«Για το νόημα της ζωής» του Βίτο Μανκούζο (κριτική) – Αναζητώντας το νόημα της ζωής στο υπέρτερο, υπό την απομόνωση της πανδημίας

Για το βιβλίο του Βίτο Μανκούζο «Για το νόημα της ζωής» (μτφρ. Παναγιώτης Υφαντής, εκδ. Αρμός). Στην κεντρική εικόνα, ο θεολόγος και καθηγητής Βίτο Μανκούζο.

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Ο αμφιλεγόμενος χώρος που γνωρίζουμε σήμερα ως «παραψυχολογία» προέκυψε περίπου στα 1876, με πρόθεση να αποτελέσει έναν νέο επιστημονικό κλάδο που να υποστηρίζει με στοιχεία την ύπαρξη του υπερφυσικού κόσμου απέναντι στις επιθέσεις που τους ασκούσαν οι φυσικοί επιστήμονες τότε. Ο Ουίλιαμ Τζέιμς, σημαντικός επιστήμονας και φιλόσοφος, που υπήρξε και πρόεδρος της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών του Λονδίνου τη διετία 1894-1895, δεν δίστασε να υπερασπισθεί το «πνευματικό» στοιχείο, μεμφόμενος τους άλλους επιστήμονες ότι συνήθως μεροληπτούν υπέρ μιας συγκεκριμένης φιλοσοφικής άποψης σχετικά με τη βαθύτερη τάξη της φύσης, την οποία θεωρούν ως εγγενώς μηχανιστική και απορρίπτουν κάθε άλλη προοπτική προσέγγισής της.

Τι είναι ο μηχανιστικός ορθολογισμός

Αυτή την άποψη ο James την ονομάζει «μηχανιστικό ορθολογισμό» και φοβάται πως αν παγιωθεί κοινωνικά, θα μπορούσε ίσως να ανοίξει ένα ρήγμα ανάμεσα στην επιστήμη και σε άλλους τρόπους σκέψης που έχουν διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία για αιώνες: πρόκειται για τη θρησκευτική, την ηθική, την ποιητική, την τελολογική, την «αυθόρμητη» και την αισθητική σκέψη. Ο μηχανιστικός ορθολογισμός τις απορρίπτει εντελώς, θεωρώντας τελικά μέχρι και την ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα ως μια ανυπόστατη ψευδαίσθηση.

Η δυσφορία αυτή μαρτυρεί μια γενικότερη αίσθηση απώλειας νοήματος όσον αφορά στη ζωή μας.

Παρότι οι επιστήμονες που υπερασπίζονται ρητά το υπερφυσικό είναι εξίσου ολιγάριθμοι με τότε, το αίτημα της υπεράσπισης της πίστης του ανθρώπου σε μια πραγματικότητα που τον υπερβαίνει, παραμένει επίκαιρο. Αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος βιβλίου, που ξεκίνησε από μαγνητοφωνημένη ομιλία του Ιταλού Ρωμαιοκαθολικού θεολόγου και ακαδημαϊκού Βίτο Μανκούζο, τον Ιούλιο του 2020 στη Δημοτική βιβλιοθήκη του Misano Adriatico, είναι η διαπίστωση ενός διάχυτου αισθήματος δυσφορίας στον σύγχρονο κόσμο μας. Η δυσφορία αυτή μαρτυρεί μια γενικότερη αίσθηση απώλειας νοήματος όσον αφορά στη ζωή μας. Βέβαια, αυτή η αίσθηση απώλεια νοήματος προϋπήρχε, λέει ο Μανκούζο, απλώς για πολλούς έγιναν ορατότερες οι τραγικές συνέπειές της τώρα, υπό τις συνθήκες της πρόσφατης πανδημίας του κορωνοϊού.

Η βάση της είναι αυτό που ο Nietzsche (και πριν από αυτόν, ο Hegel και, το 1796 ο λογοτέχνης Ζαν Πολ, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Johann Paul Friedrich Richter) χαρακτήριζε «θάνατο του Θεού», μια κατάσταση όπου η πίστη στον Θεό τείνει να εξωθείται στο περιθώριο της κοινωνίας, με τους ανθρώπους να έχουν αποκτήσει σιγά σιγά την εντύπωση ότι ο ορθολογισμός και ο ατομισμός είναι οι ύψιστες αξίες.

Δύο θεμελιώδεις θέσεις

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βιώνουμε απώλεια νοήματος, αναρωτώμενοι αν τελικά είμαστε κάτι παραπάνω από υλικά-φυσικά όντα που απλώς είναι «καταδικασμένα» να υπάρχουν για να υπάρχουν. Πάνω στο θέμα, το παρόν δοκίμιο διατυπώνει δύο θεμελιώδεις θέσεις-κατευθυντήριες αρχές: 1) Το (όποιο) «νόημα» πρέπει να αποτελεί δική μας, ελεύθερη συγκρότηση/κατασκευή, και δεύτερον, 2) Το νόημα της ζωής είναι η «συνεργία».

Αν η πρώτη θέση υπογραμμίζει τη ριζική διαφορά του ανθρώπου από την υπόλοιπη φύση, μιας διαφορά που έγκειται στην ελευθερία, δηλαδή στην έλλειψη προκαθορισμού (στο σημείο αυτό μπορεί κανείς να θυμηθεί τον σαρτρικό υπαρξισμό), η δεύτερη τονίζει πως οι άνθρωποι είμαστε βαθιά συνδεδεμένοι μεταξύ μας. Σχετικά με αυτό το θέμα, σημαντική είναι και η συμβολή της επιστήμης.

Επηρεασμένος από τον Fritjof Capra, αλλά και τον Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, ο οποίος έκανε κάποτε λόγο για τον κόσμο ως έναν «πολύπλοκο ιστό συμβάντων», ο Βίτο Μανκούζο ισχυρίζεται πως σύμφωνα με τη σύγχρονη Φυσική και Βιολογία όλος ο φυσικός κόσμος είναι ένα «σύστημα», μια «διασύνδεση» των επιμέρους φαινομένων», με τον άνθρωπο να μην αποτελεί εξαίρεση, αποτελώντας ένα άθροισμα (φυσικών) σχέσεων στοιχείων, κάτι που καθιστά θεμιτή και τη δική του ανάγκη να συσχετισθεί (κοινωνικά) με τα άλλα όντα.

[...] ακόμη και αν Θεός δεν υπήρχε, ο κόσμος και πάλι δεν θα έπρεπε να χάνει για εμάς τη σημασία του.

Ο Μανκούζο, φιλοσοφικά επηρεασμένος από τους Καρλ Γιάσπερς και Τεϊγιάρ ντε Σαρντέν, είναι πεπεισμένος για την ύπαρξη του Θεού, επισημαίνει όμως παράλληλα ότι ακόμη και αν Θεός δεν υπήρχε, ο κόσμος και πάλι δεν θα έπρεπε να χάνει για εμάς τη σημασία του. Με τα λόγια του ίδιου:

«είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει ο Θεός (εγώ είμαι υπέρ της πρώτης εναλλακτικής, αν και ο δικός μου Θεός είναι διαφορετικός από τον παραδοσιακό), εμείς, σε αυτή τη ζωή, μπορούμε να μην είμαστε προορισμένοι για τα παράλογο, την απελπισία, το μηδέν και, συνεπώς, τον φόβο, την επιθετικότητα και τον θυμό, που πηγάζουν από τα παραπάνω. Το μπορούμε. Από εμάς εξαρτάται. Από την εσωτερική μας δουλειά» (σελ. 30).

Ωστόσο, συνεχίζει, προκειμένου να είναι κάτι νόημα της ζωής μας, μιας και όλα στο σύμπαν αλληλοσχετίζονται, αυτό θα πρέπει να είναι κάτι υπεράνω του εγώ μας. Είναι αδιάφορο το πώς θα το αντιλαμβανόμαστε και το με τι λέξεις θα το ονομάζουμε: μπορεί αυτό να είναι ο «Θεός» (Χριστιανισμός), ο «Λόγος» (Στωικισμός), το «Tao» (Ταοϊσμός), το «Brahman» (Ινδουισμός) ή το «Dharma» (Βουδισμός), όλες αυτές οι λέξεις εκφράζουν, σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, τη βεβαιότητα ότι είναι κάτι συμπαντικά ευρύτερο και ανώτερο σε σημασία από εμάς, ώστε η αναγνώρισή του να σχετικοποιεί κάπως τον εγωκεντρισμό μας. Και πάλι με τα λόγια του ίδιου:

«Κάποιος αναλογίζεται τη ζωή και λέει: η φύση είναι πιο σημαντική από εμένα, ο πολιτισμός είναι πιο σημαντικός από εμένα, το κοινό καλό είναι πιο σημαντικό από εμένα. Όποιος αισθάνεται αυτή την έλξη και συναινεί στο κάλεσμά της βγαίνει από το σπήλαιο του εγώ και το βλέμμα του γίνεται ευθύ, η γλώσσα του διορθώνεται, ο νους του διαστέλλεται. Αυτό το κάτι μεγαλύτερο ο καθένας μπορεί να το ονομάσει όπως επιθυμεί, ή ακόμη καλύτερα, όπως μπορεί […] Αυτό που πραγματικά αξίζει είναι να ζούμε νιώθοντας ελάσσονες σε σχέση με κάτι μείζον. Έτσι το νόημα της ζωής πραγματώνεται ως σχεσιακή αρμονία, ως συνεργία» (σελ. 102).

Για το νόημα της ζωήςΟ καταναλωτισμός των ημερών μας (για τον Μανκούζο, σήμερα κυριαρχεί κατά κάποιον τρόπο ο κοινωνικός δαρβινισμός) τείνει να μας κάνει να λησμονούμε τα ερωτήματα περί νοήματος, όποιος όμως δεν έχει κάποιο νόημα δεν μπορεί να αντικρύσει τη ζωή του ως ένα ενιαίο σύνολο, και απλώς ζει δίχως κάποιο σταθερό θεμέλιο.

Δεδομένου μάλιστα ότι η στροφή στην αναζήτηση νοήματος δεν είναι κάτι έμφυτο στον καθένα μας αλλά αποτελεί μια μορφή επίκτητης «κατάκτησης», καίριο ρόλο μπορεί να διαδραματίσει εδώ η εκπαίδευση, η οποία θα αφυπνίζει μέσα στον άνθρωπο τον πόθο του για νόημα.

Ο Μανκούζο σίγουρα δεν μας λέει όσα θα περιμέναμε να ακούσουμε συνήθως από έναν Ρωμαιοκαθολικό θεολόγο, ίσως όμως δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει η στάση του, δεδομένου ότι πληθαίνουν στις μέρες μας τα βιβλία που αποπειρώνται να ιχνηλατήσουν μια διέξοδο από τις συνέπειες ενός διάχυτου υλισμού-νατουραλισμού, σκιαγραφώντας ένα υπέρτερο νόημα για τον άνθρωπο, αντλώντας ελεύθερα από διάφορες φιλοσοφικές και θρησκευτικές παραδόσεις, χωρίς να δεσμεύονται αυστηρά από τα όποια παραδοσιακά όριά τους.

Οι θεωρητικοί «κίνδυνοι» που αντιμετωπίζονται εδώ είναι κυρίως δύο: αφενός ο μηχανιστικός ορθολογισμός (σε επιστημονικό και φιλοσοφικό επίπεδο) και αφετέρου ο καταναλωτισμός (σε πρακτικό και καθημερινό). Όποια στάση και αν διατηρήσει κανείς, ένα είναι βέβαιο: η αναζήτηση νοήματος στη ζωή όχι απλώς δεν έχει τερματισθεί αλλά είναι κάτι που συμβαίνει σήμερα με την ίδια (αν όχι και με περισσότερη) αγωνία όπως άλλοτε.


 * Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

politeia link more

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

Για το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

Γράφει ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς βομβαρδίζου...

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

Για τη μελέτη του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (Albrecht Dieterich) «Νέκυια» (μτφρ. Μαρία Ευσταθίου, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο Τειρεσίας καθώς εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα - λεπτομέρεια του πίνακα του Henry Fuseli.

Γράφει ο Γιώργος Βέης  ...

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Για τα δοκίμια του Τζόζεφ Σ. Νάι Τζ. (Joseph S. Nye, Jr.) «Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική» (μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Παπαζήση) και «Θρησκεία και πολιτική – Μια σύγχρονη επιτομή» (συλλογικό έργο, μτφρ. Λουκρητία Μακροπούλου, εκδ. Πεδίο). Κεντρική εικόνα: Τζό...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

«Γράφω για να επικοινωνήσω με τον αναγνώστη, γι’ αυτό και έχω πάντα στο νου μου να διεγείρω το ενδιαφέρον του» μας είπε ο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες (Juan Gabriel Vásquez), που συμμετέχει στο Φεστιβάλ ΛΕΑ. Με αφορμή το βιβλίο του «Η μετάφραση του κόσμου» (μτφρ. Αχ. Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος), μιλά για την πολιτική μυθοπλα...

Η γλώσσα, η σημειολογία και το σκοτεινό αίνιγμα του Τρίτου Ράιχ – Τότε και σήμερα

Η γλώσσα, η σημειολογία και το σκοτεινό αίνιγμα του Τρίτου Ράιχ – Τότε και σήμερα

Ο ιχνηλάτης βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης επιστρέφει με τον «Σάκο Εκστρατείας» του μιλώντας για βιβλία σαν να αφηγείται ιστορίες. Σήμερα, για το μυθιστόρημα του Μάξιμ Μπίλλερ (Maxim Biller) «Ο λάθος χαιρετισμός» (μτφρ. Πελαγία Τσινάρη, εκδ. Πατάκη), καθώς και για τη μελέτη του Βίκτορ ...

Τελευταία μέρα για το Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025: Τι θα δούμε σήμερα, Κυριακή 22 Ιουνίου

Τελευταία μέρα για το Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025: Τι θα δούμε σήμερα, Κυριακή 22 Ιουνίου

Το Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) 2025 ολοκληρώνεται σήμερα με μια θεατρική παράσταση για την ισπανική γλώσσα. Κεντρική εικόνα: Ο Πέδρο Σαλίνας (Pedro Salinas), σημαντικός Ισπανός ποιητής και ένας από τους συγγραφείς του έργου «Doña Gramática» («Η κυρά-Γραμματική») του 1942.

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ