Contemporary artwork 12

Για το βιβλίο της Martha C. Nussbaum Έρωτος γνώση (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Η λογοτεχνία είχε πάρει τις προηγούμενες δεκαετίες μια απότομη κλίση, που την έκανε να γέρνει επικίνδυνα σε βαθμό μπαταρίσματος· πίστεψε υπό το βάρος φορμαλιστικών θεωριών ότι το λογοτεχνικό έργο είναι ένας κλειστός κόσμος που δεν εξετάζεται ιδεολογικά, δεν συνδέεται με την εξωκειμενική πραγματικότητα, αλλά αξιολογείται παρά μόνο ως αισθητικό γεγονός.

Η ηθική, μια άλλη αισθητική

H λογοτεχνία δεν είναι αμέτοχη στη διαμόρφωση της ηθικής και γι’ αυτό πρέπει να την εξετάζουμε όχι μόνο αισθητικά αλλά και ιδεολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά.

Όλο και περισσότερο όμως αυξάνονται πλέον οι φωνές που θέτουν τη λογοτεχνία στο επίκεντρο κοινωνικών, πολιτικών και ηθικών ζητημάτων και περιμένουν από αυτή τις δικές της προτάσεις. Πλέον επιζητείται ο λόγος της πεζογραφίας, ώστε να διασταυρωθεί με τον λόγο της επιστήμης και της φιλοσοφίας, για να δώσει το δικό του στίγμα τόσο στην πάλη των ιδεών όσο και στην αναζήτηση προτύπων ζωής και λήψης αποφάσεων. Η Martha Nussbaum έρχεται από τη φιλοσοφική της θέση να επικαλεστεί την ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη και να τη φέρει σε διάλογο με τα έργα κυρίως του μυθιστοριογράφου Χένρυ Τζέιμς, ώστε να στηρίξει την άποψή της ότι η λογοτεχνία δεν είναι αμέτοχη στη διαμόρφωση της ηθικής και γι’ αυτό πρέπει να την εξετάζουμε όχι μόνο αισθητικά αλλά και ιδεολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά, φιλοσοφικά…

Στην ουσία η νέα θεώρηση αποφεύγει τον παλαιότερο διδακτισμό και την αναζήτηση ηθικών προτύπων μέσα στο έργο, αλλά συνάμα παίρνει και αποστάσεις από την ουδετερότητα των λογοτεχνικών θεωριών ως προς την ηθική του κειμένου. Έτσι, αν η βασική ερώτηση είναι το αριστοτελικό «πώς πρέπει να ζούμε ώστε να φτάσουμε στην ευδαιμονία;», τότε η λογοτεχνία είναι κι αυτή ένας τρόπος να δώσουμε/πάρουμε απαντήσεις, καθόλα νόμιμος και λογικός, όπως η θετική επιστήμη και η φιλοσοφία. Και στην πιθανή απορία κάποιου «Μα η ίδια η φιλοσοφία με τον κυριολεκτικό και μονόσημο λόγο της δεν αρκεί για να διερευνήσουμε τέτοια θέματα;», η M. Nussbaum απαντά «Όχι».

Ο επιστημονικός λόγος μπορεί να μελετήσει τα ηθικά φαινόμενα, αλλά το πολύπλοκο μυθιστόρημα μπορεί να τα αναπαραστήσει.

Ο επιστημονικός λόγος μπορεί να μελετήσει τα ηθικά φαινόμενα, αλλά το πολύπλοκο μυθιστόρημα μπορεί να τα αναπαραστήσει και μέσα σ’ αυτό ο αναγνώστης είναι σε θέση να δει έμπρακτες αντιδράσεις εκ μέρους των χαρακτήρων. Αυτά λοιπόν τα υποθετικά σενάρια, που στήνει μπροστά μας η λογοτεχνία, αναδεικνύουν διλήμματα, στα οποία τα μυθοπλαστικά πρόσωπα καλούνται να πάρουν θέση, να αποφασίσουν, να δράσουν, να στραφούν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση κι έτσι να δείξουν, παραστατικά, τις θετικές ή αρνητικές συνέπειες των επιλογών τους. Από αυτά τα αναπαριστώμενα επιμέρους γεγονότα, μπορεί ο καθένας να αναχθεί στα καθολικά και να αναλογιστεί τη δική του θέση σε ανάλογα διλήμματα.

Παράλληλα, το συναισθηματικό πλέγμα που αναδύεται, το οποίο, όπως πιστεύεται πλέον, δεν είναι βιολογικό, άλογο και ενστικτώδες, μπορεί μόνο μέσω ιστοριών να γίνει αντιληπτό. Το ίδιο που συμβαίνει με τους μύθους, τα παραμύθια και τις ποικίλες ιστορίες με τις οποίες κάθε κοινωνία διαμορφώνει τα πιστεύω και τις πεποιθήσεις, τις συναισθηματικές εκδοχές και τη νοοτροπία των παιδιών, το ίδιο συναντάται και στη λογοτεχνική αφήγηση, η οποία καλύτερα από την επιστημονική γλώσσα μπορεί να συλλαμβάνει και να περνάει στον αναγνώστη μια συναισθηματική δέσμη με την οποία συλλογικά και ατομικά καταλαβαίνουμε τον κόσμο.

alt
    Η Martha C. Nussbaum
 

Βάσιμες αντιρρήσεις και επιφυλάξεις

Φυσικά, θα ακουστούν βάσιμες αντιρρήσεις που έχουν το δικό τους αδιαφιλονίκητο δίκιο: ότι η ηθική κριτική θα αξιολογεί το έργο στην προκρούστεια κλίνη άκαμπτων εξωλογοτεχνικών κανόνων ή ότι το αισθητικό ενδιαφέρον διαφέρει από το ηθικοπλαστικό· ακόμη ότι τα λογοτεχνικά κείμενα αναφέρονται σε άλλα κείμενα και όχι στον κόσμο και τέλος ότι κάθε ηθική αξιολόγηση είναι αναπόφευκτα υποκειμενική και εκκινεί από συγκεκριμένη προκατειλημμένη σκοπιά.

Η M. Nussbaum απαντά με τη βοήθεια του Γουέυν Μπουθ. Η έννοια της ηθικής δεν είναι τόσο στενή όσο φαίνεται από τις έως τώρα επιχειρηθείσες εφαρμογές της και γι’ αυτό πρέπει να τη χρησιμοποιήσουμε με μια ευρύτερη και περισσότερο ελαστική έννοια. Επομένως και οι κανόνες της δεν είναι προδιαγεγραμμένοι ούτε έρχονται ωμά να καπελώσουν τη λογοτεχνία. Σ’ αυτό το πλαίσιο δεν επιχειρούμε ένα νέο είδος διδακτισμού και χειραγώγησης της σκέψης του αναγνώστη, αλλά την αναζήτηση μέσα σε ένα λογοτεχνικό έργο των πλαισιών ηθικής δράσης που θα κάνουν τον αποδέκτη του να σκεφτεί και να αποφασίσει με τους όρους που έχει μπροστά του.

Η λογοτεχνία επιδρά στον άνθρωπο (και επηρεάζεται από τη ζωή), είναι μια ισχυρή μορφή παιδείας, καθώς έχει και έναν ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό χαρακτήρα.

Με άλλα λόγια είναι εθελοτυφλία να θεωρούμε ότι η λογοτεχνία είναι ένα περίκλειστο σύμπαν· κάτι τέτοιο θα συνέχιζε να τη βλέπει σαν ένα αυτιστικό ον που επικοινωνεί μόνο με τον εαυτό του. Αντίθετα, αυτή επιδρά στον άνθρωπο (και επηρεάζεται από τη ζωή), είναι μια ισχυρή μορφή παιδείας, καθώς έχει και έναν ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό κ.λπ. χαρακτήρα. Η ηθική αξιολόγηση μπορεί να λειτουργήσει βάσει ορθολογισμού και όχι ιδεοληψίας, αν θέσει επί τάπητος τον πλουραλισμό και όχι τη διάθεση ποδηγέτησης, αν δείξει την πολλαπλότητα των ιδεών που συχνά βρίσκονται σε σύγκρουση, αναδείξει το πλαίσιο μέσα στο οποίο κρίνονται οι ηθικές αξίες, και όχι την απόλυτη ισχύ τους, και τέλος προβάλλει την πολλαπλότητα των εκδοχών του νοήματος.

Το βιβλίο της M. Nussbaum ξαναφέρνει στο προσκήνιο το θέμα της ιδεολογίας και της λογοτεχνίας, αλλά όχι με την κομματική / ιδεοληπτική του μορφή, που ταλάνισε την πρόσληψή της παλιότερα. Το ζητούμενο είναι να βρούμε ένα σαφές όσο και ευέλικτο πλαίσιο, εντός του οποίου η ηθική αξιολόγηση να μην παραγκωνίζει τον αισθητικό χαρακτήρα του εκάστοτε κειμένου και ταυτόχρονα να μπορεί να το νοηματοδοτεί ως προς την επίδρασή του στον αναγνώστη. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

nussbaumΈρωτος γνώση
Δοκίμια για τη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία
Martha C. Nussbaum
Μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος
Εκδ. Πατάκη 2015
Σελ. 800, τιμή εκδότη €20,90

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ MARTHA C. NUSSBAUM

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Τρία άκρως κατατοπιστικά βιβλία για τη σημερινή έννοια του πολέμου και η σύνδεσή τους με τις βασικές θεωρίες του Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς [Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz] που υπήρξε ο βασικός διαμορφωτής της νεωτερικής επιστήμης του πολέμου. Κεντρική εικόνα: Προσωπογραφία του Κλάουζεβιτς από τ...

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

Για το βιβλίο του Γιώργου Ανδρέου «Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» (εκδόσεις Κριτική), Kεντρική εικόνα: ©Unsplash. 

Γράφει ο Αλέκος Κρητικός 

Στο βιβλίο του ...

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

Για το βιβλίο «Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (μτφρ. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος, εκδ. Άρτος Ζωής). Κεντρική εικόνα: Οι «Τέσσερις Ευαγγελιστές», πίνακας του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Αν αναλογισθεί κανείς πόσο μεγ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Χριστουγεννιάτικη γιορτή από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Σαββατοκύριακο στην Πλάκα, με Αργύρη Μπακιρτζή, κεράσματα και μεγάλες προσφορές

Χριστουγεννιάτικη γιορτή από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Σαββατοκύριακο στην Πλάκα, με Αργύρη Μπακιρτζή, κεράσματα και μεγάλες προσφορές

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διοργανώνουν χριστουγεννιάτικη γιορτή βιβλίου το Σάββατο 9 & την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου από τις 11:00 μέχρι και τις 19:00 στην οδό Θουκυδίδου 4, στην Πλάκα και υπόσχονται δύο μέρες γεμάτες με μουσική, κεράσματα, προτάσεις για δώρα και μεγάλες προσφορές.

Επιμέλεια: ...

Εορταστικό τετραήμερο των εκδόσεων Ψυχογιός στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης

Εορταστικό τετραήμερο των εκδόσεων Ψυχογιός στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης

Από σήμερα (7/12) έως και την Κυριακή (10/12) οι εκδόσεις Ψυχογιός ετοιμάζουν μια χριστουγεννιάτικη γιορτή για μικρούς και μεγάλους στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης με bazaar βιβλίων, εκδηλώσεις και δράσεις για τα παιδιά. «Τίτλοι λογοτεχνίας για μικρούς και μεγάλους, bazaar βιβλίων, συναντήσεις με συγγραφείς & συναρπα...

«Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» (κριτική) – Η τελετουργία ενός φόνου σε μια άκρως σύγχρονη παράσταση

«Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» (κριτική) – Η τελετουργία ενός φόνου σε μια άκρως σύγχρονη παράσταση

Για την παράσταση του Πορτογάλου σκηνοθέτη Τιάγκο Ροντρίγκες [Tiago Rodriguez] «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» που ανέβηκε στην κεντρική σκηνή της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση. Κεντρική εικόνα: © Joseph Bandere.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος  ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής, το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορασ...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ