
Για το βιβλίο του Max Charlesworth Φιλοσοφία και Θρησκεία (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Του Γιώργου Λαμπράκου
Οι σχέσεις της φιλοσοφικής σκέψης με τη θεολογία και τη θρησκευτική πίστη είναι μακραίωνες και πολύπλοκες, όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά και στις πρακτικές τους προεκτάσεις. Σύμφωνα με τον καθηγητή Μαξ Τσάρλσγουορθ (1925-2014), συγγραφέα της εμπεριστατωμένης μελέτης Φιλοσοφία και θρησκεία: τυπολογία των σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως σήμερα (μτφρ. Χρήστος Τριανταφυλλόπουλος), η φιλοσοφία διαχωρίζεται συνειδητά από τη θρησκεία με τους αρχαίους Έλληνες. Τότε, ορισμένοι στοχαστές αξιοποιούν για πρώτη φορά στον δυτικό κόσμο (ο ανατολικός κόσμος μένει έξω από το πλαίσιο της παρούσας θεώρησης) τον φιλοσοφικό στοχασμό με στόχο να αναλύσουν το θρησκευτικό φαινόμενο και να προτείνουν τρόπους με τους οποίους η φιλοσοφία, όχι μόνο δεν αντιτίθεται στη θρησκεία, αλλά έρχεται να εδραιώσει τη θρησκευτική πίστη και να οδηγήσει μετά λόγου γνώσεως σε έναν θρησκευτικό τρόπο ζωής.
Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των νεοπλατωνικών, η θρησκεία είναι «φιλοσοφική» με την έννοια πως ο εννοιολογικός στοχασμός συμβάλλει στην περαιτέρω εμβάθυνση και καθιέρωση της εκάστοτε εν ισχύ θρησκείας.
Έτσι, στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των νεοπλατωνικών (Πλωτίνος κ.α.), η θρησκεία είναι «φιλοσοφική» με την έννοια πως ο εννοιολογικός στοχασμός συμβάλλει στην περαιτέρω εμβάθυνση και καθιέρωση της εκάστοτε εν ισχύ θρησκείας. Αυτή η «νοησιαρχική σύλληψη της θρησκείας» χαλαρώνει σε μεγάλο βαθμό τους δεσμούς με τη λαϊκή θρησκεία και τους μύθους, ανατιμώντας παράλληλα τη λογική. Αυτό έχει ως συνέπεια, μεταξύ άλλων, την προώθηση ενός ελιτισμού, σύμφωνα με τον οποίο μόνο λίγοι και εκλεκτοί (κυρίως φιλόσοφοι) μπορούν να προσεγγίσουν τα ύψη μιας αληθινής σύλληψης του θεϊκού στοιχείου και έτσι την πραγματική ευδαιμονία. Αυτή η παράδοση φτάνει, σύμφωνα με τον Τσάρλσγουορθ, μέχρι τη νεότερη εποχή και ανανεώνεται με διάφορους τρόπους στη σκέψη του Λάιμπνιτς, του Σπινόζα και του Χέγκελ. Εδώ, η διάκριση ανάμεσα στον «φυσικό» λόγο και την «υπερφυσική» πίστη εξασθενεί, διάκριση την οποία πάσχιζε να διατηρήσει, όπως θα δούμε παρακάτω, η κύρια κατεύθυνση της χριστιανικής θεολογίας με στόχο, μεταξύ άλλων, να μη χαθεί η έννοια της Αποκάλυψης.
Πέντε τύποι σχέσης ανάμεσα σε θρησκεία και φιλοσοφία
Η «φιλοσοφία ως θρησκεία» είναι λοιπόν ο πρώτος τύπος σχέσεων μεταξύ φιλοσοφίας και θρησκείας από τους πέντε συνολικά τύπους στους οποίους χωρίζεται η μελέτη του Τσάρλσγουορθ. Στον δεύτερο τύπο σχέσης, στον οποίο εντάσσονται θεολόγοι και φιλόσοφοι όπως ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ο Ωριγένης, ο Αυγουστίνος, ο Αβαιλάρδος, ο Άνσελμος, με αποκορύφωμα τον Ακυινάτη, η φιλοσοφία αποτελεί μια «θεραπαινίδα» της θρησκείας. Όπως σημειώνει ο καθηγητής: «στο πλαίσιο αυτής της παράδοσης ικανοποιούνται οι απαιτήσεις του καθαρού λόγου, ενώ ταυτόχρονα διαφυλάσσεται ο αποκαλυπτικός, υπερφυσικός και οικουμενικός χαρακτήρας της χριστιανικής θρησκείας». Αυτός ο τύπος αποτελεί μια απόπειρα ώσμωσης της αρχαιοελληνικής θεολογικής νοησιαρχίας με την ιουδαιοχριστιανική παράδοση.
Ερχόμενοι στους Νέους χρόνους, γινόμαστε μάρτυρες μιας «φιλοσοφίας που αφήνει χώρο για την πίστη».
Ερχόμενοι στους Νέους χρόνους, γινόμαστε μάρτυρες μιας «φιλοσοφίας που αφήνει χώρο για την πίστη», όπως επισημαίνει ο Τσάρλσγουορθ στη συνέχεια της τυπολογίας του. Ακολουθώντας μεταξύ άλλων τις κατηγορηματικές προτροπές του αποστόλου Παύλου κατά της φιλοσοφίας, θεολόγοι όπως ο Λούθηρος («Ο λόγος είναι η μεγαλύτερη πόρνη που διαθέτει ο διάβολος» γράφει ο Γερμανός…) και ο Καλβίνος απαγορεύουν την είσοδο του στοχασμού στους αγίους τόπους της πίστης. Αυτός ο τύπος σχέσης φιλοσοφίας και θρησκείας, τον οποίο συστηματοποίησε κατά τον Μεσαίωνα ο μουσουλμάνος διανοητής Αλ-Γκαζάλι, επικεντρώνεται σε μια υποκειμενική, προσωπική διάσταση της θρησκείας και της πίστης, που κορυφώνεται στο θεμελιώδες έργο του Πασκάλ, του Καντ και του Κίρκεγκορ. Αυτοί οι στοχαστές, καθώς και οι επίγονοί τους, εστίασαν στην πρακτική όψη της θρησκείας και δεν επέτρεπαν στη φιλοσοφία να θίγει ιδιαίτερα τα ακανθώδη θεολογικά ζητήματα: εδώ, τον φιλοσοφικό λόγο χωρίζει μια άβυσσος από τη θρησκευτική πίστη.
Οι δύο τελευταίοι τύποι στην τυπολογία του Τσάρλσγουορθ αφορούν τη φιλοσοφία του 20ού αιώνα στη σχέση της με τη θρησκευτική πίστη. Ο καθηγητής διακρίνει, ως είθισται, την αναλυτική από την ηπειρωτική φιλοσοφία και διερωτάται για το κατά πόσο μπορούμε να μιλάμε για μια αυθεντική φιλοσοφία της θρησκείας στον σύγχρονο φιλοσοφικό στοχασμό. Στην περίπτωση της αναλυτικής σκέψης τα πρωτεία κατέχει πρωτίστως το έργο του Βίτγκενσταϊν και κατ’ επέκταση το έργο των επιγόνων του. Κατά τον Τσάρλσγουορθ οι απόψεις του Αυστριακού φιλοσόφου όχι μόνο δεν συγκροτούν μια καθαυτό φιλοσοφία της θρησκείας, αλλά είναι και «εκκεντρικές» (συχνά ο Βίτγκενσταϊν δεν μπορούσε να σωπάσει για όσα δεν μπορούσε να μιλήσει: από πού και ως πού μπορεί να ξέρει και να ισχυρίζεται, π.χ., πως «ο Θεός δεν αποκαλύπτεται μέσα στον κόσμο»;). Ούτε όμως και στο πλαίσιο της ηπειρωτικής σκέψης, της οποίας τη βασική κατεύθυνση ο Τσάρλσγουορθ χαρακτηρίζει εν γένει «μεταμοντέρνα» και πολέμια κάθε θεμελιοκρατίας (με έμφαση στον Χάιντεγκερ, στον Ντεριντά, καθώς και στον Ρόρτυ, που στέκει πάντα στο μεταίχμιο των δύο φιλοσοφικών παραδόσεων), εντοπίζουμε μια αυθεντική φιλοσοφία της θρησκείας, αφού οι δύο πρώτοι καταλήγουν σε μια μορφή μυστικισμού και αποφατικής θεολογίας, ενώ ο τρίτος στην «κοσμικοκρατία».
![]() Ο Max Charlesworth
|
Αν ο διακηρυγμένος «σκοπός της παρούσας μελέτης είναι […] να παρουσιάσει τους βασικούς τρόπους συνάντησης της φιλοσοφίας με το θρησκευτικό πεδίο», τότε μπορούμε να πούμε πως τον έφερε με επιτυχία εις πέρας – με μία εξαίρεση: τη συνάντηση της αθεϊστικής φιλοσοφίας με τη θρησκεία. Μιας και ο Τσάρλσγουορθ μπαίνει ούτως ή άλλως στον κόπο να αναφέρει μερικούς πολέμιους των θρησκειών και της πίστης, θα θέλαμε ένα κανονικό κεφάλαιο για αυτό το θέμα, όχι απλώς μερικές σκόρπιες επισημάνσεις όπως π.χ. μία-δύο προτάσεις για τον φυσιοκρατικό αθεϊσμό των Προσωκρατικών εδώ, ένα απόσπασμα του Σοπενχάουερ εκεί, μια αναφορά στον αγνωστικισμό του Τ. Χάξλεϊ παραπέρα (μόνο ο Χιουμ αναλύεται κάπως περισσότερο). Θα θέλαμε δηλαδή να βλέπαμε τι πίστευαν κάποιοι κορυφαίοι στοχαστές, που μπορεί να μην ήταν κατεξοχήν φιλόσοφοι (Δαρβίνος, Μαρξ, Φρόιντ), αλλά των οποίων το έργο (βιολογικό, κοινωνιολογικό, ψυχολογικό, αντίστοιχα) είχε πολύ σημαντικότερες επιπτώσεις στη σύγχρονη αντίληψη για το θρησκευτικό φαινόμενο, σε σχέση με πολλούς αναφερόμενους φιλοσόφους.
H μελέτη του Μαξ Τσάρλσγουορθ είναι έγκυρη και, με δεδομένα τα δύσκολα ζητήματα που θέτει, γραμμένη με μια αξιοθαύμαστη απλότητα και γλαφυρότητα.
Δεν θα είχε άραγε φιλοσοφικό ενδιαφέρον μια σύντομη επισκόπηση του εξελικτισμού με αναφορά στο πώς γεννήθηκε, κάποια στιγμή στην ανθρώπινη προϊστορία, η ανάγκη για πίστη σε μια ανώτερη δύναμη; Ή, μιας και αναλύεται ο Χέγκελ, δεν έχουν σημασία οι φιλοσοφικές απόψεις του καλύτερου μαθητή του, του Μαρξ, για τη θρησκεία ως «όπιο του λαού» και «καρδιά ενός άκαρδου κόσμου»; Ή, ακόμα, μια ανάλυση της φροϋδικής αντίληψης ότι η θρησκευτική πίστη είναι μεν μια αυταπάτη, αλλά ενίοτε ζωτικής σημασίας για την ισορροπία του ατόμου και τη συγκρότηση σταθερών κοινοτήτων; Τέλος, αφού ο Τσάρλσγουορθ παραπέμπει σε πολλούς θεολόγους και στοχαστές του 20ού αιώνα (Μπαρτ, Τίλιχ, Μαριόν κ.ά.), δεν είναι άραγε και η αθεολογία του Ονφρέ ένας ακόμα γόνιμος σύγχρονος φιλοσοφικός στοχασμός των θρησκειών και της πίστης;
Παρά τις ελλείψεις αυτές, η μελέτη του Μαξ Τσάρλσγουορθ Φιλοσοφία και θρησκεία είναι έγκυρη και, με δεδομένα τα δύσκολα ζητήματα που θέτει, γραμμένη με αξιοθαύμαστη απλότητα και γλαφυρότητα, απόδειξη πως ο συγγραφέας της κατέχει εις βάθος το θέμα του και το κωδικοποιεί εύγλωττα για τον μη ειδικευμένο αναγνώστη, ανεξάρτητα από το αν αυτός είναι θρησκευόμενος. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου συνοψίζει τις βασικές θέσεις κάθε τύπου και σχολιάζει τα συμπεράσματα μα και τα προβληματικά στοιχεία που προκύπτουν από αυτές, προσφέροντας μια πλήρη εικόνα του, προτού προχωρήσει στον επόμενο. Όπως δείχνουν τα πράγματα στον σύγχρονο κόσμο, η φιλοσοφική, και όχι μόνο, ενασχόληση με το θρησκευτικό φαινόμενο, είτε από υποστηρικτές είτε από πολέμιούς του, κάθε άλλο παρά μοιάζει να εκλείπει.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Φιλοσοφία και θρησκεία
Τυπολογία των σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως σήμερα
Max Charlesworth
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2014
Σελ. 368, τιμή € 20,00