Ο ασκητικός βίος ως αισθητικό γεγονός στο Βυζάντιο

Τα τρία βιβλία του Χρήστου Μεράντζα θα πρέπει να τα διαβάσει κανείς σε μια συνέχεια χρονική από το παλαιότερο προς το νεότερο. Και τα τρία κομίζουν αναμφίβολα μια νέα φρεσκάδα στην προσέγγιση του βυζαντινού πολιτισμού. Είναι, επίσης, τα τεκμήρια ενός παθιασμένου και συναρπαστικού δρομολογίου μέσα από το οποίο ο συγγραφέας συλλέγει την ποίηση της ζωής. Μεταξύ του πλήθους των προσωπικών του ενδιαφερόντων, ο Χρήστος Μεράντζας δεν παρέλειψε να διαβάσει τις γραπτές πηγές του βυζαντινού πολιτισμού εις βάθος. Η διανοητική του διαύγεια τον οδήγησε σε μια ώσμωση με το κεντρικό θέμα της τριλογίας του: τη σχέση αισθητού και νοητού.

Μετά από πλήθος επισκέψεων στην Πόλη, εστίασε το ενδιαφέρον του στις μεταβυζαντινές απεικονίσεις υφασμάτων με οθωμανικό διάκοσμο στα μνημεία της Ηπείρου. Δίχως την αισθητική εμπειρία των μνημείων της Πόλης, τη συναίσθηση της πολιτισμικής της ταυτότητας, τον αέρα του Βοσπόρου, ίσως να μην μπορούσε να εντρυφήσει στα θέματα που αφορούν στην ουσία της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Το αντικείμενο της έρευνάς μου, που επικεντρώνεται στη μελέτη των αντικειμένων, με καθοδήγησε να ενδιαφερθώ για την υλική υπόσταση των πραγμάτων και σε ό,τι είναι ορατό στις αισθήσεις, ενώ ο Χρήστος Μεράντζας στράφηκε προς τον άυλο κόσμο του υπερβατικού. Εγώ έχω μια πρακτική προσέγγιση, ενώ εκείνος μια θεωρητική. Ωστόσο, οι δύο προσεγγίσεις και οπτικές διασταυρώθηκαν με επιτυχία σε πολλές περιπτώσεις. Η τελευταία χρονικά υπήρξε η κοινή μας ανακοίνωση στο συμπόσιο με τον τίτλο Life Is Short, Art Long: The Art of Healingin Byzantium, που οργάνωσα στο Μουσείο του Πέρα, στην Κωνσταντινούπολη, το 2015. Η πρόθεσή μας ήταν να αναδειχθεί η αντιπαράθεση της μελωδίας του παραδείσου με τη δαιμονική κακοφωνία. Η δαιμονική παρεμβατική παρουσία που ταλανίζει τους αναχωρητές και τους σαλούς αγίους είναι ένα από τα βασικά θέματα της τριλογίας.

Η Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ιδανική ουτοπική πόλη, βρίσκεται στο επίκεντρο των δύο πρώτων κεφαλαίων του τελευταίου βιβλίου της τριλογίας (αναφέρομαι στη Φωτεινή Κρυπτότητα). Το αυτοκρατορικό και κοσμοπολίτικο συναίσθημα που εκπηγάζει σταθερά από αυτή την πόλη άσκησε αναμφίβολα σημαντική επιρροή στην καλλιέργεια της σκέψης του Χρήστου Μεράντζα, ο οποίος, μετά από πλήθος επισκέψεων στην Πόλη, εστίασε το ενδιαφέρον του στις μεταβυζαντινές απεικονίσεις υφασμάτων με οθωμανικό διάκοσμο στα μνημεία της Ηπείρου. Δίχως την αισθητική εμπειρία των μνημείων της Πόλης, τη συναίσθηση της πολιτισμικής της ταυτότητας, τον αέρα του Βοσπόρου, ίσως να μην μπορούσε να εντρυφήσει στα θέματα που αφορούν στην ουσία της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Η ποίηση του Σεφέρη μεταφέρει τη συμπόρευση και πύκνωση της ελληνικής κλασικής παράδοσης με τη χριστιανική παράδοση και είναι ακριβώς αυτό που χαρακτηρίζει τον βυζαντινό κόσμο, όπως αυτός αναδύεται μέσα από την τριλογία του Χρήστου Μεράντζα. Και τα τρία βιβλία είναι εντελώς διαφορετικά, με ελκυστικά δρομολόγια μεταξύ τους που στην κλιμάκωσή τους συμβάλλουν στη συνάντηση του Διονύσου με τον Άδη. Η ανάδειξη των θεμάτων που είναι αγαπητά στον συγγραφέα, μέσα από τα τρία βιβλία, τον οδηγούν να αναπτύξει έναν θεωρητικό προβληματισμό για το ανθρώπινο σώμα: το ζων σώμα, το απονεκρωθέν σώμα, το σωζόμενο σώμα. Αυτές οι τρεις καταστάσεις ή τρεις στιγμές της ιστορίας της σωτηρίας, εάν δούμε τα πράγματα από τη θεολογική σκοπιά, μας οδηγούν αναπόφευκτα να εξερευνήσουμε τη σχέση με την αιωνιότητα και ακριβώς εδώ φαίνεται πως αυτό είναι ένα από τα βασικά ερμηνευτικά ζητούμενα εντός των τριών βιβλίων.

Ο Χρήστος Μεράντζας επιδεικνύει μια βαθιά κατάρτιση στην αρχαιολογία και την ιστορία της τέχνης. Όμως στα βιβλία του δεν είναι το εικονογραφικό υλικό που τον συγκινεί. Τον προσελκύει η ουσία εκείνου του πράγματος που συμβάλλει στη δημιουργία των εικόνων. Οι πηγές του είναι κατεξοχήν τα κείμενα. Επανεξετάζει τα αγιολογικά κείμενα, τους Καππαδόκες Πατέρες, τους θεολόγους μέσα από μια ανθρωπολογική σκοπιά που συνδυάζει, επίσης, και τη φιλοσοφική οπτική. Ο τρόπος προσέγγισης του υλικού τού επιτρέπει έτσι να αναπτύξει μια θεωρητική σκευή για τα θέματα που απασχολούν τους ιστορικούς της βυζαντινής τέχνης ήδη από τα τέλη του 19ου αι.

Η αισθητική αποτίμηση της δυναμικής του φωτός οδήγησε τον Χρήστο Μεράντζα να προσεγγίσει μια πληθώρα θεμάτων που αφορούν τόσο στην αντίληψη του κάλλους στον βυζαντινό πολιτισμό, σε σύγκριση με τον κανόνα των κλασικών αναλογιών της αρχαιότητας, όσο και στη θεωρία της εικόνας, διασχίζοντας επίσης την αντίληψη του χρόνου και της κοσμικής αρμονίας στον βυζαντινό θρησκευτικό χώρο.

Ένας από τους πρώτους συγγραφείς που επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, το κόσμημα του Θεοδώρου Μετοχίτη, μια από τις πλέον σημαντικές πολιτικές φυσιογνωμίες της εποχής των Παλαιολόγων, υπήρξε ο Nikodim Kondakov, ο οποίος στα 1880, ενάντια στο περιφρονητικό βλέμμα των συγχρόνων του, τόνισε την καταλυτική επίδραση της βυζαντινής ζωγραφικής στην ιταλική τέχνη των Duccio και Giotto. Η Μονή της Χώρας βρίσκεται, επίσης, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του συγγραφέα μας, όχι βέβαια για την τεχνοτροπία της ζωγραφικής της ή των ψηφιδωτών της ή και της οργάνωσης του εικονογραφικού της προγράμματος, αλλά υπό την προοπτική της σχέσης της με την πλατωνική έννοια της χώρας.

Η αισθητική αποτίμηση της δυναμικής του φωτός οδήγησε τον Χρήστο Μεράντζα να προσεγγίσει μια πληθώρα θεμάτων που αφορούν τόσο στην αντίληψη του κάλλους στον βυζαντινό πολιτισμό, σε σύγκριση με τον κανόνα των κλασικών αναλογιών της αρχαιότητας, όσο και στη θεωρία της εικόνας, διασχίζοντας επίσης την αντίληψη του χρόνου και της κοσμικής αρμονίας στον βυζαντινό θρησκευτικό χώρο. Οι αναπαραστάσεις πάνω στις οποίες αναπτύσσει τον θεωρητικό του στοχασμό δεν είναι αυτές της εντοίχιας θρησκευτικής ζωγραφικής, αλλά οι νοητές εικόνες που προηγούνται της δημιουργίας των παραστατικών δεδομένων.

Ο συγγραφέας μας αναστοχάζεται τον βυζαντινό πολιτισμό, απογυμνώνοντάς τον από την ιστορικότητά του για να αναδείξει τα οικουμενικά και αχρονικά στοιχεία που τον συγκροτούν. Η έννοια της ετερότητας στο Βυζάντιο, θεματική του δευτέρου βιβλίου της τριλογίας, καταδεικνύει τον καινοτόμο και πρωτοποριακό χαρακτήρα της προσέγγισής του. Το εν λόγω θέμα αναδείχθηκε σήμερα σε ένα θέμα του συρμού, όπως και αυτό περί της αισθητικότητας, και ειδικότερα το ζήτημα της «οπτικής» ανάγνωσης της εικόνας, αναφορικά με τη λειτουργία του οπτικού ερεθίσματος στην πρόσληψη του κόσμου.

Στην προσέγγισή του για το πώς έβλεπαν οι βυζαντινοί τις διαφορετικές εθνότητες, ο συγγραφέας μάς εισάγει στους τρόπους διαμόρφωσης της δαιμονικής ταυτότητας. Ο δαίμονας έλαβε έτσι τα χαρακτηριστικά ενός Αιθίοπα με μελαμψό δέρμα. Ο πολυμορφισμός των δαιμόνων τούς οδήγησε, επίσης, να αναζητήσουν κατοικία εντός των ειδωλολατρικών αγαλμάτων. Ο συγγραφέας παραθέτει ένα πολύ ενδιαφέρον απόσπασμα του 5ου αιώνα από τον Βίο του αγίου Πορφυρίου Γάζας, όπως μας το διασώζει ο Μάρκος Διάκονος, όπου χάρη στην παρέμβαση του Αληθινού Σταυρού το άγαλμα της Αφροδίτης μετασχηματίζεται σε ένα προστατευτικό όπλο του χριστιανισμού ενάντια στους ειδωλολάτρες.

Από την έκθεση «Life is Short, Art Long: The Art of Healing in Byzantium» στο Μουσείο Pera της Κωνσταντινούπολης, το 2015.

Στο αποκορύφωμα της μη πολιτισμένης συμπεριφοράς τους, οι σαλοί άγιοι ολοκληρώνουν τον κύκλο της επίγειας και αμαρτωλής τους ζωής εντός μιας θεραπευτικής διαδικασίας. Η τρέλα λειτουργεί εδώ ως μέσο αντίστασης στο σωματικό και ψυχικό άλγος.

Ο αναστοχασμός για τον άλλο τον οδηγεί, επίσης, σε ένα ιδιαίτερα αγαπητό του θέμα, που αφορά στον ασκητικό βίο, είτε πρόκειται για τους αναχωρητές της ερήμου είτε για τους εν Χριστώ σαλούς αγίους που κυκλοφορούν σε αστικό περιβάλλον. Στο αποκορύφωμα της μη πολιτισμένης συμπεριφοράς τους, οι σαλοί άγιοι ολοκληρώνουν τον κύκλο της επίγειας και αμαρτωλής τους ζωής εντός μιας θεραπευτικής διαδικασίας. Η τρέλα λειτουργεί εδώ ως μέσο αντίστασης στο σωματικό και ψυχικό άλγος.

Η αναζήτηση για τον άλλο μεταφέρει εντός της εκείνη του θείου το οποίο κρύβεται μέσα στην αντίθεση φωτεινότητας και σκοτεινότητας (βλ. Φωτεινή Κρυπτότητα). Ο συγγραφέας τρέφεται εδώ από το σύμπαν του Ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτη. Σε ό,τι αφορά στη μετάδοση της παράδοσης αυτού του κειμένου και της φήμης του εντός του μυστικιστικού ρεύματος την περίοδο των Παλαιολόγων, αξίζει να αναφερθεί εν συντομία πως κατά το ταξίδι του στο Παρίσι ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος, τον Ιούνιο του 1400, όπου ήρθε να ζητήσει βοήθεια από τον Κάρολο τον ΣΤ΄ μπροστά στην επερχόμενη προέλαση των Οθωμανών, απέστειλε ως δώρο στο αββαείο του Αγίου Διονυσίου, διά του πρεσβευτή του και λογίου Μανουήλ Χρυσολωρά, το διάσημο χειρόγραφο των έργων του Ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτη με μια ολοσέλιδη μικρογραφία του συγγραφέα. Το χειρόγραφο φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.

Ο Χρήστος Μεράντζας είναι επιστημονικά υπεύθυνος του ερευνητικού προγράμματος «Το "Εικονικό Μουσείο": Καταγραφή, μελέτη και ψηφιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος της μουσειακής συλλογής γλυπτών του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης "Θεόδωρος Παπαγιάννης" στο Ελληνικό Ιωαννίνων (Δήμος Βορείων Τζουμέρκων)».

Καταλήγουμε να συμφωνήσουμε ότι η κοσμοαντίληψη του Αρεοπαγίτη βρίσκει την υλική της αποτύπωση στο οικοδόμημα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Όμως, στο πρώτο κεφάλαιο της Φωτεινής Κρυπτότητας ο συγγραφέας μάς επαναφέρει στις απαρχές της ίδρυσης της Νέας Ρώμης από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Στη Νέα Ρώμη εντοπίζουμε μια μεταφορά των βασικών ρωμαϊκών θεσμών. Ο Ιππόδρομος με τον ηλιακό του συμβολισμό συνδέεται με οργανικό τρόπο με το συγκρότημα του αυτοκρατορικού παλατιού. Αλλά η Νέα Ρώμη θα καταστεί απόλυτα αυθεντική. Η γεωγραφική της θέση θα επιτρέψει στον Κωνσταντίνο να ανοίξει τον δρόμο για την πνευματικότητα των αναχωρητών στην έρημο και να οικοδομήσει μια καινούργια μνήμη γύρω από τα λείψανα των μαρτύρων. Ο θάνατος αποκτά μια καινούργια διάσταση στην καρδιά του αστικού τοπίου, λειτουργώντας ως μια συνεχής υπενθύμιση της υπόσχεσης της σωτηρίας.

Η θεωρία της εικόνας, η σχέση της εικόνας με το πρότυπό της είναι, επίσης, πολύ αγαπητά θέματα στον συγγραφέα μας, τα οποία προσεγγίζει μέσα από την οπτική των θεωρητικών του νεοπλατωνισμού. Η προσέγγιση που ο Χρήστος Μεράντζας προτείνει έχει το χάρισμα να αποδομεί την πειθάρχηση της βυζαντινολογίας, με την εισαγωγή μιας σύγχρονης προβληματικής στην ανάγνωση του βυζαντινού πολιτισμού. Ταυτοχρόνως, τα έργα σύγχρονης τέχνης του Δημήτρη Μεράντζα και στα τρία εξώφυλλα μας ωθούν να ξανασκεφτούμε την προβληματική των τριών βιβλίων και μας προσκαλούν να ξαναδιαβάσουμε το Βυζάντιο με μια φρέσκια ματιά.

Ο λιθοβολισμός, που είναι το θέμα στο εξώφυλλο του δευτέρου στη σειρά βιβλίου της τριλογίας, με ώθησε να σκεφτώ, για παράδειγμα, ένα πολύ γνωστό χωρίο από τον Βίο του νεοπυθαγόρειου φιλοσόφου από τα Τύανα, τη βιογραφία του οποίου συνέταξε ο Φιλόστρατος. Έχοντας κληθεί στην Έφεσο για να αποτρέψει τη μάστιγα της πανώλης, ο Απολλώνιος οδηγεί το πλήθος στο αμφιθέατρο όπου και βρισκόταν ένας αλλοδαπός ζητιάνος. Καλεί το πλήθος να λιθοβολήσει αυτόν τον άνδρα ως εχθρό του θεού. Οι κάτοικοι της Εφέσου αναγνωρίζουν σε αυτόν τον άνδρα τον δαίμονα και τον θάβουν κάτω από τις πέτρες. Εν συνεχεία ο Απολλώνιος τους καλεί να ανασύρουν τις πέτρες. Προς μεγάλη τους έκπληξη διαπιστώνουν πως ο ζητιάνος είχε εξαφανιστεί και στη θέση του βρισκόταν ένας μεγάλος άγριος σκύλος με το στόμα γεμάτο αφρούς όπως τα λυσσασμένα σκυλιά. Σε αυτή τη θέση υψώθηκε ένα άγαλμα του Ηρακλή. Ιδού μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία για τα κίνητρα της καλλιτεχνικής παραγωγής και για τη διαχρονικότητα των θεμάτων που αναδεικνύει ο συγγραφέας μας.

Τέλος, ένα μικρό απόσπασμα συνέντευξης του μόλις πρόσφατα εκλιπόντος Γάλλου φιλοσόφου Michel Serres, ιδιαίτερα αγαπητού στις εκδόσεις Σμίλη, συμπυκνώνει με τον πιο δόκιμο τρόπο την αγωνία του συγγραφέα μας να προσεγγίσει την αλήθεια των πραγμάτων:

«Η επικαιρότητα, είναι το νερό που ρέει μπροστά στα μάτια μας, αλλά η φιλοσοφία μάς βοηθά να ανυψωθούμε σε τέτοιο βαθμό ώστε να γνωρίσουμε τι είναι πραγματικά ο Σηκουάνας».

* H BRIGITTE PITARAKIS είναι ερευνήτρια του βυζαντινού πολιτισμού στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών της Γαλλίας (CNRS).

Φωτεινή Κρυπτότητα
Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην εννοιολόγηση του απερίγραπτου θεού,
της ουτοπικής πόλης και του θανάτου στον Bυζαντινό πολιτισμό
Χρήστος Μεράντζας
Σμίλη 2018
Σελ. 348, τιμή εκδότη €20,00

Αναχωρά(-η)ση
Μορφές ετερότητας στον Bυζαντινό πολιτισμό
Χρήστος Μεράντζας
Σμίλη 2014
Σελ. 264, τιμή εκδότη €17,91

Ο αντεστραμμένος Διόνυσος
Σχεδίασμα μιας σωματοθεωρίας αλγαισθητικού Αυτοκαταναγκασμού
Χρήστος Μεράντζας
Σμίλη 2011
Σελ. 578, τιμή εκδότη €27,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΕΡΑΝΤΖΑ