Της Σώτης Τριανταφύλλου
Διαβάζοντας το «Why Marx Was Right” του Terry Eagleton[1], είχα την αίσθηση ότι ξέρω τον Τerry Eagleton χωρίς να τον έχω συναντήσει. Ξέρω τι συλλογισμούς κάνει και τι συλλογισμούς δεν κάνει· σε τι επιμένει και τι παραλείπει. Είναι «μαρξιστής»· έχει «οπαδούς»· κάθε τόσο επιτίθεται κατά των «ανθρώπων του συστήματος» -από τον ρατσιστή, σεξιστή και ομοφοβικό Mel Gibson μέχρι τον Μartin Amis[2] - ενώ δεν του διαφεύγουν ούτε οι “αθεϊστές”: ο Τerry Eagleton –που ανατράφηκε Καθολικός- χαρακτήρισε ως «ρητορική απατεωνιά» την ανάλυση του Richard Dawkins για τη θρησκεία («Η περί θεού αυταπάτη»). Στο «Why Marx Was Right” ο Eagleton επιδίδεται, αν όχι σε «απατεωνιά», τουλάχιστον σε παραποίηση και αποσιώπηση της αλήθειας – σε παραπλάνηση του αναγνώστη.
Η αφετηρία του είναι ενδιαφέρουσα: εκθέτει δέκα «κατηγορίες» εναντίον του μαρξισμού, τις σχολιάζει και προσπαθεί να τις ανατρέψει. Για παράδειγμα, το ότι πολλοί πιστεύουν ότι ο μαρξισμός ξόφλησε, ότι ίσως είχε κάποιο νόημα σ’ έναν κόσμο εργοστασίων και εξεγέρσεων για το ψωμί, σ’ έναν κόσμο ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών, γενικής αθλιότητας και εργατικών μαζών, αλλά ότι δεν έχει νόημα στις ταξικά ακαθόριστες, κοινωνικά κινητικές, μεταβιομηχανικές κοινωνίες του παρόντος. Ή, ένα άλλο παράδειγμα, ότι ο μαρξισμός μπορεί να είναι ελκυστικός στη θεωρία, πλην όμως, όπου εφαρμόστηκε, το αποτέλεσμα ήταν τρομοκρατία, τυραννία, μαζικές δολοφονίες, χώρια η έλλειψη προϊόντων εξαιτίας της κατάργησης των αγορών...
Υπάρχουν τρία προβλήματα λογικής στη σκέψη του Eagleton. Το πρώτο είναι ότι «πιστεύει» στον μαρξισμό όπως πιστεύει κανείς σε μια θρησκεία – εξάλλου, αυτό συμβαίνει σε όλους όσοι «ασπάζονται» μια θεωρία ή αναδεικνύουν έναν φωστήρα παντογνώστη: οι φροϋδικοί δεν διανοούνται ότι ο Φρόυντ έκανε χοντράδες, όπως οι θαυμαστές του Χίτσκοκ δεν παραδέχονται ότι στις ταινίες του μαιτρ υπάρχουν αφελείς ατάκες και αδέξιες λήψεις. Πολύ περισσότερο, οι χριστιανοί αποτροπιάζονται όταν άθρησκοι άνθρωποι (σαν εμένα) χαρακτηρίζουν την Βίβλο αιματηρό παραμύθι που συντελεί στη μαζοποίηση και αποβλάκωση του ατόμου. Όσο για τους μουσουλμάνους, το Κοράνι (το οποίο η μουσουλμανική πλειονότητα δεν μπορεί να διαβάσει εφόσον είναι αναλφάβητη), εφόσον θεωρείται το απαύγασμα της ανθρώπινης σοφίας, όποιος το αγνοεί ή το απορρίπτει είναι καταραμένος... Ο Eagleton κάνει λοιπόν λόγο για «μαρξιστική πίστη» παρότι σπεύδει να προσθέσει ότι δεν είναι από εκείνους τους αριστερούς που δυσκολεύονται να βρουν γκάφες στα μαρξιστικά κείμενα – πράγματι, οι περισσότεροι αριστεροί δεν μπορούν να διαφωνήσουν σε τίποτα με όσα έγραψε ο Μαρξ. Συνηθέστατα, δεν μπορούν να διαφωνήσουν επειδή δεν ξέρουν τι έγραψε: έχουν ακούσει, αποσπασματικά, μερικές ιδέες, έννοιες και λέξεις τις οποίες αναμασούν και παραμορφώνουν όπως τους συμφέρει ανάλογα με τις συνθήκες. Ο «μαρξισμός», όπως όλοι οι –ισμοί, έχει αλλοιωθεί από στόμα σε στόμα μιας και, στην καλύτερη περίπτωση, οι «αριστεροί» έχουν επαφή με τον μαρξισμό των κομμάτων ο οποίος στηρίζεται στην κομματική παράδοση και στα «λυσάρια» – τις ερμηνείες, περιλήψεις και σταχυολογήσεις από τους θεωρητικούς και τους «διαφωτιστές»[3]. Έτσι, ο Eagleton απαντά στους «αντιμαρξιστές», τοποθετώντας στην ίδια ομάδα απλοϊκά και σύνθετα επιχειρήματα. “Απλοϊκό” επιχείρημα είναι, λόγου χάρη, ότι οι μπολσεβίκοι έχουν την ακαταμάχητη τάση να δημεύουν περιουσίες πολιτών και να οργανώνουν παιδομάζωμα κομσομόλων… Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, η δυσχέρεια της δημοκρατικής δόμησης της κοινωνίας με αυτοδιαχειριζόμενες μονάδες παραγωγής, δεδομένου του πώς λειτουργεί η ανθρώπινη φύση, δεν είναι και τόσο απλοϊκό επιχείρημα.
H πρώτη αντίρρησή μου είναι λοιπόν ζήτημα ορισμού, ζήτημα διατύπωσης. Ο Εagleton απορρίπτει τον δογματισμό της ολικής και άνευ όρων αποδοχής της μαρξιστικής θεωρίας, αλλά, εκτός του ότι χρησιμοποιεί θρησκευτικούς όρους για να την περιγράψει, δεν αναφέρει τις επιφυλάξεις του. Δεν είναι «από εκείνους τους αριστερούς», αλλά δεν μαθαίνουμε ποια είναι τα σημεία της διαφωνίας του... Επιπλέον, παρότι δηλώνει ότι ο Μαρξ διαφοροποιείται από τον Ένγκελς –πράγμα σωστό-, παραμερίζει τον Ένγκελς (αναφερόμενος κυρίως στην «Κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία): ωστόσο, ο μαρξισμός δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τον Ένγκελς. Όπως οι περισσότεροι μαρξιστές, ο Eagleton επιλέγει από τη σκέψη των Μαρξ-Ένγκελς ό,τι αρέσει στις μάζες και στους μικροαστούς ηγέτες της: ίσως «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» να μην αρέσει και τόσο...[4]
«Πιστεύοντας» στον μαρξισμό, ο Terry Eagleton τον υποτιμά: αφαιρεί τον επιστημονικό ή ημι-επιστημονικό του χαρακτήρα, την ευέλικτη φύση του, εκείνο το είδος χάρης που δεν λείπει ούτε από τον Μαρξ, ούτε από τον Ένγκελς, αλλά λείπει, λόγου χάρη, από τον Λένιν (κυρίως στα κριτικά του έργα και άρθρα που μαρτυρούν εμπάθεια: «Ερύθημα αιδούς του υποκριτή και ταρτούφου Τρότσκι”, “Η προλεταριακή επανάσταση κι ο αποστάτης Κάουτσκι”[5], “Τι είναι ‘οι φίλοι του λαού’ και πώς πολεμούν τους σοσιαλδημοκράτες”). Δεν είναι τυχαίο ότι τα μαρξιστικά κόμματα στηρίζουν τον τρόπο σκέψης και μη σκέψης τους περισσότερο στον Λένιν (και στον Στάλιν…) παρά στον Μαρξ. Και, όπως είπα, πολύ λιγότερο στον Ένγκελς.
Η δεύτερη αντίρρηση –και το λάθος της λογικής- είναι ότι ο Τerry Eagleton, αραδιάζοντας τις λανθασμένες αντιλήψεις των αντιμαρξιστών αραδιάζει, στην πραγματικότητα, τις λανθασμένες αντιλήψεις των μαρξιστών για τον μαρξισμό. Και περιγράφει, άθελά του, πώς τον ερμηνεύουν τα παραδοσιακά κομμουνιστικά κόμματα και οι αντιφρονούσες κομμουνιστικές ομάδες – δηλαδή σαν μια μορφή ντετερμινισμού και νατουραλισμού[6] που στερεί τον άνθρωπο από την ευθύνη του και την ατομικότητά του, ενώ συγχρόνως βασίζεται σε μια ψευδαισθητική και αντεπιστημονική εικόνα για την ανθρώπινη φύση. Ο Terry Eagleton «απαντά» στους αντιμαρξιστές ενώ θα έπρεπε να απαντήσει στους μαρξιστές, οι περισσότεροι από τους οποίους πράγματι εξηγούν τον κόσμο με αυστηρά οικονομικούς όρους, ακριβώς όπως τους κατηγορούν οι αντίπαλοί τους. Δυστυχώς για όλους μας, και για τον Εagleton που είχε την ιδέα να αντιπαρατεθεί στους μη μαρξιστές, οι μαρξιστές βλέπουν την τέχνη, τη θρησκεία, την πολιτική, τους νόμους, τον πόλεμο, την ηθική, την ιστορική αλλαγή με αυτούς τους ακατέργαστους, χονδροειδείς όρους: όλα αντικατοπτρίζουν την πάλη των τάξεων! Όλα είναι απόρροια του οικονομικού συστήματος! Ωστόσο, η ανθρώπινη κοινωνία είναι ένα απείρως πιο πολύπλοκο σύστημα: ο Τerry Eagleton το παραδέχεται, ο Μαρξ το παραδέχεται – δεν το παραδέχονται όμως οι μαρξιστές που, στην πλειονότητά τους, διατηρούν μια μονόχρωμη κοσμοθεωρία τύπου “class reductionism”. Γιατί οι πολέμιοι του μαρξισμού τον μέμφονται γι’ αυτή τη δογματική μονοχρωμία; Διότι απλούστατα έτσι σκέφτονται και δρουν οι μαρξιστές...
Ομοίως, ο Eagleton απαντά στους αντιμαρξιστές που πιστεύουν ότι ο Μαρξ ήταν ένας χυδαίος υλιστής από τον οποίον έλειπε κάθε πνευματικότητα. Και πάλι καταλήγουμε στο πώς συμπεριφέρονται οι μαρξιστές έναντι των ζητημάτων του άυλου κόσμου: οι ακραίες βεβαιότητες εξαλείφουν κάθε πνευματικό στοιχείο και οδηγούν στη συνηγορία της βίας. Ο Μαρξ –και ο μαρξισμός- δεν συνηγορούν υπέρ της βίας, ούτε περιφρονούν την ηθική: αυτό το κάνουν οι μαρξιστές. Έτσι, ο Terry Eagleton, προσπαθώντας να μας πείσει ότι ο μαρξισμός δεν είναι θεωρία μακελειού, παραβιάζει ανοιχτές θύρες: εμείς οι μη μαρξιστές (αλλά όχι «αντιμαρξιστές») το ξέρουμε – οι μαρξιστές είναι εκείνοι που το αγνοούν. Επίσης, αγνοούν ότι ο μαρξισμός δεν έχει καμιά σχέση με πανίσχυρα και κατασταλτικά κράτη, κομματικούς μηχανισμούς και ταξικές δικτατορίες: όλα αυτά, καθώς και το τριανταφυλλένιο όραμα με το οποίο τα επενδύουν, συνιστούν τη ρητορική και την «πίστη» των μαρξιστών.
Η τρίτη αντίρρηση εγείρεται από την προϋπόθεση του Eagleton –την οποία κάνουν και οι πολέμιοι του μαρξισμού- ότι ο μαρξισμός «εφαρμόστηκε» και ότι, πράγματι, η εφαρμογή ήταν προβληματική. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να υποστηρίξει ότι, εφόσον όλη η ανθρώπινη ιστορία είναι μια σειρά αιμοσταγών πράξεων, δεν θα πρέπει να στεκόμαστε με τόση ευσυγκινησία μπροστά στα εγκλήματα του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Γράφει λοιπόν: “Πολλοί άνθρωποι στη Δύση υπεραμύνονται με πάθος αιμοσταγών πράξεων. Οι χριστιανοί για παράδειγμα. Δεν λείπουν μάλιστα οι καλόγνωμοι, συμπονετικοί τύποι που υποστηρίζουν αιμοσταγείς πολιτισμούς. Φιλελεύθεροι και συντηρητικοί, μεταξύ άλλων. Τα σύγχρονα καπιταλιστικά έθνη είναι ο καρπός μιας ιστορίας δουλείας, γενοκτονίας, βίας και εκμετάλλευσης εξίσου φρικαλέας με την Κίνα του Μάο και τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν. Ο καπιταλισμός κτίστηκε επίσης πάνω στο αίμα και στα δάκρυα. Επέζησε όμως αρκετά ώστε να ξεχαστούν κάπως οι φρικαλεότητες, πράγμα που δεν ισχύει για τον σταλινισμό και τον μαοϊσμό. Ο Μαρξ δεν έπασχε από αυτή την αμνησία διότι έζησε σε μια εποχή που το καπιταλιστικό σύστημα βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη...»
Και συνεχίζει διαπράττοντας ένα ακόμη λογικό σφάλμα: «Ο Μike Davis[7] γράφει στο «Late Victorian Holocausts” για τα δεκάδες εκατομμύρια Ινδών, Αφρικανών, Κινέζων, Βραζιλιάνων, Κορεατών, Ρώσων και άλλων που έχασαν τη ζωή τους σε προβλέψιμους λιμούς, ξηρασίες και επιδημίες στα τέλη του 19ου αιώνα. Πολλές απ’ αυτές τις καταστροφές ήταν συνέπεια του δόγματος της ελεύθερης αγοράς, όπως π.χ. οι υψηλές τιμές του σιταριού που έκαναν την τροφή απρόσιτη στους απλούς ανθρώπους. Εξάλλου, οι τερατωδίες δεν σταματούν στη βικτοριανή εποχή. Στις δυο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ο αριθμός όσων ζουν με λιγότερα από δύο δολάρια την ημέρα αυξήθηκε σχεδόν κατά 100 εκατομμύρια. Σήμερα, ένα στα τρία παιδιά στη Βρετανία ζει χωρίς την απαραίτητη τροφή, ενώ οι τραπεζίτες δυσαρεστούνται ότι το ετήσιο bonus μειώνεται σε λιγότερο από μερικά εκατομμύρια λίρες..»
Κατ’ αρχάς, οι «προβλέψιμες» παράπλευρες ζημιές του καπιταλισμού δεν μπορούν να συγκριθούν με τη μαζική τρομοκρατία του σοσιαλιστικού συστήματος: πρόκειται, απλούστατα, για μη συγκρίσιμα μεγέθη. Όσο για τον πληθυσμό που ζει με λιγότερα από δύο δολάρια ημερησίως έχει αυξηθεί, μεταξύ άλλων, επειδή από το 1960 μέχρι σήμερα ο συνολικός πληθυσμός της γης έφτασε από τα 2,5 δισεκατομμύρια στα 6,7 δισεκατομμύρια: το ζήτημα είναι αριθμητικό.[8] Αλλά οι μαρξιστές τύπου Terry Eagleton δεν αγγίζουν το ταμπού του υπερπληθυσμού και μετρούν τους φτωχούς χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους υπόλοιπους ποσοτικούς παράγοντες. The more the merrier! Ο νεομαλθουσιανισμός αντιμετωπίζεται ακριβώς όπως ο Μαρξ αντιμετώπισε τον Μάλθους[9]: για τους μαρξιστές τίποτα δεν έχει αλλάξει μέσα σε δύο αιώνες – ούτε καν η στάση έναντι του Μάλθους. Κι όμως, ο παράγοντας της αύξησης του πληθυσμού, η ανθρώπινη πυκνότητα στον πλανήτη, έχει τροποποιήσει όλα –όλα- τα δεδομένα.
Συνεχίζει λοιπόν ο Eagleton, ο οποίος ευθυγραμμίζεται με τον Eric Hobsbawm και τον Alain Badiou, με μια διανοουμενίστικη μόδα: ο υπαρκτός σοσιαλισμός είχε και τα καλά του! “Ο καπιταλισμός, αναμφίβολα, δημιούργησε, μαζί με τις φρικαλεότητες, μερικά ανεκτίμητα αγαθά. Χωρίς τα μεσαία στρώματα που ο Μαρξ θαύμαζε τόσο, δεν θα είχαμε την κληρονομιά της ελευθερίας, της δημοκρατίας, των πολιτικών δικαιωμάτων, του φεμινισμού, του αντιμοναρχικού κινήματος, της επιστημονικής προόδου. Την ίδια στιγμή έχουμε μια ιστορία κρίσεων, εργοστασιακής εκμετάλλευσης, φασισμού, ιμπεριαλιστικών πολέμων [...]. Αλλά το ‘σοσιαλιστικό σύστημα’ είχε κι αυτό τις επιτυχίες του: η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση οδήγησαν τους πολίτες τους από την οπισθοδρόμηση στον σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο – αν και με τρομερό ανθρώπινο κόστος. Εν μέρει, το κόστος ήταν τόσο τρομερό εξαιτίας της καπιταλιστικής Δύσης.» Δεν γίνεται καμιά νύξη για το αυτονόητο: η εκβιομηχάνιση θα μπορούσε να προχωρήσει και χωρίς τον «σοσιαλισμό». Είναι μάλιστα πολύ πιθανό ότι θα προχωρούσε γοργότερα και με πιο ορθολογιστικό τρόπο χωρίς το «τρομερό ανθρώπινο κόστος». Θεωρώ επαίσχυντο να υποστηρίζει κανείς σήμερα –αλλά και χθες- τις ποικίλες εκδοχές του μεγάλου άλματος προς τα μπρος.
Ο μαρξισμός φαίνεται καλή ιδέα στους βολεμένους Δυτικούς πανεπιστημιακούς –σαν τον Eagleton- που θεωρούν δεδομένη την ελευθερία και τη δημοκρατία. Ωστόσο, για εκατομμύρια συνηθισμένους ανθρώπους σήμαινε κακουχίες, βασανιστήρια, κάτεργα, διαλυμένες οικονομίες και τερατωδώς κατασταλτικά κράτη. Όσοι συνεχίζουν να υποστηρίζουν τη θεωρία πρέπει πρώτα να τη μάθουν, ύστερα να διαπιστώσουν ότι δεν εφαρμόστηκε ποτέ – ότι το πείραμα τελείωσε το 1927 περίπου. Ο σοσιαλισμός δεν σημαίνει ούτε έλλειψη ελευθερίας, ούτε έλλειψη υλικών αγαθών και αγορών: ο σοσιαλισμός είναι ο εκσυγχρονισμός· ένα σύστημα ιδεών που βασίζεται στο γεγονός ότι η Ιστορία βηματίζει διαρκώς προς τα μπρος.
Συμφωνώ λοιπόν με τον Eagleton ότι το «Κομμουνιστικό μανιφέστο» ήταν και είναι ένα κείμενο με τεράστια επιρροή. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Δεν είναι όμως το μοναδικό κείμενο που αλλάζει τις νοοτροπίες: εξίσου άλλαξαν τις νοοτροπίες τα έργα μαθηματικών, φυσικής, χημείας, φιλοσοφίας. Και παρ’ όλ’ αυτά, δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις, πλατωνικοί επαναστάσεις ή εγελιανά εργατικά συνδικάτα. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να σκέφτονται με άξονα το οικονομικό τους συμφέρον – την επιβίωση και τη διαιώνιση του είδους.
Η πρόσφατη κρίση έφερε πάλι στο προσκήνιο τη λέξη «καπιταλισμός» που συνήθως μεταμφιεζόταν με ευφημισμούς: «σύγχρονη εποχή», «βιομηχανική εποχή», ή «Δύση». Όταν αναφερόμαστε στον καπιταλισμό με το όνομά του σημαίνει ότι το σύστημα δεν πηγαίνει και τόσο καλά: συμφωνώ με τον Eagleton και σ’ αυτό. Πράγματι, δύσκολα μπορούμε να κάνουμε έξυπνη συζήτηση για την αλλοτρίωση, την «εμπορευματοποίηση» της κοινωνικής ζωής, τον πολιτισμό της απληστίας, της επιθετικότητας, του άμυαλου ηδονισμού, του αυξανόμενου μηδενισμού, της απουσίας νοήματος και αξίας από την ανθρώπινη ύπαρξη χωρίς αναφορά στη μαρξιστική παράδοση. Το ότι χρειάζονται σήμερα οι μαρξιστές –όχι οι αστοιχείωτοι για τους οποίους έκανα λόγο- ή οι φεμινιστές, σημαίνει ότι δεν πάμε καθόλου καλά. Ο μαρξισμός –όπως ο φεμινισμός– υποτίθεται πως είναι μια προσωρινή υπόθεση: γι’ αυτό, πιστεύω ότι όσοι επενδύουν σ’ αυτόν όλη τους την ύπαρξη τον έχουν παρεξηγήσει. Ο μαρξισμός δεν χρειάζεται αφοσίωση και αυταπάρνηση: είναι απλώς ένας τρόπος να βλέπεις την ανθρώπινη ιστορία και να συνειδητοποιείς τη μεταβαλλόμενη φύση της. Δεν είναι ένας τρόπος για να προσπαθείς να πείσεις τους άλλους και τον εαυτό σου ότι η ανθρώπινη κατάσταση επιδεινώνεται ανελέητα ή ότι η βελτίωσή της είναι εφικτή μόνο μέσα σ’ ένα διαφορετικό σύστημα παραγωγής.
Αυτό είναι το τελευταίο σημείο που θα ήθελα να θίξω σχετικά με το βιβλίο του Terry Eagleton. Στο “Why Marx Was Right”, αναφέρεται συχνά ο Μike Davis ο οποίος εφαρμόζει αυτόν τον «ορθόδοξο» μαρξισμό στην ιστορία και την εξέλιξη των πόλεων. Γράφει σχετικά ο Eagleton: “Τον Μαρξ είχε εντυπωσιάσει η εξαιρετικά βίαιη διαδικασία με την οποία, στην Αγγλία, τη χώρα όπου ζούσε, η εργατική τάξη των πόλεων σφυρηλατήθηκε από την ξεριζωμένη τάξη των χωρικών – μια διαδικασία που γνωρίζουν σήμερα η Βραζιλία, η Κίνα, η Ρωσία και Ινδία. Ο βουλευτής του βρετανικού Εργατικού κόμματος Τristram Hunt σημειώνει ότι το βιβλίο του Mike Davis «Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων» - όπου περιγράφονται τα δύσοσμα βουνά των περιττωμάτων του σημερινού Λάγκος και της Ντάκα του Μπαγκλαντές- μπορεί να διαβαστεί σαν μια αναθεωρημένη εκδοχή της «Κατάστασης της εργατικής τάξης στην Αγγλία» του Ένγκελς. Καθώς η Κίνα εξελίσσεται στο εργοστάσιο του κόσμου, ο Ηunt σχολιάζει: «οι ειδικές οικονομικές ζώνες του Γκουανγκντόνγκ -στη νοτιοανατολική Κίνα- και της Σαγκάης φαίνονται αλλόκοτα παρόμοιες με το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη του 1840».
Όχι: η αστυφιλία του 1840 είναι ριζικά διαφορετικό φαινόμενο από τη σημερινή. Κι εδώ καταρρέουν ορισμένες διαπιστώσεις του Μαρξ: ήδη από τη βικτοριανή εποχή ο Μαρξ είδε το σύστημα να πνέει τα λοίσθια. Ενώ στο αποκορύφωμά του είχε προωθήσει την κοινωνική ανάπτυξη, στα μέσα του 19ου αιώνα είχε αρχίσει να την επιβραδύνει και να την εμποδίζει. Ο Μαρξ έβλεπε την καπιταλιστική κοινωνία γεμάτη φαντασιοκοπία και φετιχισμό, μύθους και ινδαλματοποίηση, όσο κι αν υπερηφανευόταν για τη νεοτερικότητά της. Επίσης την έβλεπε γεμάτη δυναμισμό, παρότι πίστευε ότι το οικοδόμημα είχε αρχίσει να τρίζει. Από τότε έχουν περάσει εκατόν εξήντα χρόνια: κάθε τόσο, ο κόσμος –το “σύστημα”- κλυδωνίζεται, αυτοδιορθώνεται, μεταρρυθμίζεται, ύστερα ξαναβρίσκει την ισορροπία του.
[1] Eagleton, Terry, Why Marx Was Right, Yale University Press, 2011. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει το 2012 από τη σειρά «Κόσμος» των εκδόσεων «Πατάκη».
[2] H διένεξη άρχισε με αφορμή τις θέσεις του Μartin Amis για τους μουσουλμάνους και εξελίχθηκε σε cause celèbre στη Βρετανία.
[3] Για παράδειγμα, ο Georgi Shakhnazarov, η Βαλεντίνα Λαπάγεβα, η Ι.Α. Πετσερνίκοβα, ο Εdward Rosenthal.
[4] Στο “Πλάνο αυτομόρφωσης της ΚΝΕ” περιλαμβάνονται τα εξής βιβλία: “Μισθός, τιμή και κέρδος” (Κ. Μαρξ), “Κομμουνιστικό μανιφέστο”, “Σοσιαλισμός απόλυτα αναγκαίος και επίκαιρος” (Αλέκα Παπαρήγα), “Πώς δενότανε τ’ ατσάλι” (Ν. Οστρόφσκι). Για το καλοκαίρι του 2011, ο “Ριζοσπάστης” προτείνει τον 12ο τόμο από τα “Άπαντα” του Στάλιν.
[5] O δογματισμός και η επαναστατική στρατηγική του Λένιν δυσφήμισαν μεγάλους θεωρητικούς του μαρξισμού όπως τον Karl Kautsky. Ωστόσο, δυο από τα γραπτά του είναι, θα λέγαμε, κλασικά: “Η καταγωγή του χριστιανισμού” και “Ο Τόμας Μορ και η ουτοπία του”. Οι “ορθόδοξοι” μαρξιστές σαν τον Terry Eagleton δεν αναφέρονται ποτέ στον Kautsky.
[6] Μεταξύ των προτεινόμενων βιβλίων της αυτομόρφωσης στο εγχώριο ΚΚ συγκαταλέγονται, σταθερά, τα μυθιστορήματα του Emile Zola που αντιστοιχούν σε μια εικόνα του λούμπεν (και μη λούμπεν) προλεταριάτου στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Χαρακτηριστικό του κομμουνιστικού πουριτανισμού είναι ότι αποφεύγονται εκείνα από τα βιβλία του Zola που κάνουν λόγο για τη σεξουαλική ζωή της εργατικής τάξης. Για παράδειγμα, αγαπημένο βιβλίο του «πλάνου αυτομόρφωσης» είναι «Το χρήμα», όχι «Η Νανά».
[7] O Mike Davis (1946) είναι ένας από τους Αμερικανούς class reductionists που ασχολούνται με ζητήματα εξουσίας, κοινωνικής τάξης και πόλης. Ανάμεσα στα έργα του είναι το “City of Quartz” και το “Ecology of Fear: Los Angeles and the Imagination” γύρω από το Λος Άντζελες.
[8] Βλ. A. Korotayev, κ.α. Introduction to Social Macrodynamics, Moscow: KomKniga, 2006.
[9] Βλ. Marx and Engels on Malthus: Selections From the Writings of Marx and Engels Dealing With the Theories of Thomas Robert Malthus, International Publishers, 1954.