Για τον συλλογικό τόμο Μεταμοντέρνο σώμα. Οι αναπαραστάσεις του σώματος στη σύγχρονη τέχνη (εκδ. Γαβριηλίδη).
Του Νίκου Ξένιου
Μετά το Μεταμοντέρνο έρωτα των Γιαγιάννου, Λαμπράκου και Νάκου, το Μεταμοντέρνο Σώμα των εκδόσεων Γαβριηλίδη είναι η δεύτερη, γλωσσικά απενοχοποιημένη κατάθεση της Μαρίας Γιαγιάννου στον βωμό της δοκιμιακής γραφής. Με λόγο δραστικό εκφράζει την (κατά Λούκατς) τραγική διάσταση ανάμεσα στην «αληθινή» ζωή και στη ζωή όπως τη βιώνουμε. Με μια γενικευτική ανασκόπηση των σωματικών αναπαραστάσεων από την αρχαία Αίγυπτο ως σήμερα, το κυρίαρχο δοκίμιο της κας Γιαγιάννου εισάγει ένα προβληματισμό σχετικό με τη διφυία του «ζωανθρώπου» στις εικαστικές του εκδοχές. Τα τρία δοκίμια που συμπληρώνουν τη συγκεκριμένη διερεύνηση αντλούν την έμπνευσή τους από τον χώρο της λογοτεχνίας (Γιώργος Λαμπράκος), του κινηματογράφου (Δημήτρης Νάκος) και της φιλοσοφίας (Θωμάς Συμεωνίδης). Το επίμετρο της φίλτατης Πέπης Ρηγοπούλου λειτουργεί ως καλοπροαίρετο σχόλιο και αφήνει ανοικτές τις προοπτικές κάποιων γενικεύσεων.
Ο καρτεσιανός δυϊσμός σώματος και πνεύματος [1], η αναζήτηση του Σπινόζα πάνω στις δυνατότητες του κορμιού [2], η ανάλυση του Φουκώ [3] των έργων που σχολιάζουν τη δύναμη του σώματος, η «κανονικοποίηση» του σώματος που κωδικοποίησαν θεωρητικά οι Ντελέζ και Γκουαταρί [4], είναι ο προθάλαμος ενός προβληματισμού θεωρητικής υφής που διενεργεί αυτό το βιβλίο, χωρίς όμως να τον εξαντλεί. Θα σχολίαζα πως είναι πια καιρός να γίνει, στον τόπο μας, μια ευρύτατη θεωρητική διερεύνηση του «πολιτικού» ρόλου που διαδραματίζουν οι κατά καιρούς αναπαραστάσεις του ανθρώπινου σώματος, ούτως ώστε να αρθεί η περιπτωσιολογική ψηλάφηση ενός τόσο σημαντικού ζητήματος της Αισθητικής.
Η αναπαράσταση του σώματος ως πολυσύνθετης οντότητας
Η Γιαγιάννου εντοπίζει την τάση των αρχαίων Αιγυπτίων να αποδίδουν ζωομορφικά το κεφάλι των θεών, ενώ στην αρχαιοελληνική εικαστική κληρονομιά η ερωτική γυμνότητα ταυτίζεται με το ζωόμορφο «κάτω μέρος» του κορμιού, στα πλαίσια του δυϊσμού «έμπολις»-«άπολις».
Με τη γέννηση επιβεβαιώνουμε πανηγυρικά την «ανάδυση», όχι της ύπαρξής μας, αλλά του σώματός μας στον κόσμο. Η τέχνη από καταβολών της παρουσίαζε το ανθρώπινο σώμα συνυφασμένο με το ζωϊκό σύστοιχό του: οι Γενέσεις των λαών (και δη στην Άπω Ανατολή), οι βραχογραφίες της Εποχής του Χαλκού στην Αλταμίρα και στο Λασκώ, οι γονιμικές αναπαραστάσεις της θηριανθρωπίας, τα μυθικά τέρατα και φόβητρα της αρχαϊκής εποχής (Γοργώ, Κένταυροι, Σιληνοί, Πανίσκοι, κοκ), οι ανιμιστικές παραστάσεις των φυσικών στοιχείων και οι μεταμορφωσιγενείς θεότητες της κλασικής τέχνης (Πρωτέας, Ζευς, κοκ), οι αφηγήσεις του Αισώπου και του Οβίδιου, οι χριστιανικές εξεικονίσεις του Καλού και του Κακού, όλα επιβάλλουν τη συλλογική μνήμη του σώματος ως μορφικού και υπαρξιακού κράματος. Η Γιαγιάννου εντοπίζει την τάση των αρχαίων Αιγυπτίων να αποδίδουν ζωομορφικά το κεφάλι των θεών, ενώ στην αρχαιοελληνική εικαστική κληρονομιά η ερωτική γυμνότητα ταυτίζεται με το ζωόμορφο «κάτω μέρος» του κορμιού, στα πλαίσια του δυϊσμού «έμπολις»-«άπολις».
Πώς δομείται αυτή η «οντότητα» στην οποία αναφερόμαστε λεκτικά ως στο «σώμα» μας [5]; Είναι το σώμα το «υβριδικό σκιάχτρο» της ανθρώπινης ύπαρξης; Αρκεί να ανατρέξει κανείς στις τερατόμορφες αναπαραστάσεις των κατοίκων του Νέου Κόσμου από τους conquistadores, που διαφοροποιούσε τεχνηέντως τους «πολιτισμένους» αποικιοκράτες από τους «αγρίους» ιθαγενείς: αναπαραστάσεις που υπηρέτησαν επάξια το αποικιακό αγγλοσαξονικό μοντέλο πολιτικής, και που θεωρούμε πως υπέστησαν ανεπανόρθωτο πλήγμα όταν πρωτοεμφανίστηκε η δαρβινική θεωρία: επιστροφή στις ζωϊκές καταβολές του ανθρώπου σήμαινε, αυτόματα, αμφισβήτηση της κάθε επικρατούσας ηθικής, της βιβλικής Γενέσεως και της παρελκόμενης αισθητικής αντίληψης του πολιτισμού των κυρίαρχων δυτικών [6];
 Σταυρούλα Παπαδάκη, Άτιτλο
|
Το δοκίμιο της Μαρίας Γιαγιάννου «Η σημασία τού να είσαι ζώο» μελετά το ψυχοαισθητικό φαινόμενο της θηριανθρωπίας στις εικαστικές τέχνες [7]: με μιαν αξιοθαύμαστα επικοινωνιακή γλώσσα, η Γιαγιάννου πλήττει το τρέχον δοκιμιακό ύφος, επιστρατεύοντας τολμηρές εκφράσεις της καθημερινότητας: «φλώρικος», «κοντράρω», «δίνω πάσα», «φέρνω βόλτα», «επικοινωνώ την πρωτοτυπία», «κουλ», «στυλάτος», χωρίς να πλήττει το δοκιμιακό ήθος. Μιλά για την υπονόμευση του σύγχρονου στοχασμού με βάση το τρίπτυχο του Στήβ Μπάρκερ: «στοχασμός βάσει ειδημοσύνης, στοχασμός βάσει ιεραρχίας, στοχασμός βάσει ταυτότητας».
Στο δοκίμιο αυτό το Ανοίκειον του Φρόιντ και η Αλλοτριότητα (étrangeté) εκφράζονται με τη ζωϊκότητα (béstialité). Η ψύχωση με το σώμα, τη ζωή και τον θάνατο, η δημιουργικότητα, τα συστήματα της πίστης, η δύναμη και η βιομηχανία στα έργα του Μάθιου Μπάρνεϊ, του Ντάμιεν Χιρστ και της Τζίνα Πέιν βρίσκονται στην κορυφή αυτής της «συνθήκης»: για να μην αναφερθούμε στο θέατρο και στον χορό. Ωστόσο, ο Έλλην Ζωάνθρωπος της Γιαγιάννου εκπροσωπείται από τέσσερεις σύγχρονους εικαστικούς, που υπηρετούν τη μεταμοντέρνα «συνθήκη»: τη Σταυρούλα Παπαδάκη, την Αλίκη Παππά, τον Χαρίτωνα Μπεκιάρη και τον Λεωνίδα Γιαννακόπουλο.
Η αντιαισθητική εικόνα του μεταμοντέρνου σώματος
Το δοκίμιο του Γιώργου Λαμπράκου «Τέταρτον από της αληθείας: το σώμα στο κυβερνοπάνκ» διερευνά τις μηχανικές αλλοιώσεις του σώματος στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας, ενός «μοντέλου σώματος» που δομείται βάσει των συλλήψεων της Κυβερνητικής. Ο Μισέλ Φουκώ εντόπισε τον δεσποτικό ρόλο κάποιων γλωσσολογικών δομών στη διαδικασία καθυπόταξης του ανθρώπινου σώματος. Η ανθρωπολογική προσέγγιση του Κλωντ Λεβί Στρως και η σύνδεση της φροϋδικής θεωρίας με τον πολιτικό ρόλο της γλωσσικής αντίληψης του κόσμου από τον Λακάν, το παράλογα κατακερματισμένο από τις σφαίρες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σώμα των Ντανταϊστών, τα οργόνια του Βίλχελμ Ράιχ, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε [8], ο Γκι Ντεμπόρ, οι Situationists και η Νέα Αριστερά των sixties συνδέουν την πληρότητα της σωματικής απόλαυσης με την ταξική πάλη: το κορμί μετατρέπεται σε φυσικό μηχανισμό της επανάστασης [9].
Σώματα ψηφιακά μετασχηματισμένα, αλλοιωμένα, σώματα κυβόργεια (cyborg), σώματα μετα-φύλου, μετα-είδους, μετα-φυλής, μετάλλαξης: ένας οικείος κόσμος τεράτων περνά τη στενωπό του θρίλερ και εγκαθίσταται στη λογοτεχνία με τον Άρχοντα των Δακτυλιδιών του Τόλκιν και με τα σημερινά «ελαφρά» σήριαλ λυκανθρωπικού ερωτισμού που έχουν κατακτήσει το νεανικό κοινό.
Με προϋπόθεση, και πάλι, τη συλλογιστική του Τζέιμσον [10], η «εκκοσμίκευση» του Καπιταλισμού ταυτίζεται, στο δοκίμιο του Λαμπράκου, με την κάθαρση από τα «ιερά» στοιχεία του τρόπου παραγωγής που προηγήθηκε της Βιομηχανικής Επανάστασης, προσάπτοντας μιαν «αναλώσιμη» διάσταση στην αντίληψη του κόσμου, στην οποία συνάπτονται, βεβαίως, ανάλογες φιλοσοφικές προσεγγίσεις της έννοιας της Χρονικότητας. Το σώμα γίνεται αποκρουστικό θέαμα, ενώ ο απόλυτος χειρισμός του διενεργείται από τους «πληροφοριοκράτες» (infocrats). Η κατόπιν συναινέσεως παραίσθηση του Matrix θεωρείται ως η εκτίναξη, στον κυβερνοχώρο, του «Νευρομάντη» του συγγραφέα Γουίλιαμ Γκίμπσον.
Ήδη, στον Αόρατο άνθρωπο, ο Γουέλς είχε εξαφανίσει την αισθητηριακά αντιληπτή, εν κόσμω παρουσία του σώματος [11]. Η νεωτερικότητα (modernity), αντί να δώσει διεξόδους επανεύρεσης του απολεσθέντος αυτού σώματος, ενίσχυσε τη σύγχυση και αποκάλυψε τις αντινομίες στη συνείδηση σώματος που έχει το «μοντέρνο» υποκείμενο. Όσο για τη μετανεωτερική εποχή (post-modernity), ο σύγχρονος «ρεαλισμός» και «σουπερρεαλισμός» δεν λειτούργησαν ως αναγωγές σε κάποιαν έννοια του Απόλυτου, αντιθέτως καθιέρωσαν τον απόλυτο υποκειμενισμό και επιτέλεσαν τον ουσιαστικό «αφανισμό» του άρτιου σώματος από την εικαστική αντίληψη του κόσμου [12]. Σώματα ψηφιακά μετασχηματισμένα, αλλοιωμένα, σώματα κυβόργεια (cyborg), σώματα μετα-φύλου, μετα-είδους, μετα-φυλής, μετάλλαξης: ένας οικείος κόσμος τεράτων περνά τη στενωπό του θρίλερ και εγκαθίσταται στη λογοτεχνία με τον Άρχοντα των Δακτυλιδιών του Τόλκιν και με τα σημερινά «ελαφρά» σήριαλ λυκανθρωπικού ερωτισμού που έχουν κατακτήσει το νεανικό κοινό. Η διαδικτυακή «OAΣΙΣ» του Κλάιν θα μπορούσε, εναλλακτικά, να αποδοθεί ως: «Οντολογικά Ανθρωποκεντρικός Συμφυρμός Ιδιοποιημένης Συνείδησης»!
Το «πολιτικό» σώμα που υποφέρει στον κινηματογράφο
Οι ταινίες του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου (Τόνι Σκότ, Στήβεν Σόντενμπεργκ, Αλεξάντερ Πέιν) επανορίζουν την (αφηγηματική και σωματική) ταυτότητα του ήρωα, ενώ οι ταινίες του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ και του Κουέντιν Ταραντίνο διαχειρίζονται τον τραυματισμό και τον ακρωτηριασμό του σώματος.
Ο Λωράν Ζιλιέ ορίζει τον μεταμοντέρνο κινηματογράφο ως «απόρροια της κρίσης των κλασικών αναπαραστάσεων, αφηγήσεων και απεικονίσεων». Αν εστιάσουμε στην εξεικόνιση του ανθρώπινου σώματος, θα μιλάμε για το «σώμα του Μετά» (corps d’après) ή για το «μετασώμα» (l’après-corps); Στην Περιφρόνηση του Ζαν Λικ Γκοντάρ (1963) εμφανίζονται τα πρώτα συμπτώματα του κατακερματισμού της φιλμικής γραφής. Οι ταινίες του ανεξάρτητου αμερικανικού κινηματογράφου (Τόνι Σκoτ, Στήβεν Σόντενμπεργκ, Αλεξάντερ Πέιν) επανορίζουν την (αφηγηματική και σωματική) ταυτότητα του ήρωα, ενώ οι ταινίες του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ και του Κουέντιν Ταραντίνο διαχειρίζονται τον τραυματισμό και τον ακρωτηριασμό του σώματος. Ο υβριδισμός σημαίνει τη μετάθεση της αξίας από το σύμβολο στο σημαίνον, πράγμα που μετατρέπει τον κυρίαρχο Λόγο σε αυταρχικό. Αυτό ξεκινά με τα ρομπότ και την επαπειλούμενη κυριαρχία τους, εξελίσσεται στο έργο του Φίλιπ Ντικ, μετεξελίσσεται στον κινηματογράφο του Ρίντλεϊ Σκοτ και συνεχίζεται, ακάθεκτο, στον Πόλεμο των Άστρων και στα άβαταρ. Η ταινία Reservoir Dogs του Ταραντίνο παρουσιάζει την πολυδιασπασμένη συνείδηση του μεταμοντέρνου, υποκειμενικού ινδάλματος του Εαυτού. Ο κυνισμός του γερμανικού κινηματογράφου με τα σαδιστικά μαρτύρια που αλόγιστα επιβάλλει ο άνθρωπος στον συνάνθρωπο (Funny Games) εντάσσεται στην ίδια προβληματική.
Στην ταινία Αστακός του Λάνθιμου το ανθρώπινο σώμα κινείται προς τη δυνητική του μετατροπή σε ζώο. Περιέργως, ενώ το δοκίμιο της Μαρίας Γιαγιάννου προσφέρει το εφαλτήριο για ανάλυση της συγκεκριμένης ταινίας, ο Δημήτρης Νάκος, στο δοκίμιό του: «Το σώμα ως προσομοίωση σώματος» επιλέγει να σχολιάσει τον πολυμερισμό του σώματος και τον υποκειμενισμό ως αντίληψη της εξουσίας στην ταινία Nymphomaniac του Λαρς φον Τρίερ [13].
Η υποδοχή του κοινωνικού χώρου: ένας διάλογος με τον Λεβινάς
Σήμα κατατεθέν της κατά Λεβινάς νεωτερικότητας είναι η ιδιοποίηση του Είναι μέσω του cogito, σε βαθμό που οδεύει προς την ταύτιση γνώσης και ύπαρξης.
Το δοκίμιο του Θωμά Συμεωνίδη «Από την αναπαράσταση της βίας στη βία της αναπαράστασης», με βάση τη σκέψη του Εμμανουέλ Λεβινάς στα Ολότητα και Άπειρο και Ελευθερία και Εντολή [14], επινοεί το υποκείμενο-Ποιητή και μέσω αυτού μιλά για την «πραγμο-ποίηση» (reïfication) του ανθρώπινου σώματος. Σήμα κατατεθέν της κατά Λεβινάς νεωτερικότητας είναι η ιδιοποίηση του Είναι μέσω του cogito, σε βαθμό που οδεύει προς την ταύτιση γνώσης και ύπαρξης [15]. Η «εαυτότητα» (ipseïté) γίνεται εμφαντική μέσα στις τρέχουσες λεκτικοποιήσεις της ανθρώπινης ταυτότητας. Όμως η πραγματικότητα διαψεύδει τον άνθρωπο, «εκτινάσσοντάς» τον στον κόσμο: τα θραύσματα του χαοτικού μεταμοντέρνου «σώματος», τα προσωπεία δηλαδή που το συνθέτουν, εκσφενδονίζονται με δύναμη από μέσα προς τα έξω, διασπώντας το ειθισμένο του «δέμας» και αναδεικνύοντας την ετερογενή του συγκρότηση.
 Ο Emmanuel Levinas
|
H σωματική εγγύτητα του Άλλου καθιστά το σώμα του ανθρώπου ηθική οντότητα. Το κάθε ξεχωριστό ανθρώπινο κορμί (όχι «ένα οποιοδήποτε» κορμί) είναι μια unité de mesure που αξιολογεί τη θέση του ανθρώπου εν κόσμω. Και η καρτεσιανή cogito μεταστρέφεται σε μια cogito corporalis. Ένα επίπλαστο σώμα σε έναν κόσμο truqué, δεν σημαίνει παρά την εκποίηση της χριστιανικής αντίληψης του σώματος ως «ναού της ψυχής». Η εμπειρία της Χιροσίμα και του Τσέρνομπιλ επέτρεψε στη φαντασία μας τις μέγιστες τερατογενέσεις. Η ραγδαία διάδοση του καρκίνου και της χημειοθεραπείας, επίσης. Το σύγχρονο βαμπίρ είναι ο διπλανός μας άνθρωπος, αντικείμενο προς ανάλωσιν και βρώσιν, σε μια διαδικασία κατάχρησης εξουσίας, διαγκωνισμού του άλλου και σφετερισμού της ιδιαιτερότητάς του. Το θρίλερ της σύγχρονης θέασης του κόσμου ολοκληρώνεται με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια «κατασκευής» μιας δεύτερης, υβριδικής ταυτότητας, τόσο σε επίπεδο αντίληψης όσο και σε επίπεδο αισθητικής παρουσίας στον κόσμο. Η πιο ακραία εκδοχή της «ρωγμής» αυτής που εκτινάσσει την ανθρώπινη ύπαρξη είναι οι φονταμενταλιστές καμικάζι αυτόχειρες που εκρήγνυνται εν μέσω ενός δημόσιου χώρου, συμπαρασύροντας στον όλεθρο τις ανυποψίαστες καταναλωτικές μάζες γύρω τους, στην υπηρεσία ενός εμμονικού πολιτικού ολοκληρωτισμού και θεωρώντας πως υπηρετούν μια μεταφυσική αξία.
O Λεβινάς «υποδέχεται» την ανθρωπινότητά του στα χαρούμενα γαυγίσματα του σκύλου του και αποκτά αντίληψη της χρονικότητας μέσω του πρωϊνού λαλίσματος του πετεινού. Η επιθυμία για τον «Άλλο» και η συναίσθηση της υπευθυνότητας έναντι της ύπαρξής του μετράται μέσω της ιδέας της τελειότητας/αρτιότητας αυτής της ύπαρξης. Ο ξένος, ο άστεγος, ο αλλοδαπός μετανάστης, είναι παραφθορές αυτής της αρτιότητας: «είμαστε υπεύθυνοι» γι’ αυτούς σημαίνει «είμαστε ελλειπτικοί», και αυτή η ελλειπτικότητα πρέπει να καλυφθεί, όχι με δόλο, βία, ούτε καν με διπλωματία, ανοχή ή τακτ, αλλά εγείροντας ένα κορυφαίο αίτημα Δικαιοσύνης.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Μεταμοντέρνο σώμα
Οι αναπαραστάσεις του σώματος στη σύγχρονη τέχνη
Μ. Γιαγιάννου, Γ. Λαμπράκος, Δ. Νάκος, Θ. Συμεωνίδης
Εκδ. Γαβριηλίδη 2016
Σελ. 232, τιμή εκδότη €16,96
