Το μέτρο και τα σταθμά, της Ελισάβετ Κοτζιά

Αγαπητή Ελισάβετ,

διάβασα δύο μακρόσυρτες φορές τη μελέτη σου με πολύ ενδιαφέρον, καθώς την περίμενα καιρό. Περίμενα να δω τη συγκεντρωτική σου ματιά, πέρα από τις επιμέρους κριτικές σου, να δω το πανοραμικό σου βλέμμα που να διυλίζει τη σαραντάχρονη αυτή περίοδο, κατατάσσοντας, σχολιάζοντας και αξιολογώντας βιβλία, συγγραφείς και τάσεις. Ένα τέτοιο βιβλίο δεν διαβάζεται μονορούφι, όχι φυσικά επειδή δεν είναι καλογραμμένο, αλλά επειδή αξίζει σκέψεις, σημειώσεις, διασταυρώσεις, αργό μηρύκασμα, ώστε να χωνέψει κανείς τον όγκο των πληροφοριών, αλλά κυρίως τους δρόμους που ανοίγει στο δάσος.

Έτσι, τώρα το βιβλίο σου έρχεται να προστεθεί σ’ αυτό του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου («Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη μεταπολιτευτική πεζογραφία 1974-2017», Πόλις, 2018) και να προηγηθεί κατά τι από αυτό του Δημοσθένη Κούρτοβικ («Η ελιά κι η φλαμουριά», Πατάκης, 2021). Και τα τρία αυτά βιβλία καταθέτουν πλέον ολοκληρωμένα την κριτική εικόνα της γενιάς σας για τη μεταπολιτευτική πεζογραφία (ίσως θα πρέπει να περιμένουμε και μια ανάλογη προσπάθεια για την ποίηση, την αδικημένη της εποχής, που δεν έχει ώς τώρα τύχει μιας συνολικής αποτίμησης). Θα ήθελα, μάλιστα, να δοκιμάσω –αν αξιωθώ– μια συγκριτική ανάλυση των τριών «γραμματολογιών», ώστε να αποστάξω όλη την πείρα που μας προσφέρετε.

Πολιτισμική ανάλυση της λογοτεχνίας

Η αλλαγή στο κριτικό παράδειγμα που επιχειρείς κι εσύ είναι αξιοπρόσεκτη. Αντί να μένεις σε μια ενδολογοτεχνική γραμμή, που πλαισιώνεται από το ιστορικό συγκείμενο, προχωράς σε μια πολιτισμική ανάλυση, διαλεγόμενη τόσο με τα κείμενα όσο και με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της περιόδου από την πτώση της δικτατορίας (1974) έως την έναρξη της οικονομικής κρίσης (2010). Είναι η μετακίνηση της σκέψης από τη φιλολογία και τη θεωρία της λογοτεχνίας στις πολιτισμικές σπουδές που πλέον δεσπόζουν στο πεδίο των ιδεών.

Στο βιβλίο τους «Πολιτισμικές σπουδές. Θεωρία και πρακτική» ο Chris Barker και η Emma A. Jane (σε μετάφραση της Κ. Ιορδάνογλου και σε επιστημονική επιμέλεια των Β. Αλεξίου και Μ. Μιχαηλίδου, εκδ. Τζιόλα, 2021) αναλύουν όλο το εύρος των θεωριών που ξεκινούν από την κουλτούρα και την ιδεολογία και φτάνουν ώς την παγκοσμιοποίηση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, κι από τα θέματα έθνους και φύλου μέχρι τον αστικό χώρο και την ψηφιακή τεχνολογία. Το εγχειρίδιο που προανέφερα εστιάζει πλέον στο σύνολο του ανθρώπινου πολιτισμού (γλώσσα, κοινωνία, οικονομία, πολιτική), μέσα στον οποίο η λογοτεχνία έρχεται να διασταυρωθεί με τα παραπάνω και να γεννήσει τον δικό της λόγο.

Η περίοδος 1974 - 2010

Κάπως έτσι κι εσύ χαρτογραφείς τα διηγήματα, τις νουβέλες και τα μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν μεταξύ 1974 και 2010, με ανοίγματα προς τα πίσω και προς τα μπρος, ώστε να φανεί πώς η λογοτεχνία μας συνέλαβε κι ερμήνευσε τις αλλαγές στην ελληνική κοινωνία. Η λογοτεχνία δηλαδή, κατ’ εσέ, βγαίνει από τα αισθητικά της στεγανά και αποβαίνει κοινωνικός λόγος που καταγράφει και αναδιατυπώνει τα καίρια ερωτήματα της σύγχρονης ζωής. Διαβάζοντας κανείς ένα τέτοιο έργο, όπως το δικό σου, αντιλαμβάνεται υποσυνείδητα ότι η μεταπολιτευτική μας νοοτροπία είναι πιο εξωστρεφής, σπάει ταμπού, παρακολουθεί ή και προσημαίνει τις εξελίξεις, ακραγγίζει τάσεις και μεταδίδει τα μηνύματα των καιρών, όχι με δοκιμιακό κι επιστημονικό τρόπο, αλλά με τα υπόγεια ρεύματα της αφήγησης, της μυθοπλασίας, της μετωνυμίας…

Το όριο του 1990 είναι και για σένα τομή.

Το όριο του 1990 είναι και για σένα τομή. Χωρίζει την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο, με όλες τις αλλαγές που έφερε η δημοκρατία και η πολιτική δράση, από την όψιμη μεταπολιτευτική, την «Εποχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης», όπως την ονόμασα εγώ στη «Μεταπολιτευτική κριτική στον καθρέφτη» το 2013, ή «Εποχή της παγκοσμιοποίησης», όπως την ονομάζουν άλλοι.

(...) συζητάς την παρωδιακή μυθοπλασία, στην οποία κατατάσσεις –ίσως λίγο παραπάνω διεσταλμένα απ’ ό,τι πρέπει- όλα τα κείμενα που παρωδούν ή σατιρίζουν τη ζωή (...)

Μέχρι το 1990 –εξηγείς– συμβαίνουν ραγδαίες αλλαγές, τις οποίες η λογοτεχνία καταγράφει καταρχάς με ρεαλιστικές στοχεύσεις, αλλά και με μοντερνιστικές πινελιές ανανέωσης και αναδιαμόρφωσης του τοπίου. Εντοπίζει τις δημόσιες παθογένειες, σχολιάζει θετικά ή αρνητικά την Αριστερά, τα οράματα και τις πρακτικές της, παραπέμπει στις «λαϊκές δημοκρατίες» της Αλβανίας, της Βουλγαρίας κ.λπ., απ’ όπου προέρχονται διάφοροι συγγραφείς, προβληματίζεται για την πολυσυζητημένη παλαιόθεν ελληνικότητα –και σε σχέση πλέον με τη σύγχρονη Ευρώπη–, πηγαινοέρχεται από τη δημόσια στην ιδιωτική σφαίρα, αναδεικνύει το νέο υποκείμενο του ατόμου, παραπέμποντας στον ιδιωτικό του βίο, στην πόλη και το σπίτι, στην επιμέλεια του εαυτού, στις προβληματικές οικογενειακές σχέσεις, στη γυναικεία χειραφέτηση και το ομοερωτικό παράδειγμα, στον ευδαιμονισμό και τη σύγχρονη διασκέδαση… Η σύγκριση με τα προδικτατορικά χρόνια αποδεικνύει το εύρος των αλλαγών που επήλθαν με τη Μεταπολίτευση, τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο ο σύγχρονος Έλληνας ζει και προσλαμβάνει την πραγματικότητα, γύρω του και μέσα του.

Τέσσερις άξονες της πεζογραφίας μας

Σ’ αυτό το πλαίσιο επικεντρώνεσαι ειδολογικά και τεχνοτροπικά σε τέσσερις κατηγορίες πεζογραφίας που, κατά τη γνώμη σου, διατρέχουν αυτήν την περίοδο. Καταρχάς, συζητάς την παρωδιακή μυθοπλασία, στην οποία κατατάσσεις –ίσως λίγο παραπάνω διεσταλμένα απ’ ό,τι πρέπει– όλα τα κείμενα που παρωδούν ή σατιρίζουν τη ζωή, τους ανθρώπινους τύπους, δημιουργούν ευτράπελες αλληγορίες, ανασκολοπίζουν τον ατομικό βίο, βγάζουν τη γλώσσα στον κοινωνικό καθωσπρεπισμό, αναδεικνύουν υπαρξιακές ανησυχίες, απλώς ψυχαγωγούν ή τέλος παρωδούν άλλα κείμενα σε ένα αέναο λογοτεχνικό (διακειμενικό) παιχνίδι. 

Έπειτα, διερευνάς την ιστορική μυθοπλασία, που δεν παύει να απασχολεί τον Νεοέλληνα με θέματα όπως είναι η ανεξιθρησκία, το πολυπολιτισμικό ιδεώδες που συμβάλλει με τον τρόπο του στη συρρίκνωση του εθνικού, ο αρχαίος και βυζαντινός πολιτισμός, τα οράματα του ελληνισμού ανά τους αιώνες, το τραύμα από φλέγοντα ιστορικά γεγονότα (λ.χ. ο Εμφύλιος), ή οι διάφοροι περιφερειακοί πολιτισμοί. Η Ιστορία, λοιπόν, διά της μυθοπλασίας, αναδεικνύεται σε πεδίο προβληματισμού αλλά και ψυχαγωγίας, αναθεώρησης και χαρτογράφησης, σε αρχείο τεκμηρίωσης αλλά και φαινομενικής αντικειμενικοποίησης του υποκειμενικού, με αποτέλεσμα η λογοτεχνία να μεταμφιέζεται βάσιμα και θεμιτά σε ένα είδος ιστορικού σχολιαστή, που όχι μόνο διαβάζει λοξά το παρελθόν, αλλά και προβληματίζεται για την ίδια την ιστορική γνώση. 

Φυσικά, σε απασχολεί το ανανεωμένο αστυνομικό μυθιστόρημα, το οποίο επεκτείνεται νόμιμα στην κοινωνικοπολιτική αρένα, παίζει με τις συμβάσεις, προβάλλει τα υπαρξιακά διλήμματα της κοινωνίας αλλά και του ατόμου (και μάλιστα του ίδιου του αστυνόμου), καταφεύγει στο παρελθόν για να διερευνήσει εγκλήματα μιας άλλης εποχής. Τέλος, δεν παραλείπεις τη φανταστική μυθοπλασία, που έχει δημιουργήσει νέους μύθους, έχει κατασκευάσει εκπληκτικές δυστοπίες, έχει ορθώσει μπροστά στα μάτια μας αλληγορίες της τωρινής ή της μελλοντικής μας ζωής, έχει προφητεύσει το άμεσο ή μακρινό μέλλον και με λίγα λόγια έχει ξαναζυμώσει το ρεαλιστικό με νέες τεχνικές, ματιές και οράματα.

Όψιμη μεταπολιτευτική γενιά

Μετά το 1990, τα πράγματα, όπως επισημαίνεις, αλλάζουν ακόμα πιο δραστικά. Θεωρείς εύλογα ως τη σημαντικότερη αλλαγή την έλευση της παγκοσμιοποίησης και τη στροφή της ελληνικής λογοτεχνίας στον έξω κόσμο. Σωστά η πτώση του Τείχους και η μιντιακή – ψηφιακή εποχή άλλαξε και τον τρόπο με τον οποίο οι ‘Ελληνες, άνθρωποι του κόσμου και διεθνιστές, ξανακοιτάζουν τον εαυτό τους και τους άλλους. 

Έτσι, σ’ αυτό το νέο εξωστρεφές τοπίο εξετάζεις τις μεταβολές τοπίων και ανθρώπων, τις νεοελληνικές παθογένειες, που άπτονται της γαστρονομίας και των ναρκωτικών, ξανασυζητάς το κάδρο που βάζει η πεζογραφία μας στην Αριστερά και την πολιτική εν γένει, αναλύεις τον εναλλακτικό κοινοτισμό, την εντοπιότητα δηλαδή ως φυγόκεντρο αντίβαρο της παγκοσμιοποίησης, διερευνάς τη θέση που επιφυλάσσουν οι συγγραφείς μας στους μετανάστες και τους πρόσφυγες, επισκοπείς τα βιβλία με θέμα την τρομοκρατία, ανασυγκροτείς μια πινακοθήκη από ήρωες περιθωριακούς και πλάνητες, σκιαγραφείς τις παρενδυτικές μεταμορφώσεις, εντοπίζεις τις διαστροφές και τα τέρατα των τελευταίων δεκαετιών και δεν παραλείπεις να μιλήσεις για τον αφηγηματικό υβριδισμό, όπου τα λογοτεχνικά έργα χάνουν την αμιγή τους μυθιστορηματική μορφή και ωσμώνονται με άλλα κείμενα ή πολιτισμικούς λόγους. Τέλος, απλώνεις τα πόδια σου κι έξω από το όριο του 2010, στη δεκαετία που ακολούθησε με επίκεντρο την οικονομική κρίση.

Η χαρτογράφησή σου ολοκληρώνεται με την παρουσία των προηγούμενων γενιών μέσα στη μεταπολιτευτική παραγωγή και τον τρόπο με τον οποίο είδαν άνθρωποι που ανδρώθηκαν τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες –ή και πιο πριν– τον κόσμο ο οποίος αναδύθηκε από το 1974 και μετά.

Κριτικές επισημάνσεις, εύστοχες παρατηρήσεις, βαθιές ματιές

Επιχείρησα, όπως κατάλαβες, μια ευρεία ανασκόπηση των θεμάτων και των κεφαλαίων του βιβλίου σου, προκειμένου να καταλάβει ο αναγνώστης το εύρος του εγχειρήματός σου· αυτό που έπλασε η πολιτισμική σου ματιά, θωρακισμένη από μελέτες και φιλολογικά εργαλεία, αλλά κυρίως ποτισμένη από την πολυετή κριτική σου παρουσία και πείρα, η οποία απλώνεται σε τακτική βάση από το 1987 μέχρι το 2012 στην εφημερίδα «Καθημερινή», αλλά συνεχίζεται σποραδικότερα έως και σήμερα καθώς εξακολουθείς να δηλώνεις το «παρών» στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι.

Και φυσικά εκτιμώ, κάτι που φαίνεται και στο παρόν έργο σου, την τόλμη να παρουσιάσεις τα χλωρά ξέχωρα από τα ξερά, ώστε να μην καούν όλα μαζί.

Πάντα θαύμαζα τον καίριο λόγο σου. Οι κριτικές σου είχαν μια ξεχωριστή σαφήνεια, και τις περισσότερες φορές τα επιχειρήματά σου οδηγούσαν με λογική αναγκαιότητα στα συμπεράσματά σου. Δεν έχει σημασία αν συμφωνούσα ή διαφωνούσα, σημασία έχει πως καταλάβαινα, όπως και οι περισσότεροι αναγνώστες, το σκεπτικό σου. Και φυσικά εκτιμώ, κάτι που φαίνεται και στο παρόν έργο σου, την τόλμη να παρουσιάσεις τα χλωρά ξέχωρα από τα ξερά, ώστε να μην καούν όλα μαζί. Τώρα, η πανοραμική σου ματιά, η κριτική σου οξύτητα και ο σαφής λόγος σου αποκτούν μνημειακή μορφή σε ένα έργο αναφοράς, όπου όλα τα επιμέρους οργανώνονται και αξιολογούνται συνολικά. Νομίζω ότι ένα τέτοιο έργο καταξιώνει την πολύχρονη παρουσία σου και μνημειώνει τις πολυάριθμες βιβλιοκρισίες, μελέτες και ανακοινώσεις σου. 

Κι ακριβώς επειδή είναι δύσκολο να δώσει κανείς συντεταγμένες σε ένα χαοτικό και ρευστό ακόμα τοπίο, αυτό της σαραντακονταετίας που προηγήθηκε, είναι άξιος λόγου και ο τρόπος με τον οποίο οργάνωσες τον άτλαντα της πεζογραφίας της εποχής. Με πολιτισμικούς άξονες, με λογοτεχνικά και φιλολογικά εργαλεία, με διαδρόμους κοινωνικών τάσεων, με ειδολογικά κριτήρια, όπως της ιστορικής ή αστυνομικής λογοτεχνίας, με επιμέρους παράδρομους, που απλώνουν τα μονοπάτια μας σε όλο το δάσος της εποχής. 

Θέματα προς συζήτηση

Είναι ένα ολοκληρωμένο έργο αναφοράς, που μένει παρακαταθήκη για το μέλλον. Έχοντάς το στο γραφείο μου μπορώ να διελεύσω σαν (κριτικός) καπετάνιος αλλά και ως αναγνώστης τα νερά της μεταπολίτευσης, με επισημασμένους τους υφάλους και τους σκοπέλους της αλλά και τα πλώιμα περάσματά της. Θα μπορούσα να ολοκληρώσω εδώ την παρουσίασή μου, αλλά, νομίζω, αξίζει να συζητήσουμε μερικά θέματα, να στρώσουμε, εγώ, εσύ κι όλοι όσοι έχουν συγκεκριμένες απόψεις, το τραπέζι της συζήτησης, ώστε να προχωρά η κριτική και οι προβληματισμοί της ένα βήμα περαιτέρω.

Κηρύσσεις –κι εδώ κι αλλού– ότι η κριτική είναι μια υποκειμενική ματιά, κι οι συλλογισμοί που έρχονται να τη στηρίξουν είναι ψευδο-επιχειρήματα, πασπαλισμένα με θεωρία και επενδεδυμένα με επικλήσεις στη λογική. Έχεις δίκιο ότι το κριτικό εγώ είναι μια υποκειμενική μονάδα που κρίνει, εκτιμά, αξιολογεί με μια πλειάδα υποσυνείδητων κριτηρίων, τα οποία πασχίζει να παρουσιάσει «αντικειμενικά»· ότι το λογοτεχνικό έργο δεν είναι μόνο διανοητική κατασκευή, κι επομένως το συγκινησιακό του φορτίο δεν μπορεί να αναλυθεί με τη σκέψη, ούτε να πείσει κανείς για τους κραδασμούς που γεννά· ότι το ένστικτο του κριτικού δουλεύει πριν από τη διάνοιά του και έτσι αυτός διαμορφώνει απόψεις που επιχειρεί εκ των υστέρων να τις ντύσει με λόγια. Θέλω να τονίσω, ωστόσο, ότι αυτό το ένστικτο που εκφράζεται με λόγια δεν είναι ad hoc υιοθετημένο, δεν είναι έμφυτο, αλλά προϊόν παιδείας, σκέψης, ιδεολογίας, κοσμοαντίληψης και ειδικότερα λογοτεχνικής αγωγής. Άρα οι κρίσεις σου (όλων μας) είναι αποτέλεσμα ενός τέτοιου υπόγειου ρεύματος, το οποίο εκβάλλει στα κείμενά σου κι επομένως κρίνει και κρίνεται, ακριβώς επειδή δεν είναι αυθαίρετα υποκειμενικό.

Καταλαβαίνω τα κριτήριά σου και τις υποκειμενικές συμπάθειες (μέχρις ενός σημείου αναπόφευκτες) και γι’ αυτό δεν θα γράψω τις αντιρρήσεις μου για κάποιους από αυτούς.

Στέκομαι, από την άλλη, μπροστά στο λογοτεχνικό σου εικονοστάσι, όπως το οργάνωσες με μικρές και μεγάλες εικόνες στο τρίτο μέρος του βιβλίου σου. Βιογραφικά σημειώματα και συμπυκνωμένες κρίσεις, για άλλους λογοτέχνες σύντομες και για άλλους εκτενέστερες, μα προπάντος καίριες, ευσύνοπτες και εύστοχες παρατηρήσεις. Ο αναγνώστης μπορεί να δει μια ολόπλευρη όσο και πυκνή καταγραφή της γνώμης σου για τον καθένα, γεγονός που εκτιμώ ως θάρρος και παρρησία, ακόμα και για πρόσωπα που τυγχάνουν γενικότερης αναγνώρισης. Συγκρατώ όσους ξεχωρίζεις ως κορυφές με ελάχιστες ή και καθόλου επιφυλάξεις.

Πρώιμη μεταπολιτευτική γενιά (με αλφαβητική σειρά): Αριστείδης Αντονάς, Αντρέας Αποστολίδης, Θανάσης Βαλτινός, Ρέα Γαλανάκη, Ελένη Γιαννακάκη, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Σωτήρης Δημητρίου, Μάρω Δούκα, Ζυράννα Ζατέλη, Νίκος Θέμελης, Τάσος Καλούτσας, Δημήτρης Νόλλας, Αλέξης Πανσέληνος, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Γιώργος Συμπάρδης, Έρση Σωτηροπούλου. Όψιμη μεταπολιτευτική γενιά (πάλι με αλφαβητική σειρά): Άντζελα Δημητρακάκη, Δήμητρα Κολλιάκου, Ηλίας Μαγκλίνης, Γιάννης Μακριδάκης, Δημήτρης Μαμαλούκας, Νίκος Μάντης, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Σοφία Νικολαΐδου, Θανάσης Χειμωνάς, Ελιάνα Χουρμουζιάδου [δική μου η επιλογή τους, με βάση όσα λες σε σχέση με τους υπόλοιπους 153 που εργοβιογραφείς]. Καταλαβαίνω τα κριτήριά σου και τις υποκειμενικές συμπάθειες (μέχρις ενός σημείου αναπόφευκτες) και γι’ αυτό δεν θα γράψω τις αντιρρήσεις μου για κάποιους από αυτούς.

Άλλωστε, πιστεύω ότι το στίγμα δεν το δίνουν οι συγγραφείς αλλά τα ίδια τα κείμενα. Σ’ αυτό, λοιπόν, μπορώ να επισημάνω ότι εξακολουθείς, όπως και οι περισσότεροι, να στέκεσαι στη γραμμή «συγγραφέας», με τα μεγάλα και μικρά του έργα, κι όχι στα ίδια τα λογοτεχνήματα που συστήνονται αυτόνομα κι ανεξάρτητα από τον δημιουργό τους. Αυτά διαμορφώνουν γραμμές και τάσεις, πρωτοπορίες και κορυφώσεις, αυτά αναδεικνύουν νέες ματιές κι αυτά μυούν στις πολιτισμικές εξελίξεις. Όχι ότι πιστεύω στον θάνατο του συγγραφέα (σύμφωνα με τον μεταμοντερνισμό), αλλά θεωρώ ότι κάθε συγγραφέας δεν σφραγίζει με ποιότητα όλα του τα έργα κι έτσι πρέπει να ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι, ακόμα κι αν κοιτάζουμε το ίδιο χωράφι.

Έχω την αίσθηση, όμως, καθώς διαβάζω το ίδιο το σώμα του βιβλίου, έχω την εντύπωση ότι έχεις πολλά πράγματα στον νου που τα διάβασες σε μελέτες, άρθρα, θεωρήσεις, για τα οποία δεν παραπέμπεις, μια αφαίρεση από τα πολλά ώστε να μείνουν τα λίγα. 

Και τώρα η χαρτογράφησή σου. Από τη μια, ανέφερα και παραπάνω ότι η μετακίνηση προς τα πολιτισμικά στοιχεία είναι θετική, είναι θετικότατη. Προσπάθησες να ισορροπήσεις ανάμεσα στα ενδολογοτεχνικά κριτήρια, που κάποτε ήταν η μοναδική λυδία λίθος, και στα πολιτισμικά που δείχνουν τις αλλαγές στην κοινωνία και πώς η λογοτεχνία τις αντιλαμβάνεται ή τις οσμίζεται. Έχω την αίσθηση ότι αυτή η μετατόπιση γέρνει παραπάνω προς τα κοινωνικά στοιχεία, σε μια κοινωνιολογία της λογοτεχνίας, που δεν έχει ακόμη βρει το ισομοιρασμένο πάτημα ανάμεσα στα δύο πόδια. Κι από την άλλη, οι άξονες που ορίζεις, τα μυθιστορηματικά είδη, ο τρόπος γραφής και αυτός των γενιών δεν τηρείται σταθερά παντού: δύο κεφάλαια για το αστυνομικό και το ιστορικό μυθιστόρημα (ειδολογικός άξονας), ένα για τη ρεαλιστική πεζογραφία (άξονας με βάση τον τρόπο γραφής), ένα για την παρωδία (τρόπος γραφής) και ένα κεφάλαιο για τη μεταπολιτευτική παραγωγή των μεσοπολεμικών και των μεταπολεμικών συγγραφέων (άξονας γενιάς). Όσο κι αν θέλουμε να οργανώσουμε το υλικό αυτής της εποχής (1974-2010) -και κάθε εποχής, θα έλεγα-, αυτό πάντα μάς δημιουργεί άνισα κεφάλαια, ασυνεπείς ενότητες, έναν ανισόπεδο γεωφυσικό χάρτη χωρίς ενιαία παντού κριτήρια. Δεν φταίει ο μελετητής πάντα, αλλά αυτό το απείθαρχο υλικό που δεν τιθασεύεται. Ωστόσο πάντα θα ζητώ μεγαλύτερη συνέπεια στα κριτήρια.

Ούτως ή άλλως, η «Ελληνική πεζογραφία 1974-2010. Το μέτρο και τα σταθμά» είναι ένα βιβλίο-σταθμός.

Τέλος, είμαι σίγουρος ότι διάβασες, μελέτησες και συμβουλεύτηκες πολλά βιβλία, πολλές κριτικές και άρθρα, έλαβες υπόψη ένα τεράστιο υλικό ένα μέρος του οποίου το παραθέτεις στη βιβλιογραφία σου. Έχω την αίσθηση, όμως, καθώς διαβάζω το ίδιο το σώμα του βιβλίου, έχω την εντύπωση ότι έχεις πολλά πράγματα στον νου που τα διάβασες σε μελέτες, άρθρα, θεωρήσεις, για τα οποία δεν παραπέμπεις, μια αφαίρεση από τα πολλά ώστε να μείνουν τα λίγα. 

***

Ούτως ή άλλως, το «Ελληνική πεζογραφία 1974-2010. Το μέτρο και τα σταθμά» είναι ένα βιβλίο-σταθμός. Είναι το απόσταγμα μιας κριτικής συνείδησης που ξέρει καλά τη δουλειά της, που γνωρίζει από πρώτο χέρι τη λογοτεχνία της εποχής, με όλο το ιστορικό της άνυσμα, που μπορεί να οργανώνει τα επιμέρους και να τα θέτει στις κοινωνικοπολιτικές και αισθητικές συντεταγμένες τους. Είναι ένα έργο αναφοράς, χρήσιμο, ενημερωτικό, προβληματισμένο, σαφές, ποιοτικό, που το χρειαζόμαστε για να προχωρήσουμε από εδώ και στο εξής στην εποχή που συνεχίζεται. 

Ως κριτικός και φιλόλογος, περισσότερο ως αναγνώστης, σε ευχαριστώ θερμά που άφησες αυτήν την παρακαταθήκη σε όλους εμάς!

Με εκτίμηση και φιλία

Γιώργος Π.