Η Ελλάδα του Ελύτη, της Ιουλίτας Ηλιοπούλου (επιμέλεια)

Με αφορμή την επέτειο της συμπλήρωσης των 200 χρόνων της ύπαρξης του Νεοελληνικού κράτους η ποιήτρια Ιουλίτα Ηλιοπούλου επιλέγει και ανθολογεί 130 αποσπάσματα από τα πεζά κείμενα τού Ελύτη τα οποία περιλαμβάνονται στα βιβλία Ανοιχτά χαρτιά, Εν λευκώ, Συν τοις άλλοις ως μια ευκαιρία επαναπροσδιορισμού της ανυπόταχτης ποιητικής σκέψης του Οδυσσέα Ελύτη και ταυτόχρονα της εννοιολογικής υπόστασης της Ελλάδας.

Η συμβολή της ανθολόγησης αυτής τόσο στην εμβάθυνση των ποιητικών συμβόλων του Ελύτη όσο και στην ουσιαστική αντίληψή του για την Ελλάδα είναι ιδιαιτέρως σημαντική. Ο αναγνώστης αυτών των αποσπασμάτων έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τις μαιανδρικές διαδρομές του φιλοσοφικού λυρισμού του ποιητή και να ανακαλύψει τη διαυγή ενάργεια με την οποία ο στοχασμός του καθορίζει έννοιες όπως είναι η εθνική ταυτότητα, ο πολιτισμικός προσανατολισμός, η τέχνη, η γλώσσα, ο ελληνισμός, η πατρίδα, το κράτος, η Ιστορία και η διάρκεια στον χρόνο, το Αιγαίο ως «παρασημαντική ενός άλλου κόσμου».

Χωρισμένο σε επτά ενότητες, το βιβλίο περιλαμβάνει αποσπάσματα του πεζογραφικού έργου του Οδυσσέα Ελύτη και των συνεντεύξεών του εστιάζοντας στα θέματα:

α) η Ελλάδα,
β) η ιστορία του ελληνισμού,
γ) η ελληνική γλώσσα,
δ) η ελληνική θάλασσα – το Αιγαίο,
ε) η ελληνική φύση,
στ) η ελληνική τέχνη,
ζ) η ελληνική πραγματικότητα.

Ενότητες οι οποίες συστήνουν τις σχετιζόμενες θέσεις του ποιητή στον ιδεολογικό και πνευματικό τομέα του ελληνισμού και στην ιστορική και αδιάλειπτη συνείδηση της υπαρκτικής του εξέλιξης και αναδεικνύουν πτυχές ενός πολύμορφου και ταυτόχρονα διαχρονικού έργου, προκαλώντας και προσκαλώντας τον αναγνώστη να γνωρίσει σε βάθος ολόκληρο το έργο του δημιουργού, αν δεν το έχει κάνει ακόμα. 

Ο αναγνώστης αυτών των αποσπασμάτων έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τις μαιανδρικές διαδρομές του φιλοσοφικού λυρισμού του ποιητή και να ανακαλύψει τη διαυγή ενάργεια με την οποία ο στοχασμός του καθορίζει έννοιες όπως είναι η εθνική ταυτότητα, ο πολιτισμικός προσανατολισμός, η τέχνη, η γλώσσα, ο ελληνισμός...

Ο Ελύτης διεισδύει σε έννοιες που ορίζουν τη σύγχρονη μορφή της χώρας, ανασυνθέτοντας το παρελθόν σε μια νέα πραγματικότητα. Ταυτόχρονα αναδεικνύει την ύπαρξη της Ελλάδας στη διαύγεια του χρόνου, τη συμβολική της διάσταση στο διηνεκές και τη θέση της στην Ευρώπη, αντιπαραβάλλοντας τις αξίες της απέναντι στην υποτίμησή της και στις τρέχουσες απαισιόδοξες αντιλήψεις. Ανατρέπει έτσι κάθε παγιωμένη αντίληψη πεσιμισμού περί τέλους και κινητοποιεί τις συνειδήσεις σε μια ενδοσκοπική αναζήτηση των πνευματικών εκείνων στοιχείων που εξασφαλίζουν τη διαρκή ύπαρξη του ελληνισμού και τη συνέχειά του. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα:

«Υπάρχουν δύο Ελλάδες. Αυτή που εξαναγκάζεται και τους ίδιους τους υπηκόους της να καταπονεί και σ’ έναν διεθνή χορό μεταμφιεσμένων να μετέχει με το φόρεμα της Ευρωπαίας (διάβαζε: Αμερικάνας). Και υπάρχει η άλλη, που εξακολουθεί να υπακούει στον Ηράκλειτο και στον Μακρυγιάννη. Η πρώτη μπορεί να καταλυθεί μια μέρα. Η δεύτερη, ακόμη και αν μείνει χωρίς υπόσταση, ποτέ. Τουλάχιστον εγώ, γι’ αυτήν υπάρχω». («Η μοίρα μας βρίσκεται στα χέρια μας», από το βιβλίο Συν τοις άλλοις)

Ο Ελύτης, άλλωστε, αυτή τη διάρκεια θέλησε να αποτυπώσει στο έργο του και για να το πετύχει αυτό έστρεψε τους προβολείς του ποιητικού του φωτός στην ταπεινή φύση, αναζητώντας τις αξίες που ενυπάρχουν στο μυριστικό χόρτο και το ταπεινό βότσαλο ή σε ένα λαγήνι ή μια αρχαϊκή μορφή κόρης με ό,τι αυτά συμβολίζουν στο διηνεκές. 

«Ένας μικρός βοτανικός μπορεί και να 'ναι ένας κρυφός των δύο κυμάτων Παρθενώνας». («Μικρός Βοτανικός» από το Εν Λευκώ).

Ο Ελύτης «δείχνει και η ορατότητα μεγαλώνει» εξαναγκάζοντας τον αναγνώστη του να συναισθανθεί πρώτα και ύστερα να δει ό,τι αθέατο κινείται γύρω μας, κάτω από το πέπλο της συνήθειας, υπαρκτό ωστόσο να μετουσιωθεί σε μια επαναστατική «πηγή αθωότητας». Αλλά για την επίτευξη αυτού είναι ανάγκη να αναπτυχθεί η ποιητική νοημοσύνη, ο άνθρωπος να εξελιχθεί, να εμβαθύνει τις προσωπικές του αναζητήσεις, να ωριμάσει φτάνοντας στην τελείωση, ώστε να μπορέσει έτσι να αντιληφθεί τη δύναμη του λιτού, της λιγοσύνης, της ταπεινότητας, αυτόν «τον κόσμο τον μικρό, τον μέγα».

Κάθε γειτνίαση με το έργο του Οδυσσέα Ελύτη σηματοδοτεί παράλληλα μια εκρηκτική διάσταση της γλωσσικής του αγωγής και εξαναγκάζει τον νου να «παίρνει νέες αδοκίμαστες στροφές» αποκαλύπτοντας την ισχύ αλλά και τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας...

Κάθε γειτνίαση με το έργο του Οδυσσέα Ελύτη σηματοδοτεί παράλληλα μια εκρηκτική διάσταση της γλωσσικής του αγωγής και εξαναγκάζει τον νου να «παίρνει νέες αδοκίμαστες στροφές» αποκαλύπτοντας την ισχύ αλλά και τη δυναμική της ελληνικής γλώσσας όταν μετατρέπεται σε όχημα μιας προσωπικής και συλλογικής αισθητικής ευγένειας, μια παρακαταθήκη εμπειριών. Ο Ελύτης είναι ο ευγενής της αισθητικής, ένας ασυμβίβαστος του γλωσσικού ήθους που «απελευθερώνεται μεσ’ από τους Πλατωνικούς διαλόγους και φτάνει ανεμπόδιστο και αδιάφθορο ίσαμε τον Σολωμό» για να αποδείξει περίτρανα τη συνέχεια αυτού του ήθους στην πορεία τριών χιλιάδων χρόνων. Παραθέτω:

«Και ιδού που σήμερα βρίσκομαι στη Στολκχόμη, με μόνο κεφάλαιο στα χέρια μου μερικές λέξεις Ελληνικές. Είναι ταπεινές αλλά ζωντανές, αφού βρίσκονται στα χείλη ενός ολόκληρού λαού. Είναι ηλικίας τριών χιλιάδων χρόνων, αλλά δροσερές σαν μόλις τις ανέσυρες από τη θάλασσα μεσ’ απ’ τα βότσαλα και τα φύκια μιας ακτής του Αιγαίου. Είναι η λέξη ουρανός, είναι η λέξη θάλασσα, είναι η λέξη ήλιος, κι είναι η λέξη ελευθερία. Τις καταθέτω με σεβασμό στα πόδια σας». («Δύο λεπτών ευχαριστήριο στο Δημαρχείο της Στοκχόλμης», Εν Λευκώ).

Το μικρό αυτό βιβλίο αποτελεί μια αναψηλάφηση του ελληνικού λογισμού του Οδυσσέα Ελύτη, μια εξαιρετική επιλογή κειμένων που διεγείρουν τη σκέψη, και συγχρόνως μια ανυψωτική συνάντηση με τον λόγο του ποιητή, που επιμένει να μας προσκαλεί σε μια συνομιλία με τις ρίζες μας, το ήθος του ελληνισμού και τη γοητεία της ποιητικής του οπτικής που έχει «αντίκρισμα στην Ελλάδα την παντοτινή».

* Η ΤΕΣΥ ΜΠΑΪΛΑ είναι συγγραφέας. Τελευταίο της βιβλίο, το μυθιστόρημα «Τις νύχτες έπαιζε με τις σκιές» (εκδ. Ψυχογιός).

Η Ελλάδα του Ελύτη
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
Επιμ. ΙΟΥΛΙΤΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ
ΙΚΑΡΟΣ 2021
Σελ. 144, τιμή εκδότη €11,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Λέξεις, αλλ’ αυτή τη φορά τοποθετημένες κατά τέτοιον τρόπο που να συλλαμβάνουν εκείνο που μας υπερβαίνει. Και μήπως τι άλλο είναι η ποίηση; Ένα κυνήγι ατέρμονο που άρχισε πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια, κάπου εκεί στη μέση της θάλασσας του Αιγαίου, όταν ο Αρχίλοχος στην Πάρο και η Σαπφώ στη Λέσβο, με λέξεις ελληνικές, εγκαινίαζαν μια καινούργια τέχνη, εκείνη που εξακολουθούμε ως τις μέρες μας να ονομάζουμε “λυρική ποίηση”. Εάν δικαιούμαι να υπερηφανεύομαι για κάτι, αλήθεια, είναι μόνον γι’ αυτό. Ότι γεννήθηκα στον ίδιο χώρο και χρησιμοποίησα τις ίδιες λέξεις μ’ εκείνους. Λέξεις που θα τις έλεγε κανείς κυανές και που ευωδιάζουν ακόμη απ’ την αρμύρα των θαλασσόχορτων». («Μικρός λόγος στο μεγάλο αμφιθέατρο της Σορβόνης», από το βιβλίο Εν Λευκώ).