Ο Σαρτρ έδωσε τη διάλεξη Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός τον Οκτώβριο του 1945, θέλοντας να παρουσιάσει με συνοπτικό τρόπο τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του και να αντικρούσει, επίσης, τις κατηγορίες που του προσήπταν αφενός οι κομμουνιστές, αφετέρου οι χριστιανοί. Ο λόγος του είναι καθαρός –απλός και σαφής– και η απόδοσή του στα ελληνικά από τον Αντώνη Χατζημωυσή είναι διαυγέστατη. Θα επιχειρήσω εδώ μια σύνοψη της σύνοψης. Δίνει πρώτα ο Σαρτρ ένα γενικότατο περίγραμμα του υπαρξισμού, επισημαίνοντας το κοινό που έχουν τα δύο «είδη» υπαρξιστών, οι ένθεοι σαν τον Γιάσπερς και οι άθεοι όπως ο ίδιος, ότι δηλαδή η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ότι πρέπει να ξεκινήσουμε από την υποκειμενικότητα – απ’ το σημείο όπου «ο άνθρωπος συλλαμβάνει τον εαυτό του μέσα στη μοναξιά του».

Τη διάλεξη του Σαρτρ ακολουθούν στο Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός κάποιες ερωτήσεις που του έγιναν μετά το πέρας της, και κυρίως οι μακροσκελείς ενστάσεις του Πιέρ Ναβίλ, δημοσιογράφου, κοινωνιολόγου και μάχιμου κομμουνιστή. «Τα άτομα τα φτιάχνει η ιστορία», αντιτείνει ο Ναβίλ και προσάπτει στον υπαρξισμό ότι αρνείται να στρατευτεί. Ο Σαρτρ έχει πει: «Ο άνθρωπος είναι μη ορίσιμος, γιατί στην αρχή ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα. Δεν θα είναι κάτι παρά μονάχα αργότερα, και θα είναι ό,τι ο ίδιος θα κάνει τον εαυτό του». Αντίθετα από μια πέτρα ή ένα τραπέζι, που η ουσία τους προηγείται της ύπαρξής τους, τούτη η υποκειμενικότητα του ανθρώπου, που «δεν είναι τίποτε άλλο παρά ό,τι ο ίδιος κάνει τον εαυτό του», του χαρίζει αξιοπρέπεια. Κι όταν είναι έτσι υπεύθυνος για τον εαυτό του ο άνθρωπος, είναι υπεύθυνος για όλους τους ανθρώπους. «Επιλέγοντας τον εαυτό μου, επιλέγω τον άνθρωπο», λέει ο Σαρτρ, κάθε μας πράξη δηλαδή δεν ορίζει μόνον εμάς αλλά και την εικόνα του ανθρώπου· η ευθύνη μας, έτσι, είναι «πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσαμε να φανταστούμε αρχικά, μια και δεσμεύει ολόκληρη την ανθρωπότητα».

Ο Σαρτρ έχει πει: «Ο άνθρωπος είναι μη ορίσιμος, γιατί στην αρχή ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα. Δεν θα είναι κάτι παρά μονάχα αργότερα, και θα είναι ό,τι ο ίδιος θα κάνει τον εαυτό του».

«Έχουμε καταργήσει τον Θεό Πατέρα», λέει ο Σαρτρ, μα θα πρόσθετα εγώ πως τούτη η δέσμευση είναι το δώρο Του, και το δεύτερο δώρο είναι η ελεύθερη βούληση, που στον Σαρτρ είναι αυτή η τρομερή ελευθερία του ανθρώπου, το «εντελώς άσκοπο της ύπαρξής του και η πλήρης ελευθερία της ύπαρξης αυτής».

Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, το τι είναι το επιλέγει μόνος. Είναι καταδικασμένος «γιατί δεν δημιούργησε ο ίδιος τον εαυτό του· πλην όμως ελεύθερος, γιατί από τη στιγμή που ρίχτηκε στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για όλα όσα κάνει».

Από τούτη την καταδίκη της ελευθερίας πηγάζουν η «αγωνία», η «εγκατάλειψη», η «απελπισία».

• Αγωνία, γιατί δεν μπορεί ο άνθρωπος «ν’ αποφύγει το αίσθημα της ολοσχερούς και βαθιάς του ευθύνης».

• Εγκατάλειψη, γιατί ο άνθρωπος είναι «παρατημένος, δεν βρίσκει πουθενά –ούτε μέσα του ούτε έξω του– κάτι απ’ το οποίο να μπορεί να πιαστεί». Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε: «Αν δεν υπήρχε Θεός, τα πάντα θα επιτρέπονταν», κι απ’ αυτό το σημείο ξεκινά ο υπαρξισμός του Σαρτρ.

• Απελπισία, γιατί έτσι εγκαταλειμμένος πρέπει να «προσπαθείς χωρίς να ελπίζεις»

Φυσικά, ο Σαρτρ δεν αγνοεί τους ιστορικούς όρους αυτής της ελευθερίας. «Οι ιστορικές καταστάσεις ποικίλλουν», λέει· «ο άνθρωπος μπορεί να γεννηθεί δούλος σε μια παγανιστική κοινωνία, φεουδαλικός χωροδεσπότης ή προλετάριος».

Αντίθετα ωστόσο με τη ρήση του Ναβίλ, πως «τα άτομα τα φτιάχνει η ιστορία», αν δεν υπήρχε τούτη η ελευθερία, δεν θα μπορούσαν για παράδειγμα να υπάρξουν δύο στωικοί σαν τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και τον δούλο και κατόπιν απελεύθερο Επίκτητο. Αν ο καθένας δεν έφερε ακέραιη την «επιλογή του εαυτού» και την «ευθύνη απέναντι στον άνθρωπο», η ταυτόχρονη ύπαρξή τους θα αποκλειόταν από την ιστορία ως τη μόνη υπεύθυνη για την κατασκευή του ατόμου.

Αν ο καθένας δεν έφερε ακέραιη την «επιλογή του εαυτού» και την «ευθύνη απέναντι στον άνθρωπο», η ταυτόχρονη ύπαρξή τους θα αποκλειόταν από την ιστορία ως τη μόνη υπεύθυνη για την κατασκευή του ατόμου.

Ο Σαρτρ αναφέρει στη διάλεξή του το παράδειγμα ενός μαθητή του που πήγε να τον βρει για να του ζητήσει τη συμβουλή του. Ο πατέρας του είχε χωρίσει με τη μητέρα του κι έδειχνε πως θα γινόταν δωσίλογος, κι ο μεγαλύτερος αδερφός του είχε σκοτωθεί στη γερμανική επίθεση του 1940. Το δίλημμα του νεαρού άνδρα ήταν αν θα έφευγε για την Αγγλία για να ενταχτεί στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις, ή θα έμενε πλάι στη μητέρα του, καθώς πλέον ήταν η μόνη της παρηγοριά. Αμφιταλαντευόταν έτσι ανάμεσα σε δύο μορφές ηθικής: Από τη μια, μια ηθική της αγάπης, της αφοσίωσης σε ένα άτομο· κι από την άλλη, μια ηθική ευρύτερη, αλλά πολύ πιο αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Ο Σαρτρ του είπε: «Είστε ελεύθερος, επιλέξτε, δηλαδή επινοήστε. Καμία γενική ηθική δεν μπορεί να σας υποδείξει τι να κάνετε. Δεν υπάρχουν σημάδια στον κόσμο».

Απεναντίας, ο Ναβίλ λέει: «Οφείλατε να του απαντήσετε. Εγώ θα προσπαθούσα να ενημερωθώ για τις ικανότητές του, την ηλικία του, τις οικονομικές του δυνατότητες, θα εξέταζα τις σχέσεις του με τη μητέρα του. […] Σίγουρα, πάντως, θα τον είχα προτρέψει να κάνει κάτι».

Νιώθω να κρύβεται στη στάση του δευτέρου μια «εργαλειακή» αντίληψη για τον άνθρωπο. Αντιθέτως, θεωρώ ειλικρινή τη στάση του Σαρτρ, εδώ, και πολύτιμη τη σκέψη του στο Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, η νουβέλα «Η θάλασσα» (εκδ. Κίχλη).

Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός
Ζαν-Πωλ Σάρτρ
Μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής
Αρμός 2020
Σελ. 104, τιμή εκδότη €14,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JEAN PAUL SARTRE