alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
Καπιταλισμός / Ωφελιμισμός 

Ο καπιταλισμός είναι το μεγάλο θύμα της πανδημίας, και η πανδημία η χρυσή ευκαιρία για μια εποχή «ανανεωμένου» κομμουνισμού. Αυτή η ανάγνωση της κρίσης αποτελεί για στοχαστές όπως ο Σλάβοϊ Ζίζεκ[i] τον νέο μονόδρομο, ώστε να μην καταλήξει η ανθρωπότητα σε κατάσταση ζούγκλας, όπου η επιβίωση θα αποτελεί προνόμιο μόνο των ισχυρών του πλανήτη. Ο Σλοβένος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η κρίση του κορωνοϊού όχι μόνο σημαίνει το τέλος της ελεύθερης αγοράς, αλλά ουσιαστικά σηματοδοτεί το τέλος του εθνικιστικού ιδεώδους χωρών όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ανοίγει τον δρόμο για έναν παγκόσμιο κομμουνισμό αλληλεγγύης και συνεργασίας των λαών. Ομολογουμένως με εξαιρετικά αντανακλαστικά αγοράς, ο Ζίζεκ, είναι ο πρώτος, απ’ όσο γνωρίζω, στοχαστής, που έγραψε βιβλίο για τις πολιτικές επιπτώσεις του Covid-19[ii] το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει μέσα στον επόμενο μήνα.

Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα ιδεολογικό απολίθωμα όπως οι ήρωες του υπογείου της ταινίας Underground του Κουστουρίτσα, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει εδώ και δεκαετίες, αλλά κυρίως, είναι το έλλειμμα λογικής σκέψης και ρεαλιστικών προτάσεων που τους τοποθετεί στη δέσμη του γκροτέσκου λαϊκισμού.

Δεν παύει παρ' όλα αυτά να αναπαράγει, όπως κάνει σε κάθε παγκόσμια κρίση τα είκοσι τελευταία χρόνια, το ίδιο εσχατολογικό μοτίβο για το υποτιθέμενο τέλος του καπιταλισμού και την αυγή μιας νέας μαρξιστικής ουτοπίας [1]. Ο Ζίζεκ, όπως και ο Μπαντιού, ανήκει στους τελευταίους διανοητές μιας γενιάς που ο Ρότζερ Σκράτον ονομάζει «τρελούς, τσαρλατάνους και ταραχοποιούς» [2]. Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα ιδεολογικό απολίθωμα όπως οι ήρωες του υπογείου της ταινίας Underground του Κουστουρίτσα, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι ο πόλεμος έχει τελειώσει εδώ και δεκαετίες, αλλά κυρίως, είναι το έλλειμμα λογικής σκέψης και ρεαλιστικών προτάσεων που τους τοποθετεί στη δέσμη του γκροτέσκου λαϊκισμού, ο οποίος βεβαίως, όπως κάθε λαϊκισμός, κερδίζει εκατομμύρια οπαδούς απ' όποια πλευρά του πολιτικού φάσματος κι αν προέρχεται. 

Τι είναι όμως αυτό που κάνει φωνές σαν του Ζίζεκ να είναι τόσο δημοφιλείς και να ακούγονται ως τεκμηριωμένη και επιβεβλημένη κριτική στις μέρες μας; Η πιθανότερη απάντηση είναι ότι αρκούμαστε στο να μοιραζόμαστε τη δυσφορία μας για τα εκάστοτε τεκταινόμενα με κάποιους που λένε εντυπωσιακά λόγια με εντυπωσιακό ύφος, χωρίς να μας ενδιαφέρει το τι πραγματικά προτείνουν, ή στην περίπτωση που προτείνουν κάτι, αν αυτό το κάτι μπορεί να υλοποιηθεί, αλλά κι αν μπορεί, με τι συνέπειες μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο. 

Στις μέρες της πανδημίας, πέρα από την ασθένεια καθεαυτή, τους θανάτους, την αβεβαιότητα, τους προσωπικούς ψυχολογικούς, οικονομικούς, και άλλους λόγους, δυσφορία δημιουργείται και από τις πολιτικές στάσεις, την ανευθυνότητα ή την κυνικότητα με την οποία αντιμετώπισαν αρχικά τη συγκεκριμένη κατάσταση, ισχυρές χώρες. Για παράδειγμα το κυνικό και με μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες απώλειες (όπως αποδεικνύεται στην πράξη) σκεπτικό του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον και του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, να θυσιάσουν μερικές χιλιάδες ζωές (κάποιες εκ των οποίων ούτως ή άλλως, αργά ή γρήγορα, θα χάνονταν από άλλες αιτίες, λόγω του προχωρημένου της ηλικίας ή υποκείμενων νοσημάτων) για να διαφυλάξουν την ομαλότητα, την οικονομική ευημερία και την «ποιότητα της ζωής» των περισσοτέρων. Ένα επιχείρημα που εκφράστηκε με ειλικρίνεια, ως πατριωτική προτροπή, από τον κυβερνήτη του Τέξας, Νταν Πάτρικ[iii], προς τους εβδομηντάχρονους συμπολίτες του, οι οποίοι, σύμφωνα με την οπτική του, θα πρέπει να είναι πρόθυμοι να «θυσιαστούν για να έχουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους ένα καλύτερο οικονομικό μέλλον».

Η βάση αυτού του σκεπτικού, όσο απεχθές κι αν ακούγεται, είναι αμιγώς φιλοσοφική και εκφράζει την ηθική θεωρία που καλούμε ωφελιμισμό. Σε αντίθεση με ό,τι ενδεχομένως θεωρούν πολλοί, ο ωφελιμισμός δεν είναι μια εγωκεντρική θεωρία, αλλά μια θεωρία που υπολογίζει τις συνέπειες, δηλαδή το αποτέλεσμα των επιλογών μας για το κοινό όφελος. Σε μια ακραία συνθήκη, για παράδειγμα, όπως συμβαίνει στη σημερινή πανδημία, κάποιος που αποφασίζει να πράξει με τρόπο ώστε να σωθούν οι ζωές πέντε συνανθρώπων του, αφήνοντας όμως έναν να πεθάνει, δρα με ωφελιμιστικά κριτήρια. Η αρχή του ωφελιμισμού ορισμένως, «μεγαλύτερη ωφέλεια για μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων», είναι η αρχή που υιοθέτησαν χώρες όπως η Σουηδία, η οποία στάθμισε κατά την κρίση της τα υπέρ και τα κατά των διαθέσιμων επιλογών και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι στην πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» υπάρχει μεγαλύτερη ωφέλεια για το κράτος και τους πολίτες από ό,τι σε ένα ενδεχόμενο lockdown.

Αυτή η «αριθμητικοποίηση» της ηθικής ωστόσο, δεν υπολογίζει μόνο τα οικονομικά οφέλη που συνεπάγεται κάθε απόφαση, αλλά συμπεριλαμβάνει κριτήρια που συνδέονται με τον πόνο και την ηδονή ως αποτέλεσμα της κάθε πράξης.

Ο υπολογισμός της ωφέλειας «με το κομπιουτεράκι», αποτελεί τη συνεισφορά του Τζέρεμι Μπένθαμ στην ιστορία των ιδεών. Στο έργο του An Introduction to the Principles of Morals and Legislation[iv], o Βρετανός φιλόσοφος απαριθμεί μια σειρά από κριτήρια που ο καθένας θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη του ώστε να υπολογίζει με ακρίβεια και να αποφασίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ποιο είναι το σωστό να πράξει. Αυτή η «αριθμητικοποίηση» της ηθικής, ωστόσο, δεν υπολογίζει μόνο τα οικονομικά οφέλη που συνεπάγεται κάθε απόφαση, αλλά συμπεριλαμβάνει κριτήρια που συνδέονται με τον πόνο και την ηδονή ως αποτέλεσμα της κάθε πράξης. Οι οπαδοί της θεωρίας αυτής είναι τόσο πεπεισμένοι για την ορθότητά της, που θρυλείται πως στο πανεπιστήμιο UCL, όπου φυλάσσεται η μούμια του Μπένθαμ σε κοινή θέα έξω από τη βιβλιοθήκη, κάποιοι φοιτητές έπαιζαν ποδόσφαιρο με το κεφάλι του φιλοσόφου, πράξη καθ' όλα θεμιτή, αφού είχε ως αποτέλεσμα μεγάλο βαθμό ευχαρίστησης για τους συμμετέχοντες και καθόλου πόνο για τον ήδη νεκρό φιλόσοφο.

Ωστόσο, έναν ωφελιμισμό βασισμένο σε ανώτερες αξίες [3] και με επιρροές από τη χριστιανική ηθικότητα εισηγήθηκε ο μαθητής του Μπένθαμ, Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Μιλ, σε αντίθεση με τον δάσκαλό του που υποστήριζε μια ηθική βασισμένη στην ποσοτική αξιολόγηση των ηδονών, υποστήριξε ότι ανάμεσα σε ένα ευτυχισμένο γουρούνι και έναν δυστυχή άνθρωπο, πάντα θα πρέπει να επιλέγουμε να είμαστε άνθρωποι, εννοώντας ότι υπάρχει μια σαφής ποιοτική διάκριση ανάμεσα στις ηδονές. Είναι καλύτερα να είσαι ένας μη ικανοποιημένος Σωκράτης, έλεγε χαρακτηριστικά, παρά ένας ικανοποιημένος βλάκας. Υπό αυτήν την έννοια, ο ωφελιμισμός του Μιλ, ο οποίος αποτελεί την κυρίαρχη έκφραση της ηθικής αυτής στάσης στον σύγχρονο ακαδημαϊκό διάλογο, ουδέποτε θα έβαζε σε κίνδυνο ή θα θυσίαζε την ανθρώπινη ζωή για χάριν οποιασδήποτε οικονομικής σκοπιμότητας. Κάτι τέτοιο μόνο ένας «ικανοποιημένος βλάκας» θα μπορούσε να πράξει. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.


[i] Διαβάστε τη συνέντευξη του Ζίζεκ εδώ.
[ii] Διαβάστε για το νέο του βιβλίο "Pandemic! COVID-19 Shakes the World"
[iii] Περισσότερα για τον κυνισμό της αμερικάνικης ωφελιμιστικής οπτικής εδώ.
[iv] Το βιβλίο του Μπένθαμ μπορείτε να το διαβάσετε online εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Προβλήματα στον Παράδεισο 
Ο κομμουνισμός μετά το 
τέλος της ιστορίας
Slavoj Zizek
Μτφρ. Ελένη Αστερίου
Μεταίχμιο


alt
Τρελοί Τσαρλατάνοι
Ταραχοποιοί

Διανοούμενοι της νέας
αριστεράς

Roger Scruton
Μτφρ. Άννα Δαμιανίδη
Επίκεντρο

alt
Ωφελιμισμός
John Stuart Mill
Μτφρ. Φιλήμων Παιονίδης
Πόλις




alt

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Τρία άκρως κατατοπιστικά βιβλία για τη σημερινή έννοια του πολέμου και η σύνδεσή τους με τις βασικές θεωρίες του Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς [Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz] που υπήρξε ο βασικός διαμορφωτής της νεωτερικής επιστήμης του πολέμου. Κεντρική εικόνα: Προσωπογραφία του Κλάουζεβιτς από τ...

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

Για το βιβλίο του Γιώργου Ανδρέου «Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» (εκδόσεις Κριτική), Kεντρική εικόνα: ©Unsplash. 

Γράφει ο Αλέκος Κρητικός 

Στο βιβλίο του ...

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

Για το βιβλίο «Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (μτφρ. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος, εκδ. Άρτος Ζωής). Κεντρική εικόνα: Οι «Τέσσερις Ευαγγελιστές», πίνακας του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Αν αναλογισθεί κανείς πόσο μεγ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

«Άπαντα τα ποιήματα» του Πέτερ Χάντκε (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση ενός ποιήματος του Πέτερ Χάντκε [Peter Handke] από τον τόμο «Άπαντα τα ποιήματα» (μτφρ. Ιωάννα Διαμαντοπούλου-Νότντουρφτ), ο οποίος θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ, ΤΙ ...

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

«Οι χαμένες μας καρδιές» της Σελέστ Ινγκ – Μια δυστοπία που θυμίζει σε πολλά την εποχή μας

Για το μυθιστόρημα της Σελέστ Ινγκ [Celeste Ng] «Οι χαμένες μας καρδιές» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Kεντρική εικόνα, από διαμαρτυρία ασιατών για διακρίσεις απέναντί τους, ειδικά στην περίοδο του κορωνοϊού. Η ενίσχυση του μίσους ενάντια στους Ασιάτες είναι ένα από τα θέματα του μυθιστορήματος της Σ...

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

The Athens Prize for Literature 2022: Οι λίστες με τους υποψήφιους, σε ελληνικό και ξένο μυθιστόρημα

Στην Αίθουσα Τελετών του Δημαρχιακού Μεγάρου στην Πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως (πρώην Πλατεία Κοτζιά), θα απονεμηθούν εφέτος, για δέκατη έβδομη χρονιά, τα βραβεία μυθιστορήματος «The Athens Prize for Literature» του περιοδικού (δε)κατα για το 2022. Η ανακοίνωση των νικητών και ταυτόχρονα η απονομή θα γίνουν την Πέμπτ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορα...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Όταν η ελληνική ιστορία γίνεται μυθιστόρημα: 4 συγγραφείς ξανακοιτάζουν μυθοπλαστικά το παρελθόν

Από τη Θεσσαλονίκη των τελών του 19ου αιώνα στην Αθήνα του Όθωνα και στη Σέριφο του 1916. Επιλέγουμε τέσσερα ιστορικά μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων που παίρνουν έμπνευση από πραγματικά ιστορικά γεγονότα για να «χτίσουν» τις ιστορίες τους. Κεντρική εικόνα: Μια όψη της Θεσσαλονίκης των αρχών του 20ου αιώνα (© Ευθύμ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ