Κράτα το φιλί, του Μάσιμο Ρεκαλκάτι

«Είναι όντως δυνατό να κάνουμε μαθήματα για τον έρωτα; Σαφώς όχι. Δεν είναι ποτέ δυνατό να εξηγήσουμε τον έρωτα. Δεν είναι ποτέ δυνατό να αναγάγουμε τον έρωτα σε μία έννοια. Είναι αντίθετα δυνατό και απαραίτητο να μιλήσουμε για τον έρωτα, να συνεχίσουμε να μιλάμε για τον έρωτα. Τόσο που θα μπορούσαμε ακόμα να πούμε ότι το να μιλάμε για τον έρωτα είναι το μόνο στ’ αλήθεια δυνατό με τον έρωτα. Μιλάμε τόσο πολύ για τον έρωτα γιατί κανείς δεν ξέρει τι είναι ο έρωτας» τονίζει ο Ρεκαλκάτι.

Κράτα το φιλί είναι ο τίτλος που δίνει σε αυτό το περί έρωτος βιβλίο, καθώς το φιλί «είναι ίσως η εικόνα που, περισσότερο από κάθε άλλη, συμπυκνώνει την ομορφιά και την ποίηση του έρωτα». Είναι εκ των ων ουκ άνευ συστατικών του, το στοιχείο που αποδεικνύει ή αναιρεί την ύπαρξή του έρωτα, που δηλώνει την επιθυμία, την ένταση, το πάθος, την εγγύτητα, την επικοινωνία των σωμάτων, τη χαρά και την απόλαυση που βιώνουν οι συμμετέχοντες σε αυτό. Διερευνά το πώς ξεκινά, τι τον κρατά ζωντανό, τι επιδιώκει, πώς εκφράζεται ο έρωτας, πόσο διαρκεί. Στα επτά κεφάλαια του βιβλίου περιγράφονται τα στάδια του έρωτα, τα χαρακτηριστικά του, το πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνεται, η εξέλιξη που συνήθως έχει, η οποία άλλοτε είναι θετική και άλλοτε όχι, οι δυσκολίες και οι πιθανές παθολογικές εκφάνσεις του, το θαύμα και το μυστήριο που τον περιβάλλει.

Στα επτά κεφάλαια του βιβλίου περιγράφονται τα στάδια του έρωτα, τα χαρακτηριστικά του, το πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνεται, η εξέλιξη που συνήθως έχει, η οποία άλλοτε είναι θετική και άλλοτε όχι, οι δυσκολίες και οι πιθανές παθολογικές εκφάνσεις του, το θαύμα και το μυστήριο που τον περιβάλλει.

Ας μιλήσουμε για τον έρωτα λοιπόν, ο οποίος εμφανίζεται γεμάτος υποσχέσεις. Υπόσχεται συναρπαστικές στιγμές, φλόγα, πάθος, ζωντάνια, αγάπη, διάρκεια. Κάθε φορά που γεννιέται ένας έρωτας, φιλοδοξεί να είναι παντοτινός, δεν φοβάται να επικαλεστεί την αιωνιότητα, να προκαλέσει τον χρόνο και να επιδιώξει να διατηρήσει ες αεί τη φλόγα του. Ο συγγραφέας αντιπαρατίθεται στην τοποθέτηση του Φρόιντ, ο οποίος θεωρεί τον έρωτα ένα φαντασιακό φαινόμενο που ανήκει στη σφαίρα του ναρκισσισμού, άρα είναι μια αυταπάτη, και την αγάπη μια μορφή ψυχικής παλινδρόμησης προς την εικόνα της μητέρας ή του πατέρα. Όμως ο έρωτας ξεκινάει με τη μαγεία της πρώτης συνάντησης, με την έκπληξη που τη συνοδεύει, καθώς ποτέ δεν είναι αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής, με την τρέλα, το φως, τη χαρά και την απροσδόκητη ευφορία συναισθημάτων. Φέρνει τη γεύση του καινούργιου, τη γοητεία της τυχαίας συνάντησης, κάτι που αντιστέκεται σε κάθε ερμηνεία. Όπως σημειώνει και ο Ρολάν Μπαρτ «το ερωτευμένο υποκείμενο ζει κάθε συνάντηση με το αγαπημένο πλάσμα σαν γιορτή».

Ο έρωτας συνοδεύεται πάντα από έντονη σεξουαλική επιθυμία, την οποία κάποιοι –ο Σοπενχάουερ είναι ένας από αυτούς– αποδίδουν στην ενστικτώδη θέληση για ζωή που έχει ως στόχο την αναπαραγωγή. Ο Φρόιντ διαχωρίζει το σεξουαλικό ένστικτο των ζώων που αποσκοπεί στην αναπαραγωγή από τον ερωτισμό που εκδηλώνουν οι άνθρωποι, ονομάζοντάς τον ενόρμηση. Η ενόρμηση δεν στοχεύει στη διατήρηση του είδους αλλά στη φιληδονία, στην απόλαυση του σώματος με κάθε τρόπο. Η σεξουαλική επιθυμία για τον Ρεκαλκάτι αποκλίνει από τους φυσικούς νόμους της διατήρησης του είδους. Κι ενώ ο έρωτας πάντα συνοδεύεται από τη σεξουαλική επιθυμία, η σεξουαλική επιθυμία από μόνη της δεν οδηγεί ποτέ στον έρωτα. Τονίζει ότι υπάρχει διάκριση ανάμεσα στον ανδρικό και τον γυναικείο τρόπο του έρωτα και προτείνει μια σεξουαλική αγωγή στην οποία το υποκείμενο θα διαπαιδαγωγείται ώστε να μεταχειρίζεται το σώμα του αγαπημένου προσώπου όχι σαν ένα αντικείμενο προς κατανάλωση αλλά σαν ένα βιβλίο, γιατί ένα βιβλίο, είναι το ίδιο ένας κόσμος.

Κι ενώ ο έρωτας πάντα συνοδεύεται από τη σεξουαλική επιθυμία, η σεξουαλική επιθυμία από μόνη της δεν οδηγεί ποτέ στον έρωτα.

Όταν ο έρωτας καταλήγει σε γάμο, το επόμενο στάδιο είναι η απόκτηση τέκνων. Ο ερχομός ενός παιδιού σε ένα ερωτευμένο ζευγάρι σηματοδοτεί μια μεγάλη αλλαγή, ένα νέο άνοιγμα στον ορίζοντα του κόσμου. Η χαρά της γέννησης ενισχύει τα συναισθήματα μεταξύ των γονιών και δίνει διαφορετικό βάθος στη σχέση τους. Το πώς εκείνοι βλέπουν τον κόσμο, είναι η κληρονομιά που αφήνουν στο παιδί. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η γέννηση ενός παιδιού αναγεννά τον ναρκισσισμό των γονιών. Γι’ αυτό και η σχέση αγάπης, ασφάλειας, προστασίας που χαρακτηρίζει την οικογένεια, πρέπει κάποια στιγμή να σπάει, για να μπορέσει το παιδί να βγει στη ζωή και να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο, χωρίς να χρειάζεται να πραγματοποιήσει τα όνειρα των άλλων, των γονέων εν προκειμένω. Πολλές φορές όμως, παρατηρείται το φαινόμενο η σχέση και η συνύπαρξη των Δύο να συνεχίζεται μόνο για χάρη των παιδιών, κάτι που δεν ωφελεί κανέναν, και μεταμορφώνει την οικογένεια σε μια ασφυκτική παγίδα όπου καταστρατηγείται η ελευθερία του κάθε μέλους της. Η συνύπαρξη που συνδέεται με τη θυσία, αναπόφευκτα θα ζητήσει αντάλλαγμα, σε αντίθεση με την αγάπη που παραμένει δωρεά όταν πηγάζει μόνο από την επιθυμία. Συχνά η γέννηση ενός παιδιού ακολουθείται από μια ενδεχόμενη κρίση κι έναν επαναπροσδιορισμό της σχέσης του ζευγαριού. Έτσι το παιδί που γεννήθηκε από την επιθυμία των Δύο, γίνεται αιτία για να σβήσει η επιθυμία αυτή.

Ένα επίσης συχνό φαινόμενο είναι το γεγονός ότι ο ερωτευμένος έχει την τάση να εκδηλώνει συναισθήματα ζήλειας, εκφράζοντας την αγωνία του να μην χάσει την προτίμηση του αγαπημένου προσώπου. Ο ζηλιάρης δεν αποδέχεται το ότι ποτέ δεν μπορεί να κατέχει την απόλυτη ελευθερία του Άλλου. Ο φόβος της στέρησης του αγαπημένου προσώπου οδηγεί στην προσπάθεια εξασφάλισης απόλυτου ελέγχου των κινήσεών του. Και παρά το γεγονός ότι αυτός που ζηλεύει φοβάται την προδοσία, μόνο όταν εκείνη συμβεί μπορεί να αντιληφθεί στην πράξη τι σημαίνει αυτό. Τίποτα πια δεν είναι όπως πριν. «Ο κόσμος φαίνεται να απογυμνώνεται από κάθε νόημα». Χρειάζεται χρόνος και πολλή προσπάθεια για να αποδεχτεί κανείς την απώλεια, και να καταφέρει να κάνει τις πληγές του ποιήματα, αντιμετωπίζοντας τις πληγές αυτές σαν ευκαιρίες για νέα δημιουργία.

Ο έρωτας για τον συγγραφέα είναι μια ανακωχή από τον πόνο του κόσμου και δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς εμπιστοσύνη και αποδοχή της ετερότητας του Άλλου. Και φυσικά είναι αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής και όχι κάποιας μορφής εξαναγκασμού. Στην περίπτωση που το αγαπημένο πρόσωπο στερείται την ελευθερία του και γίνεται ιδιοκτησία του άλλου, παύει να είναι υποκείμενο και γίνεται αντικείμενο προς χρήση. Έτσι όμως χάνεται η αυθεντικότητα της ερωτικής επιθυμίας. Και εδώ τονίζεται η διάκριση ανάμεσα στην ανδρική και στη γυναικεία απόλαυση. Η απόλαυση του άντρα είναι μια εξωτερική απόλαυση, κυριαρχείται από τη μοναρχία του φαλλού. Η γυναικεία διασκορπίζεται σε όλη την επιφάνεια του σώματος, είναι αναρχική, χωρίς μέτρο και όριο, για τον Φρόιντ ορίζεται ως ωκεάνια, κάτι που τρομάζει τους άνδρες, δημιουργώντας τους ένα συναίσθημα ανεπάρκειας που αντιτίθεται στις αρχές της πατριαρχικής ιδεολογίας. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη βία και τη βεβήλωση του έρωτα με σκοπό την αποφυγή της απώλειας του αγαπημένου προσώπου. Ο Λακάν λέει ότι «όταν ερωτευόμαστε, ερωτευόμαστε πάντα μια γυναίκα», όχι με την ανατομική έννοια του όρου, αλλά επειδή η γυναίκα είναι το σύμβολο της ετερότητας, του αδιαπέραστου, του μη οικειοποιήσιμου, του μη ταυτόσημου, της διαφοράς.

Ο Λακάν λέει ότι «όταν ερωτευόμαστε, ερωτευόμαστε πάντα μια γυναίκα», όχι με την ανατομική έννοια του όρου, αλλά επειδή η γυναίκα είναι το σύμβολο της ετερότητας, του αδιαπέραστου, του μη οικειοποιήσιμου, του μη ταυτόσημου, της διαφοράς.

«Κάθε σχέση έρωτα ζει πάντα σε μια αμφιταλάντευση», γιατί κάθε υπόσχεση και κάθε όρκος, ακόμη κι εκείνος της αγάπης, εμπεριέχει όπως λέει κι ο Ντεριντά, μια σκιά ψευδορκίας. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα έρωτας είναι η αναζήτηση της παλιάς ενότητας, το να θέλουμε να βρούμε το άλλο μας μισό από το οποίο έχουμε αποκοπεί. Όμως ο έρωτας που φέρνει χαρά και έκσταση, σύντομα μπορεί να προκαλέσει πόνο και απόγνωση. Και, σύμφωνα με τον Ροθ «ενώ πριν είσαι ακέραιος, ολόκληρος, μετά τον χωρισμό, αποκτάς ένα ρήγμα».

Κάποιοι θα προτιμήσουν τη μοναξιά, ώστε να μην υποστούν ξανά την απώλεια και τη διάλυση που συνοδεύει το τέλος μιας σχέσης.

Η αφοσίωση γίνεται αδιαφορία και το αγαπημένο πρόσωπο ξένο κι απρόσιτο. Ο έρωτας τελειώνει είτε επειδή έσβησε η αρχική φλόγα που τον κρατούσε ζωντανό είτε επειδή επέρχεται ρήξη ανάμεσα στους ερωτευμένους. Και μαζί με το τέλος του έρωτα, τελειώνει και ό,τι συνδεόταν με τους ίδιους και τη μεταξύ τους σχέση. Για εκείνον που επιθυμούσε τη συνέχιση της σχέσης, είναι δύσκολη η αποδοχή της νέας κατάστασης, της απουσίας του αγαπημένου, του κενού και της έλλειψης νοήματος. Για να μπορέσει να αγαπήσει ξανά κάποιος που βίωσε τον θάνατο ενός έρωτα, είναι απαραίτητο να βιώσει την επώδυνη εμπειρία του πένθους, πριν αναζητήσει μια νέα παρουσία προς αντικατάσταση της προηγούμενης. Κάποιοι θα προτιμήσουν τη μοναξιά, ώστε να μην υποστούν ξανά την απώλεια και τη διάλυση που συνοδεύει το τέλος μιας σχέσης. Όσο για το μίσος που ακολουθεί κάποιους χωρισμούς, η παρουσία του δείχνει μια έντονη προσκόλληση στο χαμένο υποκείμενο παρά μια τελειωτική απομάκρυνση από αυτό.

Όμως, υπάρχουν πάντα και οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Υπάρχουν και οι έρωτες που διαρκούν. Στους οποίους το αρχικό βλέμμα και το πρώτο φιλί διατηρούν την δύναμη και τη φρεσκάδα τους. Είναι κάτι σπάνιο –για τον Καμύ συμβαίνει το πολύ τρεις φορές σε έναν αιώνα- είναι όμως κάτι εκπληκτικό. Είναι η διασταύρωση ανάμεσα στην προσωρινότητα και στην αιωνιότητα. Είναι το θαύμα του έρωτα που διαρκεί, που καθιστά μοναδικό και αναντικατάστατο το υποκείμενο της επιθυμίας του, που διαψεύδει την άποψη της αντιστρόφως ανάλογης σχέσης ανάμεσα στην ένταση της επιθυμίας και στη διάρκεια του δεσμού. Στην περίπτωση αυτή η σχέση δεν στηρίζεται στη συγχώνευση των Δύο αλλά στη συνάντηση μεταξύ τους, αφού έχει προηγηθεί η εξοικείωση του καθενός με τη μοναξιά του.

Ο Μάσσιμο Ρεκαλκάτι είναι αναγνωρισμένος Ιταλός ψυχαναλυτής. Σπούδασε αρχικά στο Μιλάνο και μετά στο Παρίσι, όπου είχε την ευκαιρία να δουλέψει με τον Ζακ- Αλέν Μίλερ και να αναλυθεί από αυτόν. Είναι ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Ιταλικού Συλλόγου Λακανικής Ψυχανάλυσης (ALI) και επιστημονικός διευθυντής του Ερευνητικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Ψυχανάλυσης (IRPA). Έχει γράψει περίπου τριάντα βιβλία, τα οποία έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Από τις εκδόσεις Κέλευθος κυκλοφορούν επίσης Το σύμπλεγμα του Τηλέμαχου, Τα χέρια της μητέρας, Το μυστικό του παιδιού, Πορτρέτα της επιθυμίας, Η ώρα του μαθήματος.

Ο Ρεκαλκάτι στο πλούσιο συγγραφικό του έργο, καταπιάνεται με θέματα που αφορούν τις δυναμικές και την αλληλεπίδραση στις σχέσεις των ανθρώπων, προτείνοντας την προσέγγιση που θα έχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Μελετά την επίδραση που έχει στο παιδί το πρότυπο του πατέρα στο Σύμπλεγμα του Τηλέμαχου, το ρόλο του δασκάλου που διαθέτει τη δυνατότητα αλλά παράλληλα και το ηθικό χρέος να ερωτικοποιεί την γνώση και να ανοίγει στο μαθητή καινούργιους κόσμους στο Η ώρα του μαθήματος, την συναισθηματική κάλυψη που προσφέρει ο δεσμός με την μητέρα στο Τα χέρια της μητέρας, και πλείστα άλλα θέματα στα εξαιρετικού ενδιαφέροντος βιβλία του.

Ο συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα του έρωτα σφαιρικά, μετά λόγου γνώσεως, παραθέτοντας τόσο την ιδανική του μορφή όσο και τις παθογένειες που συνδέονται μαζί του, με παράλληλες αναφορές σε συγγραφείς ή φιλοσόφους...

Στο Κράτα το φιλί ο συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα του έρωτα σφαιρικά, μετά λόγου γνώσεως, παραθέτοντας τόσο την ιδανική του μορφή όσο και τις παθογένειες που συνδέονται μαζί του, με παράλληλες αναφορές σε συγγραφείς ή φιλοσόφους οι οποίοι ασχολήθηκαν με το θέμα: Προυστ, Μοράβια, Φ. Ροθ, Σοπενχάουερ, Ρ. Μπαρτ και φυσικά Λακάν, του οποίου ο συγγραφέας είναι μαθητής, ένθερμος υποστηρικτής των απόψεών του και στον οποίο αποδίδει το χαρακτηριστικό ότι «κρατάει ενωμένη την ποίηση και την επιστήμη». Η ανάλυση των παραμέτρων και των επιμέρους θεμάτων είναι λεπτομερής, αλλά όχι τόσο εκτεταμένη ώστε να κουράζει. Το λεξιλόγιό του και οι έννοιες των οποίων κάνει χρήση στο κείμενο, παρουσιάζονται με τρόπο εύληπτο, συνοδεύονται δε με παραδείγματα και αποσπάσματα έργων, τα οποία κάνουν πιο εύκολη την κατανόηση των θέσεων του συγγραφέα.

Είναι ένα βιβλίο που καταφέρνει να προσφέρει στον αναγνώστη μια ενδιαφέρουσα και ευχάριστη ανάγνωση για τον έρωτα. Τον έρωτα που διακόπτει τη φυσική ροή του χρόνου, που αποτελεί μια παράδοση, έναν αφοπλισμό, μια έκθεση στον κίνδυνο, που βοηθά να φανταστεί κανείς το αφάνταστο, να κάνει δυνατό το αδύνατο, και που, όσο πόνο κι αν προκαλεί όταν τελειώνει, όλοι νοσταλγούν να τον ξαναζήσουν. Αυτό που ίσως λείπει από την μελέτη του προσφιλούς αυτού θέματος, είναι η αναφορά στους ανεκπλήρωτους έρωτες, κάτι το οποίο θα μπορούσε από μόνο του να αποτελέσει ένα χωριστό βιβλίο.

* Η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΟΥΚΟΥΛΗ είναι εκπαιδευτικός. 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Σε κάποιους έρωτες, η πίστη δεν είναι αποτέλεσμα θυσίας, αλλά είναι μέθη, ζάλη, επιμονή μιας δύναμης, ενός αινίγματος, ενός μυστηρίου. Η πίστη, όταν είναι έκφραση ενός ζωντανού έρωτα, αποκλείει εξ ορισμού την αυταπάρνηση ή την εγκαρτέρηση. Διαφορετικά αυτή γίνεται μια θυσιαστική ασθένεια, ένας ζουρλομανδύας της επιθυμίας. Όλο το μυστήριο βρίσκεται στην ομορφιά της διάρκειας. Είναι η συμπεριφορά του Οδυσσέα που περισσότερο με εντυπωσιάζει από τότε που ήμουν παιδί: Πώς μπόρεσε να προτιμήσει την Πηνελόπη του από την όμορφη και νέα Καλυψώ; Αλλά κυρίως πώς μπόρεσε να επιλέξει μια γυναίκα που την είχε φθείρει ο χρόνος σε σχέση με την ατελείωτη ομορφιά της αθανασίας; Ποια τρέλα είναι ο έρωτας αν γι’ αυτόν ένας άνθρωπος μπορεί να απαρνηθεί την αιώνια ζωή; Δεν είναι αυτή η πιο γοητευτική τρέλα του Οδυσσέα»;