sartre kentriki

Αγωνία, εγκατάλειψη, απελπισία κι ελευθερία - Για το βιβλίο του Ζαν-Πωλ Σάρτρ «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» (μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής, εκδ. Δώμα).

Του Μιχάλη Μακρόπουλου

Ο Σαρτρ έδωσε τη διάλεξη Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός τον Οκτώβριο του 1945, θέλοντας να παρουσιάσει με συνοπτικό τρόπο τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του και να αντικρούσει, επίσης, τις κατηγορίες που του προσήπταν αφενός οι κομμουνιστές, αφετέρου οι χριστιανοί. Ο λόγος του είναι καθαρός –απλός και σαφής– και η απόδοσή του στα ελληνικά από τον Αντώνη Χατζημωυσή είναι διαυγέστατη. Θα επιχειρήσω εδώ μια σύνοψη της σύνοψης. Δίνει πρώτα ο Σαρτρ ένα γενικότατο περίγραμμα του υπαρξισμού, επισημαίνοντας το κοινό που έχουν τα δύο «είδη» υπαρξιστών, οι ένθεοι σαν τον Γιάσπερς και οι άθεοι όπως ο ίδιος, ότι δηλαδή η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από την υποκειμενικότητα – απ’ το σημείο όπου «ο άνθρωπος συλλαμβάνει τον εαυτό του μέσα στη μοναξιά του».

Τη διάλεξη του Σαρτρ ακολουθούν στο Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός κάποιες ερωτήσεις που του έγιναν μετά το πέρας της, και κυρίως οι μακροσκελείς ενστάσεις του Πιέρ Ναβίλ, δημοσιογράφου, κοινωνιολόγου και μάχιμου κομμουνιστή. «Τα άτομα τα φτιάχνει η ιστορία», αντιτείνει ο Ναβίλ και προσάπτει στον υπαρξισμό ότι αρνείται να στρατευτεί. Ο Σαρτρ έχει πει: «Ο άνθρωπος είναι μη ορίσιμος, γιατί στην αρχή ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα. Δεν θα είναι κάτι παρά μονάχα αργότερα, και θα είναι ό,τι ο ίδιος θα κάνει τον εαυτό του». Αντίθετα από μια πέτρα ή ένα τραπέζι, που η ουσία τους προηγείται της ύπαρξής τους, τούτη η υποκειμενικότητα του ανθρώπου, που «δεν είναι τίποτε άλλο παρά ό,τι ο ίδιος κάνει τον εαυτό του», του χαρίζει αξιοπρέπεια. Κι όταν είναι έτσι υπεύθυνος για τον εαυτό του ο άνθρωπος, είναι υπεύθυνος για όλους τους ανθρώπους. «Επιλέγοντας τον εαυτό μου, επιλέγω τον άνθρωπο», λέει ο Σαρτρ, κάθε μας πράξη δηλαδή δεν ορίζει μόνον εμάς αλλά και την εικόνα του ανθρώπου· η ευθύνη μας, έτσι, είναι «πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσαμε να φανταστούμε αρχικά, μια και δεσμεύει ολόκληρη την ανθρωπότητα».

Ο Σαρτρ έχει πει: «Ο άνθρωπος είναι μη ορίσιμος, γιατί στην αρχή ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα. Δεν θα είναι κάτι παρά μονάχα αργότερα, και θα είναι ό,τι ο ίδιος θα κάνει τον εαυτό του».

«Έχουμε καταργήσει τον Θεό Πατέρα», λέει ο Σαρτρ, μα θα πρόσθετα εγώ πως τούτη η δέσμευση είναι το δώρο Του, και το δεύτερο δώρο είναι η ελεύθερη βούληση, που στον Σαρτρ είναι αυτή η τρομερή ελευθερία του ανθρώπου, το «εντελώς άσκοπο της ύπαρξής του και η πλήρης ελευθερία της ύπαρξης αυτής».

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, το τι είναι το επιλέγει μόνος. Είναι καταδικασμένος «γιατί δεν δημιούργησε ο ίδιος τον εαυτό του· πλην όμως ελεύθερος, γιατί από τη στιγμή που ρίχτηκε στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για όλα όσα κάνει».

Από τούτη την καταδίκη της ελευθερίας πηγάζουν η «αγωνία», η «εγκατάλειψη», η «απελπισία».

• Αγωνία, γιατί δεν μπορεί ο άνθρωπος «ν’ αποφύγει το αίσθημα της ολοσχερούς και βαθιάς του ευθύνης».

• Εγκατάλειψη, γιατί ο άνθρωπος είναι «παρατημένος, δεν βρίσκει πουθενά –ούτε μέσα του ούτε έξω του– κάτι απ’ το οποίο να μπορεί να πιαστεί». Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε: «Αν δεν υπήρχε Θεός, τα πάντα θα επιτρέπονταν», κι απ’ αυτό το σημείο ξεκινά ο υπαρξισμός του Σαρτρ.

• Απελπισία, γιατί έτσι εγκαταλειμμένος πρέπει να «προσπαθείς χωρίς να ελπίζεις»

Φυσικά, ο Σαρτρ δεν αγνοεί τους ιστορικούς όρους αυτής της ελευθερίας. «Οι ιστορικές καταστάσεις ποικίλλουν», λέει· «ο άνθρωπος μπορεί να γεννηθεί δούλος σε μια παγανιστική κοινωνία, φεουδαλικός χωροδεσπότης ή προλετάριος».

Αντίθετα ωστόσο με τη ρήση του Ναβίλ, πως «τα άτομα τα φτιάχνει η ιστορία», αν δεν υπήρχε τούτη η ελευθερία, δεν θα μπορούσαν για παράδειγμα να υπάρξουν δύο στωικοί σαν τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και τον δούλο και κατόπιν απελεύθερο Επίκτητο. Αν ο καθένας δεν έφερε ακέραιη την «επιλογή του εαυτού» και την «ευθύνη απέναντι στον άνθρωπο», η ταυτόχρονη ύπαρξή τους θα αποκλειόταν από την ιστορία ως τη μόνη υπεύθυνη για την κατασκευή του ατόμου.

Αν ο καθένας δεν έφερε ακέραιη την «επιλογή του εαυτού» και την «ευθύνη απέναντι στον άνθρωπο», η ταυτόχρονη ύπαρξή τους θα αποκλειόταν από την ιστορία ως τη μόνη υπεύθυνη για την κατασκευή του ατόμου.

Ο Σαρτρ αναφέρει στη διάλεξή του το παράδειγμα ενός μαθητή του που πήγε να τον βρει για να του ζητήσει τη συμβουλή του. Ο πατέρας του είχε χωρίσει με τη μητέρα του κι έδειχνε πως θα γινόταν δωσίλογος, κι ο μεγαλύτερος αδερφός του είχε σκοτωθεί στη γερμανική επίθεση του 1940. Το δίλημμα του νεαρού άνδρα ήταν αν θα έφευγε για την Αγγλία για να ενταχτεί στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις, ή θα έμενε πλάι στη μητέρα του, καθώς πλέον ήταν η μόνη της παρηγοριά. Αμφιταλαντευόταν έτσι ανάμεσα σε δύο μορφές ηθικής: Από τη μια, μια ηθική της αγάπης, της αφοσίωσης σε ένα άτομο· κι από την άλλη, μια ηθική ευρύτερη, αλλά πολύ πιο αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Ο Σαρτρ του είπε: «Είστε ελεύθερος, επιλέξτε, δηλαδή επινοήστε. Καμία γενική ηθική δεν μπορεί να σας υποδείξει τι να κάνετε. Δεν υπάρχουν σημάδια στον κόσμο».

Απεναντίας, ο Ναβίλ λέει: «Οφείλατε να του απαντήσετε. Εγώ θα προσπαθούσα να ενημερωθώ για τις ικανότητές του, την ηλικία του, τις οικονομικές του δυνατότητες, θα εξέταζα τις σχέσεις του με τη μητέρα του. […] Σίγουρα, πάντως, θα τον είχα προτρέψει να κάνει κάτι».

Νιώθω να κρύβεται στη στάση του δευτέρου μια «εργαλειακή» αντίληψη για τον άνθρωπο. Αντιθέτως, θεωρώ ειλικρινή τη στάση του Σαρτρ, εδώ, και πολύτιμη τη σκέψη του στο Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, η νουβέλα «Η θάλασσα» (εκδ. Κίχλη).


Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός
Ζαν-Πωλ Σάρτρ
Μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής
Δώμα 2020
Σελ. 104, τιμή εκδότη €14,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEAN PAUL SARTRE

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

«Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» του Γιώργου Σιακαντάρη (κριτική) – Αναγνωρίζοντας τις μεταλλάξεις κόντρα στον κυνισμό

Για το δοκίμιο του Γιώργου Σιακαντάρη «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). 

Γράφει ο Λάμπρος Α. Φλιτούρης

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς βομβαρδίζου...

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

«Νέκυια» του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (κριτική) – Συνομιλία με τους νεκρούς μέσα στους αιώνες

Για τη μελέτη του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ (Albrecht Dieterich) «Νέκυια» (μτφρ. Μαρία Ευσταθίου, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο Τειρεσίας καθώς εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα - λεπτομέρεια του πίνακα του Henry Fuseli.

Γράφει ο Γιώργος Βέης  ...

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Τζόζεφ Νάι και Τζέφρι Χέινς: H «ήπια ισχύς» της θρησκείας στην εποχή των μέσων μαζικής επικοινωνίας

Για τα δοκίμια του Τζόζεφ Σ. Νάι Τζ. (Joseph S. Nye, Jr.) «Ήπια ισχύς – Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική» (μτφρ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος, εκδ. Παπαζήση) και «Θρησκεία και πολιτική – Μια σύγχρονη επιτομή» (συλλογικό έργο, μτφρ. Λουκρητία Μακροπούλου, εκδ. Πεδίο). Κεντρική εικόνα: Τζό...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Η Ακαδημία Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο ως επίτιμο μέλος της

Η Ακαδημία Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο ως επίτιμο μέλος της

Η Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών εξέλεξε τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο (γενν. 1928) επίτιμο μέλος της. 

Επιμέλεια: Book Press

Η Ακαδημία Αθην...

Πάουλο Σκοτ: «Το μυθιστόρημά μου βοήθησε κάποιους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν πως δεν είναι “λευκοί”»

Πάουλο Σκοτ: «Το μυθιστόρημά μου βοήθησε κάποιους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν πως δεν είναι “λευκοί”»

«Νομίζω πως οι Φαινότυποι έτυχαν θερμής υποδοχής επειδή δείχνουν το πόσο δύσκολο είναι να χτίσεις γέφυρες μεταξύ ανθρώπων που ζουν στην ίδια χώρα και μιλούν την ίδια γλώσσα, επηρεασμένοι από την αδράνεια που υπάρχει ακόμα εξαιτίας του αποικιοκρατικού παρελθόντος» μας είπε ο Βραζιλιάνος Πάουλο Σκοτ (Paulo Scott), που...

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Παρασκευή 20 Ιουνίου

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Παρασκευή 20 Ιουνίου

Ποικιλία εκδηλώσεων συναντάμε στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) 2025 για την Παρασκευή 20 Ιουνίου : εργαστήρια μετάφρασης, αφιερώματα σε νομπελίστες συγγραφείς, συναντήσεις και συζητήσεις με αγαπημένους πεζογράφους της ισπανόφωνης λογοτεχνίας και προβολές ταινιών. Κεντρική εικόνα: Φερνάντο Αραμπ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ