Προκλητικός ο τίτλος του βιβλίου; Προκλητικός γιατί η λογοτεχνία είτε ως πραγματική αξία είτε ως συμβολικό κεφάλαιο συνήθως εκλαμβάνεται θετικά, ακόμα κι από αυτούς που δεν διαβάζουν. Όμως ταυτόχρονα δεν είναι καθόλου παραπλανητικός, αφού ο γάλλος καθηγητής της Συγκριτικής Φιλολογίας William Marx αναζητεί όντως τα ίχνη των ποικίλων αντιδράσεων εις βάρος της τέχνης του λόγου και των θεραπόντων της. 

Οι πρώτες αδέσποτες βολές έρχονται από τον Ξενοκράτη και τον Ηράκλειτο, για να ακολουθήσει ο Πλάτων. Η φιλοσοφία, δηλαδή, ως φορέας του ορθού λόγου, επιχειρεί να παραγκωνίσει τη μυθολογία -στο περιεχόμενο και το ύφος- της ποίησης και να ενθρονίσει τη λογική.

Οι πρώτες αδέσποτες βολές έρχονται από τον Ξενοκράτη και τον Ηράκλειτο, για να ακολουθήσει ο Πλάτων. Η φιλοσοφία, δηλαδή, ως φορέας του ορθού λόγου, επιχειρεί να παραγκωνίσει τη μυθολογία –στο περιεχόμενο και το ύφος– της ποίησης και να ενθρονίσει τη λογική. Ειδικά ο Πλάτωνας θεωρεί άχρηστες τις ποιητικές υπερβολές, εκτός αν… η λογοτεχνία τεθεί στην υπηρεσία της Πολιτείας και προπαγανδίσει τη «σωστή» γραμμή που θα εξυπηρετήσει το σχέδιο της νέας κοινωνίας. Ανάλογα, σκεφτόταν η νέα θρησκεία του Χριστιανισμού, που θα ήθελε μια αποκαθαρμένη από τις παγανιστικές και αισθητικές πρακτικές ποίηση, ή η επιστήμη του 20ού αιώνα, η οποία θεωρεί κατώτερη την τέχνη του λόγου και καταξιώνει μόνο την επιστημονική σκέψη, τον ορθό λόγο και την ώθηση που δίνει και θα δώσει στην ανθρωπότητα. Η επιστήμη ως χρησιμοθηρικός θεσμός δεν καταλαβαίνει την «α-νοησία» της τέχνης.

Το ζητούμενο είναι ποιος θα γίνει Χαλίφης στη θέση του Χαλίφη. Ήδη από τότε που η ποίηση είχε ισχυρό κύρος, με τους ποιητές να είναι οι φορείς της πραγματικής ή της συμβολικής αλήθειας, αρχίζουν να αναπτύσσονται άλλοι λόγοι, οι οποίοι επιδιώκουν να διεκδικήσουν την εξουσία στην ανθρώπινη σκέψη, ώστε να αντικαταστήσουν τη λογοτεχνία. Η φιλοσοφία, η θρησκεία, η επιστήμη είναι οι δελφίνοι που κατά καιρούς εξέφρασαν μια αντιλογοτεχνική (σύμφωνα με τον William Marx) ρητορεία, ώστε να αποκτήσουν το προνόμιο της κατοχής και διανομής της μείζονος αλήθειας.

Κι έπειτα έρχεται η ηθική να κατηγορήσει τη λογοτεχνία για ανηθικότητα και για κλονισμό της τρέχουσας αξιακής βάσης. Από τον Σαβοναρόλα ως τον Tanneguy Le Fèvre υιό κι από τον Σωκράτη μέχρι τον Rousseau ακούστηκαν κατά καιρούς απόψεις για ασέβεια της ποίησης, για ηθική εκτροπή, για αντιδεοντολογική στάση, για αντιπαιδαγωγική χρήση, για εξαχρείωση των ηθών, για μαλθακότητα κ.λπ. Θα έλεγα ότι το συγκεκριμένο κεφάλαιο του William Marx είναι το πιο αδύναμο, κυρίως επειδή επικεντρώθηκε σε μερικές αντιδικίες γύρω από το θέμα και δεν απλώθηκε σε μια γενικότερη παρουσίαση πολυάριθμων «δικών» εναντίον της ηθικής που εκφράζει η ποίηση σε κάθε εποχή. Κι έπειτα η κοινωνία, η πολιτική δηλαδή, οι θετικές επιστήμες, οι πολιτισμικές σπουδές, η κοινωνιολογία κ.ά. επιχειρούν διαχρονικά να υποβιβάσουν τη λογοτεχνία και να απαξιώσουν τους καρπούς της.

Ο Γ. Μαρξ γεννήθηκε στο Villeneuve-lès-Avignon της Γαλλίας το 1966. Είναι απόφοιτος της École  normale supérieure και διδάκτωρ της συγκριτικής  φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης.

Το βιβλίο του William Marx θέτει βασικά θέματα στην ιστορία της λογοτεχνίας και κυρίως ως προς τη θέση της μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Το ότι αυτή δέχεται επιθέσεις σημαίνει ότι είτε ως πραγματικό είτε ως συμβολικό κεφάλαιο εξακολουθεί να κατέχει σημαντική θέση. Αν σήμερα δεν δέχεται επιθέσεις, τόσες τουλάχιστον όσο παλιά, ίσως σημαίνει ότι έχει χάσει το κύρος της. Ή αν εκτιμήσουμε ότι ακόμα η λογοτεχνία θεωρείται από μερικούς απειλή, τότε αυτό πρέπει να μας κάνει αισιόδοξους γιατί αυτό ισοδυναμεί με αναγνώριση δύναμης.

Ωστόσο, ένα ζήτημα που εγείρει το βιβλίο είναι η αποσιώπηση των διώξεων που υπέστησαν οι συγγραφείς από την εξουσία, πολιτική ή θρησκευτική. Κι ενώ ο γάλλος κριτικός υπαινίσσεται και κάνει αναφορές στην πολιτική ή τη θρησκεία, δεν τονίζει τις υπαρκτές διώξεις και επομένως δεν μελετά την απειλή που νιώθουν οι εκάστοτε εξουσίες από τον λογοτεχνικό λόγο. Γιατί άραγε προσπερνά γρήγορα τέτοιες επιθέσεις; Πιθανόν, επειδή η εκάστοτε εξουσία δεν επιζήτησε να πάρει τη θέση της λογοτεχνίας, όπως η φιλοσοφία ή οι πολιτισμικές σπουδές. Έτσι, οι διώξεις τέτοιου είδους δεν ενδιαφέρουν τον William Marx, ο οποίος αναλύει τον αντιλογοτεχνικό λόγο ως δελφίνο και ως φόβητρο.

Εξαιρετικό βιβλίο, όχι τόσο για την ευρύτητα των παραδειγμάτων του, όσο και το ίδιο το θέμα που θέτει, θέμα που φωτίζει ξανά τη λογοτεχνία και την ισχύ της.

Το μίσος για τη λογοτεχνία