταγή. Αυτή η μετασχηματισμένη σε υποταγή επιθυμία της ελευθερίας εξηγεί το γιατί οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να γοητευτούν και να μαγευτούν από την εξουσία του ενός. Ο Τοκβίλ αργότερα συνέδεσε τα παραπάνω με την τυραννία της γνώμης των πολλών, ενώ ο Λεφόρ συνέδεσε αυτή την υποταγή με τη «ερωτική υποταγή στον ηγεμόνα».

Για τον Φουκώ όμως το κεντρικό πρόβλημα της εξουσίας δεν είναι αυτό της εθελοδουλίας, αλλά αυτό της «απείθειας της βούλησης» και του «αμετάβατου της ελευθερίας». Η ελευθερία είναι ανυποταξία και όχι αυτό που αντιτίθεται στην εξουσία. Το υποκείμενο στην εξουσία συγκροτείται και «παράγεται» μέσα στις σχέσεις εξουσίας. Εξουσία και ανυπακοή είναι σχέσεις.

Μα τότε τι τους έχουμε τους δημοκρατικούς θεσμούς; Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τον Βέμπερ για να δείξει ότι παρά την απομάγευσή της, η νεωτερικότητα δεν έχει απαλλαγεί από το «χάρισμα» και τους «χαρισματικούς ηγέτες». Δεν πέφτει βεβαίως στην παγίδα της απαξίωσης των δημοκρατικών θεσμών.

Η φιλελεύθερη δημοκρατία πιστεύει ότι η πολιτική δεν είναι το παν και δεν μπορεί τα πάντα. Ο νεοφιλελευθερισμός όμως δεν θέλει καθόλου την πολιτική. Πίσω από το λιγότερο κράτος και δημόσιο βρίσκεται το «λιγότερο διακυβέρνηση», και αυτό δεν είναι καλό για τη δημοκρατία.

Εδώ, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται και το πιο ενδιαφέρον σημείο του δοκιμίου της. Χρησιμοποιεί τον φιλελευθερισμό για να αποδομήσει τον νεοφιλελευθερισμό ως μεγάλο αντίπαλο τόσο του φιλελευθερισμού όσο και της ίδιας της δημοκρατίας και των θεσμών της. Η φιλελεύθερη δημοκρατία πιστεύει ότι η πολιτική δεν είναι το παν και δεν μπορεί τα πάντα. Ο νεοφιλελευθερισμός όμως δεν θέλει καθόλου την πολιτική. Πίσω από το λιγότερο κράτος και δημόσιο βρίσκεται το «λιγότερο διακυβέρνηση», και αυτό δεν είναι καλό για τη δημοκρατία. Αντιθέτως, το Κράτος Πρόνοιας, παρά τον φόβο των νεοφιλελεύθερων, σημαίνει περισσότερη εργασιακή ελευθερία, περισσότερη ελευθερία κατανάλωσης και περισσότερη πολιτική ελευθερία.

Αυτό το βιβλίο δεν είναι απλή εισαγωγή στη σκέψη των διανοητών που αναφέρονται εδώ. Αποτελεί μια σύντομη επιτομή της σκέψης τους. Μόνο που σε αντίθεση με τα προηγούμενα βιβλία της συγγραφέως, εδώ υπάρχει μια μονομέρεια. Αν και η ίδια θέλει να αναδείξει την προτίμησή της στη φιλελεύθερη δημοκρατία, αν και αντιμετωπίζει με κριτική ματιά τόσο τη ριζοσπαστική όσο και τη μεταρρυθμιστική Αριστερά, είναι εμφανής μια μετατόπισή της προς έναν «ριζοσπαστικότερο αριστερό» στοχασμό, ο οποίος δεν της επιτρέπει να υπερασπιστεί τη δημοκρατία με την ίδια επιτυχία όπως στο βιβλίο της Πρέπει η πολιτική να είναι ηθική; (εκδ. Εστία).

Αυτό όμως που κρατώ είναι η θέση της ότι τελικά «δημοκρατία είναι αυτό που δεν αγαπάμε, αλλά δεν μπορούμε να μη θέλουμε». Δεν είναι και λίγο. Όσο και να υπάρχουν μερικοί πείσμονες που υποστηρίζουν ακόμη ότι τη δημοκρατία πρέπει και να την αγαπάμε και να τη θέλουμε.

Εξαιρετική η μετάφραση και οι σημειώσεις του Μιχάλη Πάγκαλου, ο οποίος φαίνεται να γνωρίζει το θέμα όχι μόνο από τη γλωσσική του άποψη.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

Γιατί δεν αγαπάμε τη δημοκρατία

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΜΥΡΙΑΜ ΡΕΒΩ ΝΤ’ ΑΛΛΟΝ