Η θρησκεία, η πίστη και η επιστημονική έρευνα: Τρία βιβλία που διερευνούν το δίλημμα «επιστήμη ή θεός»

Το βιβλίο του Σκοτσέζου ποιητή και ακαδημαϊκού, Robert Crawford, Τι είναι θρησκεία (εκδ. Σαββάλα) επιχειρεί να μας εισάγει σε μερικά από τα κύρια θέματα της συζήτησης για τις θρησκείες και τον ρόλο τους στην εποχή μας. Το βιβλίο παραθέτει στην αρχή μια πληθώρα αποφθεγμάτων για την ερμηνεία των θρησκειών.

Όπως αναγνωρίζει ο Crawford, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ορισθεί η θρησκεία, παρά την επιφανειακή ευκολία με την οποία όλοι μας την αναγνωρίζουμε όταν την έχουμε ενώπιον μας. Ετυμολογικά, η λέξη «θρησκεία» προέρχεται από το “religio”, που είναι λατινικής προέλευσης και σήμαινε αρχικά το δέος, τον δεισιδαίμονα φόβο του θείου. Αργότερα, πήρε τη σημασία των ηθικών τύψεων συνείδησης.

Κοινωνιολογικά, μπορεί κανείς να ορίσει τη θρησκεία βάσει του τι αυτή είναι (έμφαση στα δόγματα-πεποιθήσεις) ή να την ορίσει παρακολουθώντας τι κάνει αυτή (έμφαση στις πρακτικές τελετουργίες). Στην πρώτη περίπτωση θα έχουμε έναν ορισμό «ουσιακό», ενώ στη δεύτερη ο ορισμός θα είναι «λειτουργικός». Ο Σκοτσέζος κοινωνιολόγος θρησκειολόγος, Ninian Smart, φερ’ ειπείν, θέλοντας ν’ αποφύγει να επικεντρωθεί στο θείο ή στο υπερφυσικό (έννοιες επίσης ανεπίδεκτες σε ακριβή και καθολικώς αποδεκτό ορισμό), έδωσε στη θρησκεία μία ευρύτατη σημασία, ώστε αυτή να συμπεριλαμβάνει εν δυνάμει εντός της και τον μαρξισμό, τον εθνικισμό και τον ουμανισμό.

Αν διευρύνει κανείς κι άλλο τον ορισμό, μπορεί να κατηγοριοποιήσει σαν θρησκευτικό οτιδήποτε εμπλέκει τελετουργίες, οπότε όχι μονάχα ο εθνικισμός αλλά ακόμη και τα αθλήματα σαν το ποδόσφαιρο θα καταλήξουν να συμπεριληφθούν, διότι διαθέτουν τελετές, συναισθηματικό δέος, ομαδική έκσταση των οπαδών, παίκτες που θεωρούνται «είδωλα», ακόμη και τακτικές συναντήσεις των μελών. Αναγνωρίζοντας λοιπόν το πόσο ανυπότακτο είναι το πρωτογενές υλικό, ο Crawford επιλέγει να περιλάβει στο βιβλίο του έξι συγκεκριμένα θρησκεύματα. Αυτά είναι ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ, ο Ινδουισμός, ο Βουδισμός και ο Σιχισμός. Οι τρεις πρώτες είναι σημιτικής προέλευσης, οι τρεις τελευταίες είναι ινδικής. Η εξέταση γίνεται συγκριτικά, για να φαίνονται οι διαφορετικές προσεγγίσεις της καθεμιάς σε κοινά ζητήματα.

Το ανθρώπινο «ψεγάδι»

Για τον Crawford, όλες οι θρησκείες προϋποθέτουν την ιδέα πως στον άνθρωπο υπάρχει κάποιο «ψεγάδι», από το οποίο στη συνέχεια επιχειρούν να τον λυτρώσουν και να τον απελευθερώσουν. Κάθε θρησκεία, βέβαια, αντιλαμβάνεται την απελευθέρωση με διαφορετικό τρόπο, όπως επίσης διαφορετική έμφαση δίνει στον ρόλο του Θεού. Για παράδειγμα, στις σημιτικές θρησκείες πιστεύεται πως η ανθρωπότητα πρέπει να λυτρωθεί από τις συνέπειες της ανυπακοής και απομάκρυνσής της από τον Θεό, ενώ οι ινδικές θρησκείες θεωρούν πως ρίζα του προβλήματος είναι η άγνοια.

Παράλληλα, διαφορετική είναι η αντίληψη των θρησκειών ως προς τη σημασία του χρόνου: οι σημιτικές θρησκείες, για να εμμείνουμε στο προαναφερθέν παράδειγμα, βλέπουν τον χρόνο γραμμικά, ως μία πορεία με αρχή, μέση και τέλος (σκοπός της ιστορίας και αποκατάστασή της), όμως οι ινδικές θεωρούν τον χρόνο ατέρμονο και χωρίς απαρχή. Διόλου παράξενο δεν είναι, λοιπόν, που πλήθος μονοθεϊστών (προ παντός Χριστιανών) είδε την επιστημονική θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης (Big Bang) σαν μία πανηγυρική επιβεβαίωση της δικής της άποψης ότι το σύμπαν έχει χρονική αφετηρία και δεν είναι αέναο και αδημιούργητο.

Μία πρώιμη μέθοδος μελέτης του θρησκευτικού, λέει και πάλι ο Crawford, στάθηκε η «εξελικτική», η οποία το βλέπει σαν μια σταδιακά αναπτυσσόμενη οντότητα.

Μία πρώιμη μέθοδος μελέτης του θρησκευτικού, λέει και πάλι ο Crawford, στάθηκε η «εξελικτική», η οποία το βλέπει σαν μια σταδιακά αναπτυσσόμενη οντότητα. Η προσέγγιση αυτή αναπτύχθηκε κατά τον 19ο αιώνα από τον Βρετανό ανθρωπολόγο Edward Burnett Tylor. Όπως οι κοινωνίες εξελίχθηκαν από το χαμηλότερο προς το υψηλότερο στάδιο, αντίστοιχα εξελίχθηκε και η θρησκεία.

Η προσέγγιση του Tylor θεωρούσε ότι ο «πρωτόγονος» άνθρωπος έβλεπε στον κόσμο απρόσωπες δυνάμεις και αντιμετώπιζε τον κόσμο μαγικά (ανιματισμός), κατόπιν άρχισε να πιστεύει σε πνεύματα που κατοικούν σε βουνά και βράχους (ανιμισμός), ύστερα άρχισε να λατρεύει τα ζώα, δίνοντας σε κάθε φυλή το έμβλημα ενός ζώου (τοτεμισμός). Κατόπιν, άρχισαν να λατρεύονται οι φύλαρχοι και να γίνονται θυσίες στο «πνεύμα» τους (προγονολατρία), μέχρι που εμφανίστηκαν οι πρώτες προσωπικές θεότητες της φύσης, με τον πολυθεϊσμό να κάνει την πρώτη του εμφάνιση. Στο τέλος, ο ορθολογισμός οδήγησε στην πίστη σε μία μονάχα θεότητα (μονοθεϊσμός).

Ο Crawford επιθυμεί, πάντως, ν’ αμβλύνει τις διαφορές ανάμεσα σε θρησκευτικότητα και επιστήμες, γι’ αυτό και μας υπενθυμίζει πως κάθε επιστημονική προσπάθεια προϋποθέτει και η ίδια έναν βαθμό πίστης σε ορισμένες αρχές:

«Ο επιστήμονας υποθέτει ότι ο κόσμος είναι καταληπτός και υποκείμενος σε τάξη και προχωρά να ανακαλύψει τι ακριβώς είναι. Υπάρχει ένας κίνδυνος που συνδέεται με την πίστη, είτε κοσμική είτε θρησκευτική είναι αυτή, αλλά υπάρχει πάντα η ελπίδα να βγει κανείς σωστός!» (σελ. 257).

Κάτι παρόμοιο επιχείρησε και ο William James, τον οποίον και επικαλείται. Τον James, μας λέει ο Crawford, δεν τον απασχολούσε η αλήθεια των πεποιθήσεων αλλά η επίδραση που έχουν αυτές στη ζωή του ανθρώπου (σελ. 31). Στο βιβλίο αναφέρονται επίσης οι Marx, Nietzsche και Freud, τρεις ιδιοφυείς, καινοτόμοι και ριζοσπαστικά πρωτότυποι διανοητές, μ’ εκπληκτική επίδραση σε παγκόσμιο επίπεδο. Και για τους τρεις, η πίστη στο θείο, που εκλαμβάνεται σαν αυτόχρημα διαψευσμένη από την επιστημονική γνώση μας, δεν είναι παρά μια προβολή των ανθρώπινων αναγκών και αδυναμιών, που έχει ήδη αρχίσει να παρουσιάζει ρωγμές και στο μέλλον ενδέχεται να εκλείψει ολότελα.

Θρησκευτικός μυστικισμός 

Το βιβλίο δίνει ιδιαίτερη έμφαση και στην «αιρετική» προσέγγιση του Χριστιανού θεολόγου John Hick, ο οποίος έδωσε έμφαση στον θρησκευτικό μυστικισμό, αποσκοπώντας να δείξει ότι το θείο μπορεί να προσεγγισθεί μέσα από διάφορες θρησκείες, χωρίς να έχει κάποια από αυτές το αποκλειστικό «προνόμιο».

Εκτός αυτών, συζητιούνται και οι φεμινιστικές αντιρρήσεις στην παραδοσιακή «αρσενική» εικόνα του Θεού, που υποστηρίζουν ότι παραπέμπει σε πατριαρχικές δοξασίες και θεσμούς. Αλλά πώς βλέπει ο Χριστιανισμός τις άλλες θρησκείες; Αναγνωρίζει σπέρματα αλήθειας σε αυτές ή μήπως είναι απολύτως απορριπτικός απέναντί τους; Σύμφωνα με τον Crawford (ο οποίος είναι Πρεσβυτεριανός Χριστιανός):

«Στον εικοστό αιώνα υπάρχουν τρεις προσεγγίσεις: η αποκλειστική, κατά την οποία μια θρησκεία είναι η πιο άριστη ή η πιο αληθινή, η περιεκτική, κατά την οποία υπάρχει σωτηρία σε όλες τις θρησκείες που όμως πρέπει οπωσδήποτε να ολοκληρωθεί στο πρόσωπο του Χριστού, και η πλουραλιστική, κατά την οποία όλες οι θρησκείες έχουν την ίδια αξία και δεν υπάρχει καμία ανώτερη από κάποια είδη. Υπάρχουν παραλλαγές σ’ αυτές τις θέσεις» (σελ. 161-162).

Η αναζήτηση των ομοιοτήτων των θρησκειών επιχειρήθηκε και από τον Ρουμάνο θρησκειολόγο Mircea Eliade. Η εμπειρία του «εσωτερικού» φωτός (πρόκειται για ένα υπερφυσικό φως, μας λέει ο Eliade) είναι συχνά επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην ιστορία των θρησκειών, που εμφανίζεται διαχρονικά και παγκοσμίως:

«Μάλιστα, όλες οι εμπειρίες υπερφυσικού φωτός έχουν τον εξής κοινό παρανομαστή: αυτός που βιώνει μια τέτοια εμπειρία, υφίσταται μιαν οντολογική μεταβολή, αποκτά έναν άλλο τρόπο υπάρξεως, ο οποίος του επιτρέπει την είσοδο στον κόσμο του πνεύματος» (σελ. 15).

Έκλαμψη μιας αστραπής 

Σε πολλές θρησκείες, αυτή η εμπειρία παρομοιάζεται με την έκλαμψη μιας αστραπής, τόσο ξαφνική και έντονη που είναι. Το φως είναι εκτυφλωτικό και μεταμορφωτικό για τον κόσμο, τον οποίον όμως δεν καταστρέφει. Ωστόσο, προϋποθέτει συνήθως μια μακρά ασκητική προετοιμασία, βιώνεται σε ολόκληρο το σώμα αλλά κυρίως στο κεφάλι και ενίοτε μπορεί να προσδίδει τηλοψία και προόραση σε όποιον τη βιώσει. Ο μυστικισμός του φωτός συνδέει τις ασιατικές (ινδικές και περσικές) θρησκείες με την ιουδαιοχριστιανική-σημιτική παράδοση, παρά τις σημαντικές διαφορές στο εννοιολογικό-δογματικό τους πλαίσιο.

Ο Eliade συγκρίνει τη διήγηση στο ενδέκατο κεφάλαιο της Bhagavad Gita, με το βίωμα του Ρώσου Οσίου Σεραφείμ του Σάρωφ και του μαθητή του.

Είναι παν-ινδική αντίληψη, μας λέει ο Eliade, ότι μπορεί κανείς να γνωρίσει το καθαρό είναι, δηλαδή την έσχατη πραγματικότητα, μέσω μιας «αποκαλυπτικής» εμπειρίας φωτός (σελ. 35). Αντίστοιχα, στη χριστιανική παράδοση υπάρχει η βεβαιότητα ότι με άσκηση, πίστη και μεγάλη ταπείνωση, ο πιστός μπορεί να βιώσει στην καρδιά του τον Ιησού Χριστό, αποκτώντας τα πολυπόθητα πνευματικά χαρίσματα και, στην Ορθοδοξία, το Άκτιστο Φως.

Ο Eliade συγκρίνει τη διήγηση στο ενδέκατο κεφάλαιο της Bhagavad Gita, με το βίωμα του Ρώσου Οσίου Σεραφείμ του Σάρωφ και του μαθητή του. Βέβαια, υπάρχουν διαφορές, μια από τις κυριότερες είναι η προσωπική φύση αυτού του φωτός (π.χ. ο Χριστός), σε αντίθεση με την απρόσωπη φύση του (π.χ. το Brahmā).

O Robert Crawford.

Επιστρέφοντας τώρα στον Crawford, πρέπει να πούμε ότι αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στη θεωρία του Δαρβίνου και στον ευρύτερο αντίκτυπό της. Οι φυσική θεολογία του 19ου αιώνα, εξηγεί, επικαλούνταν την εκπληκτικά εκλεπτυσμένη λειτουργία των οργάνων των έμβιων ειδών, για να δείξουν ότι υπάρχει ο Θεός, τον οποίον και έβλεπαν σαν έναν υπέρτατο μηχανικό και κατασκευαστή του σύμπαντος. Η συστηματική διατύπωση της εξελικτικής θεωρίας μέσω φυσικής επιλογής, από τον Δαρβίνο, πυροδότησε μεγάλες διαμάχες, διότι φάνηκε να δείχνει απουσία ενός συνειδητού σχεδιασμού στον φυσικό κόσμο.

Η ανθρώπινη αρχή 

Από την άλλη πλευρά, η διατύπωση της «ανθρωπικής αρχής», στη φυσική, χρησιμοποιήθηκε πολλάκις ως επιχείρημα υπέρ του Δημιουργού. Η θεωρία της μεγάλης έκρηξης χρησιμοποιείται από τους θεϊστές για να υποστηριχθεί ότι αφού το σύμπαν έχει μια αρχή στον χρόνο, δεν είναι δηλαδή αΐδιο, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι έχει και μια αιτία και δεν είναι αυθύπαρκτο. Σε γενικές γραμμές, λέει ο Crawford, η συνήθης στρατηγική των αθεϊστών είναι η επίκληση της εξελικτικής βιολογίας, ενώ οι θεϊστές επικαλούνται πιο πολύ το Big Bang και την ανθρωπική αρχή. Αυτό φαίνεται εναργέστερα και απ’ το παρακάτω βιβλίο του Sir John Polkinghorne.

Αν και ίσως όχι ιδιαίτερα γνωστός στα καθ’ ημάς, ο Sir John Polkinghorne υπήρξε αξιόλογη μορφή στη χώρα του. Ταλαντούχος στα μαθηματικά ήδη από τα σχολικά του χρόνια, πήγε αρχικά να σπουδάσει μαθηματικά, αλλά τελικά στράφηκε στη φυσική, διαπιστώνοντας ότι τα μαθηματικά αποτελούν ένα εκπληκτικό εργαλείο για την ορθολογική κατανόηση του φυσικού κόσμου. Ύστερα από μια πετυχημένη καριέρα δύο δεκαετιών στη θεωρητική φυσική, ο Polkinghorne αποφάσισε ν’ ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο, χριόμενος ιερέας της Αγγλικανικής Εκκλησίας.

Η Αγία Γραφή, έχει πει, δεν είναι απλώς ένα βιβλίο, είναι μια ολόκληρη «βιβλιοθήκη». Εμπεριέχει δηλαδή πολλά και διαφορετικού τύπου κείμενα. Μερικά είναι καθαρά ιστορικά, αλλά είναι βασικά προσευχές, άλλα είναι πιο ποιητικά, ενώ ορισμένα έχουν σύμβολα με σκοτεινές αλληγορίες. Αν κανείς διαβάσει την ποίηση σαν να ήταν πρόζα, θα έχει διαπράξει ένα σοβαρό σφάλμα. Πρέπει, λοιπόν, να προσέχει κανείς τι διαβάζει και το πώς το ερμηνεύει.

Για παράδειγμα, όποιος διαβάζει το πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης δεν διαβάζει μία επιστημονική ανάλυση. Διαβάζει κάτι πολύ σπουδαιότερο: ένα θεολογικό κείμενο. Αν κανείς δεν το λάβει αυτό υπόψη του, λησμονήσει το κύριο μήνυμα τίποτα δεν έχει δημιουργηθεί στον κόσμο χωρίς τη θεϊκή παρέμβαση. Άρα, για τον Polkinghorne, όποιος διαβάζει τη Γένεση επιστημονικά-κυριολεκτικά, όχι απλώς καταλήγει αντεπιστημονικός, αλλά διαπράττει και φιλολογικό σφάλμα, αφού συγχέει την ποίηση με την πρόζα.

O Sir John Polkinghorne.

Με το παρόν βιβλίο του, ο John Polkinghorne διατυπώνει τις σκέψεις του πάνω σε διάφορα σημαντικά ζητήματα, αλλά και κάποιες ενδιαφέρουσες αυτοβιογραφικές αναμνήσεις (τέτοια είναι, για παράδειγμα, η προσωπική γνωριμία του με τον Stephen Hawking και άλλους σπουδαίους θεωρητικούς φυσικούς του περασμένου αιώνα).

Αρχικά, ο Polkinghorne, ο οποίος αυτοαποκαλούνταν «κριτικός ρεαλιστής», απορρίπτει τις σχετικιστικές «κονστρουκτιβιστικές» απόψεις. Η επιστήμη δεν είναι αυθαίρετη υποκειμενική κατασκευή, αλλά ενέχει πάντα ένα αντικειμενικό στοιχείο, ένα στοιχείο όπου οι ερευνητές έρχονται σ’ επαφή με τον πραγματικό κόσμο. Απόδειξη προς τούτο, είναι η δυσκολία που έχει κάθε σημαντικό ερευνητικό εγχείρημα. Το σύμπαν μοιάζει να «ανθίσταται» στην αποκάλυψη των μυστικών του, που με τόσο κόπο εμείς αναζητούμε.

Ο Polkinghorne αποκλείει όμως ρητά και τον «επιστημονισμό». Η σχέση της επιστημονικής μεθόδου με διάφορες άλλες μορφές έρευνας είναι μία σχέση τόσο αλληλεγγύης όσο και ενθάρρυνσης.

Ο Polkinghorne αποκλείει όμως ρητά και τον «επιστημονισμό». Η σχέση της επιστημονικής μεθόδου με διάφορες άλλες μορφές έρευνας είναι μία σχέση τόσο αλληλεγγύης όσο και ενθάρρυνσης. Η επιστήμη, μας λέει, θα έπρεπε να αποτελεί μέρος της κοσμοθεώρησης όλων των ανθρώπων, αλλά δεν θα έπρεπε να μονοπωλεί την κοσμοθεώρηση κανενός (σελ. 37).

Ο Polkinghorne παραδέχεται επίσης ρητά πως το ζήτημα της ύπαρξης ή ανυπαρξίας του Θεού δεν μπορεί να επιλυθεί με κάποιον λογικό ή επιστημονικό τρόπο. Ωστόσο, τονίζει πως όταν επιχειρούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο ευρύτερα, είναι στην πραγματικότητα πιο εύλογη στάση το να δεχθούμε την ύπαρξη του Θεού, παρά την ανυπαρξία του.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο Polkinghorne απαντάει παραθέτοντας τρία κύρια είδη επιχειρημάτων. Πρώτη είναι η περίφημη «ανθρωπική» αρχή. Όταν μιλάμε για ανθρωπική αρχή εννοούμε συνήθως το γεγονός ότι οι συνθήκες στο σύμπαν μας, και ακόμη πιο συγκεκριμένα, στον δικό μας πλανήτη, είναι «ρυθμισμένες» με τέτοια ακρίβεια, ώστε να μπορούν να φιλοξενήσουν ζωή. Οι στατιστικές πιθανότητες να συνέβη αυτό τυχαία φαντάζουν σε πολλούς ανθρώπους ακραία υψηλές. Σύμφωνα με τον Polkinghorne:

«Το ερώτημα περί της σημασίας της Ανθρωπικής Αρχής είναι ένα επιστημονικό μετα-ερώτημα· με άλλα λόγια, ανακύπτει από τη βαθιά γνώση της επιστημονικής κοσμολογίας, αλλά πηγαίνει πέραν όσων η επιστήμη και μόνο είναι αρμόδια να συζητήσει. Εδώ δεν μας ενδιαφέρει η φυσική αλλά η μεταφυσική- και αυτό ισχύει τόσο για εκείνους που αρνούνται στην Αρχή οποιαδήποτε σημασία, όσο και για εκείνους που θέλουν να αναζητήσουν μια πιο θεμελιακή κατανόηση. Όταν ασχολούνται με ερωτήματα περί της ύπαρξης σκοπού, πηγαίνουν πέραν της αυτοπεριοριζόμενης περιοχής που ορίζει ο επιστημονικός διάλογος» (σελ. 122).

Οι ανθρωπικές θεωρήσεις είναι μέρος μιας σωρευτικής περίπτωσης θεϊσμού. Με τον τρόπο αυτό, η επιστήμη μας παρέχει έναν πολύτιμο, αν και έμμεσο, υπαινιγμό πως πίσω από την κοσμική ιστορία υπάρχει κάποιο θεϊκό νόημα και θεϊκός σκοπός. Η επιχειρηματολογία αυτή, που ασφαλώς δεν διεκδικεί πρωτοτυπία, χαρακτηρίζεται νέα «φυσική θεολογία», χωρίς πάντως να παρουσιάζεται «ανταγωνιστική» στην επιστήμη, σαν να ήταν μια εναλλακτική εξήγηση των κοσμικών διεργασιών.

Ο Polkinghorne τη θεωρεί μάλλον συμπληρωματική της επιστήμης, με σκοπό να διευκολύνει μια βαθύτερη κατανόηση εκείνων των ρυθμισμένων με ακρίβεια φυσικών νόμων, τους οποίους η επιστήμη είναι υποχρεωμένη να υποθέσει ως γενική βάση των εξηγήσεων που δίνει για κάθε ιδιαίτερο συμβάν.

Ως ένα δεύτερο επιχείρημα υπέρ του θεϊσμού, υποδεικνύει την καταληπτότητα του φυσικού κόσμου. Ως καταληπτότητα εννοεί το γεγονός ότι το σύμπαν είναι όχι χαώδες αλλά κάτι το κατανοητό που υπακούει σε φυσικούς νόμους, οπότε επιδέχεται επιστημονικής διερεύνησης και κατανόησης).

Τέλος, το τρίτο βασικό επιχείρημα που δικαιολογεί λογικά την πίστη, σε αντίθεση με τα προηγούμενα, δεν είναι παρμένο από την έρευνα των φυσικών επιστημών. Είναι οι βιωματικές εμπειρίες πολλών διαφορετικών ανθρώπων, ανά την υφήλιο, με το θείο. Επομένως, παρόλο που η ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί ν’ αποδειχθεί επιστημονικά, τα επιχειρήματα υπέρ αυτής καθιστούν εύλογο να είναι κανείς υποστηρικτής της. Όπως παραδέχεται ο ίδιος:

«Το μυστήριο της πολλαπλώς διαστρωματωμένης πραγματικότητας ενός κόσμου που χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα από τάξη, ομορφιά και ηθική, παραμένει. Τι είναι αυτό που συνενώνει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά; Μια πιθανή απάντηση, συνεκτική και ικανοποιητική από διανοητική άποψη- και δεν λέω τίποτα περισσότερο απ’ αυτό- μας παρέχεται από την πίστη στον Θεό. Η πραγματικότητα είναι πολλαπλώς διαστρωματωμένη επειδή είναι δημιουργία. Πίσω από την επιστημονική τάξη του σύμπαντος βρίσκεται η Νόηση του Δημιουργού. Πίσω από την ανθρώπινη εμπειρίας της ομορφιάς, βρίσκεται η χαρά του Δημιουργού στη δημιουργία. Πίσω από τις ηθικές μας ενοράσεις. Βρίσκεται η κρίση της καλής και τέλειας βούλησης του Δημιουργού. Ουσιαστικά, πιστεύω ότι η μεγαλύτερη όλων των Ενοποιημένων Θεωριών, η πραγματική Θεωρία του Παντός, παρέχεται από την πίστη στον Θεό» (σελ. 149).

Καμία έκπτωση 

Αντίστοιχη ήταν η θέση του επίσης Βρετανού θεωρητικού φυσικού και Αγγλικανού Χριστιανού, Tom McLeish, ο οποίος αρνήθηκε αποφασιστικά οποιεσδήποτε «εκπτώσεις» στην επιστημονική γνώση. Όταν, για παράδειγμα, αναφερόταν στις αυστηρά κυριολεκτικές ερμηνείες της βιβλικής Γένεσης, από τους «δημιουργιστές της νεαρής γης» (young earth creationists), εξηγούσε ότι το κίνημα αυτό είναι αφενός πολύ πρόσφατο, καθώς έχει τις ιστορικές του ρίζες μόλις μετά βίας ως τα τέλη του 19ου αιώνα, και αφετέρου ότι μαρτυρεί μια ρηχότητα και μίαν έλλειψη σεβασμού στα ιερά κείμενα, από την οποία θα προστατεύονταν όσοι δεν είχαν αψηφήσει τις σχετικές προειδοποιήσεις του Αγίου Αυγουστίνου σχεδόν μιάμιση χιλιετία πριν.

Ας αναφερθεί εδώ ότι το βιβλίο δεν είναι απλώς μία μακροσκελής θεϊστική φιλοσοφική επιχειρηματολογία. Τα θεϊστικά επιχειρήματα καταλαμβάνουν ένα μάλλον μικρό τμήμα του. Στις σελίδες του θίγονται και διάφορα άλλα σχετικά με τις επιστήμες ζητήματα, όπως λόγου χάρη τα ηθικά διλήμματα και η σημασία της επιστημονικής μεθοδολογικής ουδετερότητας, για την ανθρώπινη ηθική και τις αξίες. Μας ξεκαθαρίζει ότι η επιστήμη, στα πλαίσια του δικού της ξεχωριστού τύπου έρευνας, μπορεί να επιλέγει να αγνοήσει προσωρινά τις αξίες, όμως αυτού του είδους ο μεθοδολογικός περιορισμός δεν δικαιολογεί το συμπέρασμα ότι οι αξίες όντως απουσιάζουν.

Η διάκριση αυτή είναι η διάκριση ανάμεσα στη μεθοδολογική ουδετερότητα και στον φιλοσοφικό μηδενισμό. Η επιστήμη είναι επιφορτισμένη με την υποχρέωση ν’ ακολουθεί τον πρώτο, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι προσυπογράφει αναγκαστικά και τον δεύτερο.

Ας κλείσουμε ενθυμούμενοι μία ιστορία: λέγεται ότι ο Steven Weinberg, νομπελίστας Αμερικανός φυσικός και άθεος, είπε κάποτε ότι προσωπικά θα προτιμούσε να μην ίσχυε το Big Bang αλλά το Μοντέλο της σταθερής κατάστασης (του Fred Hoyle), επειδή το τελευταίο μοιάζει λιγότερο, εικονολογικά τουλάχιστον, με τη βιβλική «κοσμολογία». Παρόλα αυτά, ο Weinberg αποδέχτηκε το συμπέρασμα της επιστήμης, δείχνοντας ότι ο επιστημονικά πεπαιδευμένος άνθρωπος οφείλει να πηγαίνει όπου τον οδηγούν τα στοιχεία. Όχι οι ιδεολογίες και οι προκαταλήψεις του.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ φιλοσοφίας.