rousseau-portrait

Του Σωτήρη Βανδώρου *

Έχουν περάσει πια 300 χρόνια από τη γέννησή του (1712) και 250 χρόνια από την έκδοση του μείζονος πολιτικού του έργου, του Κοινωνικού Συμβολαίου, και της πραγματείας του περί αγωγής, του Αιμίλιου, που εκδόθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα το 1762.

Και ποτέ το ενδιαφέρον για τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, που αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της νεότερης εποχής, δεν ήταν μεγαλύτερο. Στο «Σιωπηλό βλέμμα» που θα κυκλοφορήσει προσεχώς [κυκλοφορεί πλέον] από τις εκδόσεις Σαββάλα και από το οποίο προδημοσιεύουμε παρακάτω ένα απόσπασμα, επιχειρείται μια συστηματική ανασύσταση της πολιτικής θεωρίας του με άξονα τις περίπλοκες όσο κι αντιφατικές θέσεις του «πολίτη της Γενεύης» σχετικά με το βλέμμα και την ομιλία.

Η εκ των έσω διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών και της δημοκρατικής διαβούλευσης, οι συνέπειες της διαμεσολάβησης των μηχανισμών μαζικής επικοινωνίας και της κουλτούρας του θεάματος στην πολιτική διαδικασία, η ανάπτυξη δομών ελέγχου κι επιτήρησης που αναδιαρθρώνουν τις εξουσιαστικές σχέσεις, ο «πειρασμός» του λαϊκισμού κ.ά. αποτελούν σύγχρονα ερωτήματα που υποκίνησαν εμμέσως την έρευνα που κατέληξε σε αυτό το δοκίμιο. Έτσι, ενώ ο Ρουσσώ καταλαμβάνει μια ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του πολιτικού στοχασμού, πότε ως συνοδοιπόρος, πότε ως αντίπαλος των γάλλων Διαφωτιστών, εμφανίζεται επιπλέον ως δικός μας «συνομιλητής», ακριβώς ίσως επειδή οι λογαριασμοί μας με το Διαφωτισμό παραμένουν ανοιχτοί.

socialcontract-page«…Το Κοινωνικό Συμβόλαιο θεωρείται ευρέως ένας από τους κλασικούς και σπουδαιότερους τόπους του πολιτικού βολονταρισμού, της λαϊκής κυριαρχίας και της δημοκρατίας. Είναι πιστεύω φανερό, με βάση την προηγηθείσα ανάλυση, ότι αυτή η ανάγνωση είναι μονομερής. Διότι αν η προσήλωση του Ρουσσώ σε αυτά που θα αποκαλούσαμε δημοκρατικά ιδεώδη (ελευθερία, ισότητα, κοινωνική δικαιοσύνη κτλ.) είναι εντυπωσιακά εκπεφρασμένη, ειλικρινής και βαθιά, δεν είναι εξίσου ανεπιφύλακτη και χωρίς δεύτερες σκέψεις. Έτσι, αν σε επίπεδο αρχής και γενικών διακηρύξεων, εντοπίζει την πηγή της νομιμοποιημένης εξουσίας στη λαϊκή κυριαρχία, κι αν στο ίδιο επίπεδο παρουσιάζει την ελεύθερη θέληση ως το ύστατο θεμέλιο της πολιτείας, στο επίπεδο των θεσμών, των διαδικασιών και των εν γένει πολιτικών διεργασιών παρουσιάζεται ένα πλέγμα μέτρων που υπονομεύουν, παραλλάσσουν, περιορίζουν ακριβώς την ελεύθερη θέληση και τη λαϊκή κυριαρχία.

Αν η ανάληψη οποιασδήποτε πρωτοβουλίας, καινοτομίας και ρήξης προς τη, μη επιδεχόμενη εξέταση κι αμφισβήτηση, καθαγιασμένη παράδοση των ηθών εξισώνεται με ένα βήμα προς την ηθική καταστροφή και την πολιτική παρακμή, τότε η θέληση αντιμετωπίζει ένα ασφυκτικά περιορισμένο πλαίσιο δράσης. Στην πράξη υποβιβάζεται στην προτίμηση μεταξύ δεδομένων επιλογών (που κι αυτές είναι παραλλαγές του ίδιου ομοιογενούς προτύπου) κι αποστερείται της κρίσιμης διάστασής της, της δυνατότητας για δημιουργία μιας νέας αρχής. Έτσι, με όλους τους περιορισμούς κι εμπόδια που είδαμε ότι αντιμετωπίζει, μπορεί μεν να διασώζεται από την ενδεχόμενη έκπτωσή της σε αυθαίρετο ντεσιζιονισμό, αλλά ταυτόχρονα μένει κολοβή κι ανήμπορη.

Δεν υπάρχει εξάλλου πλέον αμφιβολία, πιστεύω, ότι ο Ρουσσώ έχει αμφιθυμία απέναντι στο λαό. Ως συλλογικό υποκείμενο που υφίσταται την αδικία και την εκμετάλλευση των αρχόντων και των ισχυρών κερδίζει όλη τη συμπάθεια και την υποστήριξή του. Κι εντοπίζει σε αυτό το υποκείμενο το φορέα καθολικών ηθικοπολιτικών αξιών που πρέπει να εκπορευτούν και να πραγματωθούν από το ίδιο. Εξυψώνεται στο καθεστώς ενός υποστασιοποιημένου συλλογικού όντος που δεν έχει ανάγκη τίποτε εξωτερικό προς το ίδιο προκειμένου να αυτοπροσδιοριστεί και να δράσει. Όταν, όμως, πράγματι φτάνει η στιγμή της απόφασης, ο Ρουσσώ φαίνεται να μην έχει πλέον εμπιστοσύνη προς αυτό το ον που χάνει αίφνης την παντοδυναμία του και προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά του αδύναμου, ανοργάνωτου, χειραγωγούμενου κι ανυπόληπτου πλήθους.

rousseauportrait-sΤότε χρειάζεται την καθοδήγηση, ας ελπίσουμε καλοπροαίρετη, των επαϊόντων στους οποίους μπορεί να συγχωρεθεί και η χρήση της πειθούς εφόσον γίνεται για καλό σκοπό. Η «δημοκρατία» είναι επιθυμητή, αλλά η άσκηση της υπερβολικά απαιτητική υπόθεση για να αφεθεί στις άστατες διακυμάνσεις της γνώμης του πλήθους. Πάνω από όλα, πρέπει να διαφυλαχθεί η ομαλή λειτουργία του κράτους και να αποτραπούν η αβεβαιότητα και η κρίση. Οι πολίτες του κοινωνικού συμβολαίου μπορούν λοιπόν να συγκεντρώνονται δημοσίως στη γενική συνέλευση και να επιβεβαιώνουν τελετουργικά την «κυριαρχία» και την ομοψυχία τους (όχι όμως και, κυριολεκτικά μιλώντας, την ομο-φωνία τους) και ταυτόχρονα να εναποθέτουν «τις καθημερινές λεπτομέρειες της διοίκησης» στους άξιους κυβερνώντες τους.

Οι ίδιοι αποζημιώνονται με την επιστράτευσή τους σε δημόσιες λειτουργίες, αλλά κυρίως με την απόλαυση των ηθών τους που μπορούμε καθόλου αβάσιμα να υποθέσουμε ότι περιλαμβάνουν –όπως στη Γενεύη και την Πολωνία– πλήθος από θεάματα και γιορτές. Εκεί, δηλαδή στη θαλπωρή της κοινότητας, θα παρηγορηθούν με τον καλύτερο τρόπο για την πολιτική χειραγώγηση που υφίστανται ως εάν να βρίσκονται στην αγκαλιά της στοργικής «μητέρας»: θα γλεντήσουν την πανηγυρική από κοινού παρουσία των ομοιόμορφων συμπολιτών-αδελφών τους, θα τραγουδήσουν (εδώ η φωνή επιτρέπεται, καθώς πρόκειται για προεξοφλημένη ομο-φωνία), θα χορέψουν, θα πιουν, θα ναρκισσευτούν με την εικόνα του εξιδανικευμένου συλλογικού εαυτού τους, θα αποθεώσουν το πνεύμα της κοινότητας. Κι έτσι, όταν θα κληθούν να ψηφίσουν στη γενική συνέλευση, ερωτώμενοι τι  πιστεύουν ότι θέλουν, θα «απαντήσουν» αυτό που «αισθάνονται», αυτό που αγαπούν: τα ήθη της κοινότητας, δηλαδή την ομοιομορφία και απλότητα του συλλογικού, παραδοσιακού βίου, μακριά από εντάσεις, αντιθέσεις, συγκρούσεις, διαφωνίες. Κι εν πάση περιπτώσει, οι ανταγωνισμοί, οι ζηλοφθονίες, γενικώς τα πάθη, μπορούν να εκτονωθούν στο ενάρετο πλαίσιο διαγωνιστικού χαρακτήρα εκδηλώσεων που υπερπροσδιορίζονται από το κοινοτιστικό πνεύμα. Ιδού πώς σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα αυθόρμητης κι «αυταπόδεικτης» συναίνεσης, αν όχι ενθουσιώδους αποδοχής για το «κοινό αγαθό», η θέληση καθίσταται ατροφική και υπολειμματική. Ιδού πώς το βλέμμα έχει τον πρώτο ρόλο, όντας στις κρίσιμες στιγμές, ένα σιωπηλό βλέμμα…».

 

cover-nodot Σιωπηλό βλέμμα
 Για την πολιτική θεωρία του Ρουσσώ
 ΣΑΒΒΑΛΑΣ 2012
 ΣΕΛ. 380, TIMH €17,70

politeia-link

 

 

 

 


* Ο Σ. Βανδώρος έχει εκλεγεί λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου από το 2010.

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

Για το βιβλίο του Άλμπερτ Γουίλ [Albert Weale] «Η βούληση του λαού: Ένας σύγχρονος μύθος» (μτφρ. Δημοσθένης Κούλουθρος, εκδ. Επίκεντρο). Κεντρική εικόνα: © Vlad Tchompalov (Unsplash).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...
«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

Για το δοκίμιο της Μόνα Σολέ [Mona Chollet] «Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: © Nathan Walker (Unsplash).

Γράφει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου ...

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Για το βιβλίο του Τέρι Ίγκλετον [Terry Eagleton] «Ιδεολογία» (μτφρ. Μελέτης Λάμπρου, εκδ. Πεδίο) και του Γιώργου Ν. Πολίτη «Εξουσιαστική Αριστερά» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

«Ο μαρξισμός ως ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Μαγδαληνή Ρεμούνδου: «Τα προγράμματα σπουδών που παρέχει το Μητροπολιτικό Κολλέγιο είναι προγράμματα δημόσιων Βρετανικών Πανεπιστημίων»

Μαγδαληνή Ρεμούνδου: «Τα προγράμματα σπουδών που παρέχει το Μητροπολιτικό Κολλέγιο είναι προγράμματα δημόσιων Βρετανικών Πανεπιστημίων»

Μιλήσαμε με την κα Μαγδαληνή Ρεμούνδου, Κοσμήτορα της Σχολής Πολιτισμού, στο Μητροπολιτικό Κολλέγιο, για τη Σχολή Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Κολλεγίου, που έχει ήδη ξεχωρίσει με τα ποιοτικά της προγράμματα σε τομείς όπως η σκηνοθεσία, η δημιουργική γραφή ή η δημοσιογραφία. 

Συνέντευξη στον ...

Έφυγε από τη ζωή ο βραβευμένος Σύριος συγγραφέας Χάλιντ Χαλίφα

Έφυγε από τη ζωή ο βραβευμένος Σύριος συγγραφέας Χάλιντ Χαλίφα

Ο Χάλιντ Χαλίφα [Khaled Khalifa], ένας από τους γνωστότερους συγγραφείς της Συρίας, έφυγε από τη ζωή στις 30 Σεπτεμβρίου, σε ηλικία 59 ετών, από καρδιακή ανακοπή. Το βιβλίο του «Ο θάνατος είναι ζόρικη δουλειά» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση Αγγελικής Σιγούρου.

...
Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου: Μαδρίτη, Φρανκφούρτη, Σάρζα, Γουαδαλαχάρα – Τέσσερις σταθμοί για το ελληνικό βιβλίο

Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου: Μαδρίτη, Φρανκφούρτη, Σάρζα, Γουαδαλαχάρα – Τέσσερις σταθμοί για το ελληνικό βιβλίο

Η χώρα μας θα πάρει μέρος σε τέσσερις Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου έως το τέλος του 2023. Στην αποστολή μετέχουν συγγραφείς, μεταφραστές, κριτικοί λογοτεχνίας, πανεπιστημιακοί, εκδότες, πολιτιστικοί οργανισμοί και φορείς.

Επιμέλεια: Book Press

Μαδρίτη, Φρ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευσητο από το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν [Colm Tóibín] «Ο μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίμπεκ, 1892

Η ορχήστρα έπαιζε το Πρ...

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Σον Μπίθελ [Shaun Bythell] «Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» (μτφρ. Μαριάννα Καλέμη) το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 18 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Key Books.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τύπος τρία

ΕΙΔΟΣ: PARENTE...

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Χρύσας Φάντη «Οδός Ευτυχίδου», το οποίο κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Σμίλη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Πέτρο;»
«Εμένα φωνάζεις, γιαγιά;»
«Εσένα, γιε μου. Πάμε να δούμε τη θ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

22 Σεπτεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ. Επιμέλεια: Κώστας Αγορα

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ