fyli monogamia 01

Για το βιβλίο του Agustin Fuentes «Φυλή, μονογαμία και άλλα ψέματα που σας λένε – Καταρρίπτοντας τους μύθους για την ανθρώπινη φύση» (μτφρ. Θόδωρος Παραδέλλης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου). Κεντρική εικόνα: Ο συγγραφέας σε ερευνητική του αποστολή στην Ινδονησία το 1992.

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

Ακόμη και σήμερα βλέπουμε μερικές φορές να χρησιμοποιείται η βιολογία από κάποιους για να εξηγηθούν οι διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, καθώς και πολλά κοινωνικά στερεότυπα, φυλετικά ή διαφυλικά. Τέτοια στερεότυπα είναι το θέμα αυτού του ενδιαφέροντος βιβλίου του Αμερικανού βιολογικού ανθρωπολόγου Αγκουστίν Φουέντες, μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον Θόδωρο Παραδέλλη για τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε δύο μεγάλες ενότητες, στην πρώτη από τις οποίες επικεντρώνεται στην αποδόμηση των πλέον κοινών παρανοήσεων σχετικά με την εξέλιξη των έμβιων ειδών, ενώ στη δεύτερη ενότητα εξετάζει εξονυχιστικά και αναιρεί, στις επιμέρους παραδοχές τους, τους τρεις πιο διαδεδομένους «μύθους» πάνω στις βιολογικές «ρίζες» της ανθρώπινης συμπεριφοράς (φυλές, φύλα, επιθετικότητα). Ας τα δούμε με τη σειρά.

Αρχικά, η πλέον γνωστή παρανόηση σχετικά με την εξέλιξη των ειδών, είναι εκείνη που ορίζει την εξελικτική διαδικασία ως έναν βάναυσο –και μέχρις εσχάτων– ανταγωνισμό ανάμεσα στους έμβιους οργανισμούς, όπου τελικά λαμβάνει χώρα η «επιβίωση του ισχυρότερου». Στην πραγματικότητα, λέει ο Φουέντες, αυτή η ιδέα όχι μονάχα περιορίζει την εξέλιξη σε μονάχα μια από τις πλευρές της, τη φυσική επιλογή (υπάρχουν επίσης η γονιδιακή ροή, η γενετική παρέκκλιση, η μετάλλαξη, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες έχει προστεθεί και η «κατασκευή οικοθέσης»), αλλά και κάνει την εσφαλμένη παραδοχή ότι τάχα ο ανταγωνισμός λαμβάνει χώρα μεταξύ των ατόμων της ίδιας γενιάς, ενώ στην πραγματικότητα η φυσική επιλογή που ευνοεί ένα είδος σε σχέση με άλλα συμβαίνει μέσα σε αρκετές γενιές και πολύ βαθμιαία.

Υπάρχουν βιολογικά γνωρίσματα που είναι μεν χαρακτηριστικά, διακρίνουν δηλαδή το ανθρώπινο είδος από άλλα, χωρίς ωστόσο να έχουν κάποιον θετικό εξελικτικό ρόλο. Για παράδειγμα, το πηγούνι μας, αν και «διαγνωστικό» γνώρισμα στον ορισμό του ανθρώπου γενικά, είναι ουδέτερο από άποψη φυσικής επιλογής.

Επιπλέον, αν ένα γνώρισμα έχει μικρή ποικιλία ή υπάρχουν ήδη επιτυχημένες παραλλαγές του, τότε δε θα διαπιστωθούν αλλαγές μεταξύ των ατόμων. Μια ακόμη παρανόηση, είναι αυτή που θεωρεί την εξέλιξη ως ένα είδος «προόδου» ή πορείας προς έναν προδιαγεγραμμένο σκοπό. Υπάρχουν βιολογικά γνωρίσματα που είναι μεν χαρακτηριστικά, διακρίνουν δηλαδή το ανθρώπινο είδος από άλλα, χωρίς ωστόσο να έχουν κάποιον θετικό εξελικτικό ρόλο. Για παράδειγμα, το πηγούνι μας, αν και «διαγνωστικό» γνώρισμα στον ορισμό του ανθρώπου γενικά, είναι ουδέτερο από άποψη φυσικής επιλογής. Στην πραγματικότητα, κάποιες από τις ιδιότητες που θεωρούμε ουσιαστικές και χαρακτηριστικές για το είδος μας, έχουν προκύψει χωρίς κάποια αναγκαιότητα: για παράδειγμα, το βάδισμα στα δύο πόδια είναι απολύτως φυσικό αλλά παρόμοια φυσικό (εξελικτικά) θα ήταν και το βάδισμα στα δύο χέρια, ενώ ο λόγος που συμβαίνει το πρώτο και όχι το δεύτερο, είναι το ότι είναι πιο πρακτικό να βαδίζουμε καθημερινά στα πόδια μας.

Μια ακόμη σοβαρή παρανόηση της εξέλιξης είναι η πεποίθηση ότι αυτή συνεπάγεται αναγκαστικά έναν αιτιακό καθορισμό της συμπεριφοράς μας (γενετικός ντετερμινισμός). Όπως εξηγεί ο Φουέντες, η θεωρία της κατασκευής «οικοθέσεων», που εντάχθηκε στην εξελικτική θεωρία τις τελευταίες δεκαετίες, προβάλλει τον ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι, μαζί με το ευρύτερο περιβάλλον μας, συμμετέχουμε στην εξελικτική διαδικασία, μέσα από την αμοιβαία αλληλεπίδρασή μας. Ο Φουέντες μεταχειρίζεται στο βιβλίο συχνά τον όρο «πληθυσμοί». Οι πληθυσμοί, ορίζει, είναι ομάδες ανθρώπων που είναι εγκατεστημένοι λίγο-πολύ στον ίδιο τόπο (ή βρίσκονται σε διαφορετικούς τόπους αλλά έρχονται συνεχώς σε επαφή) και οι οποίοι ζευγαρώνουν περισσότερο μεταξύ τους παρά με τους εκτός αυτών. Υπάρχουν χιλιάδες πληθυσμοί του είδους μας (Homo sapiens), διάσπαρτοι στον πλανήτη μας.

Στη δεύτερη ενότητα, ο Φουέντες επικεντρώνεται στην αποδόμηση τριών δημοφιλών «βιολογικών» μύθων σχετικά με την κοινωνία. Ο πρώτος από αυτούς έγκειται στον ισχυρισμό ότι υπάρχουν διακριτές ανθρώπινες «φυλές» και, αναλόγως χρώματος επιδερμίδας, διαιρούνται σε τρεις: Ευρωπαίους, Αφρικανούς, Ασιάτες. Το 2007, ο νομπελίστας γενετιστής Τζον Ουάτσον έκανε μιαν πολύκροτη δήλωση για τον δείκτη νοημοσύνης των αφρικανικών λαών. Αυτή η δήλωση όμως δεν υποστηρίζεται από τα διαθέσιμα ερευνητικά δεδομένα.

Στη δεύτερη ενότητα, ο Φουέντες επικεντρώνεται στην αποδόμηση τριών δημοφιλών «βιολογικών» μύθων σχετικά με την κοινωνία.

Συγκεκριμένα, το χρώμα δέρματος οφείλεται στα μελανοκύτταρα και έχει συγκεκριμένη προέλευση και λειτουργία στο πλαίσιο της φυσικής επιλογής. Ο αριθμός των μελανοκυττάρων δεν διαφέρει σημαντικά από τον έναν άνθρωπο στον άλλο, αυτό όμως που διαφέρει είναι η πυκνότητα της κατανομής τους. Το πόσο ανοιχτόχρωμο ή σκουρόχρωμο θα είναι το δέρμα κάποιου, εξηγεί ο Φουέντες, εξαρτάται από τα επίπεδα αντανάκλασης και απορρόφησης του φωτός στο δέρμα του, τα οποία με τη σειρά τους δημιουργούν την πυκνότητα και την κατανομή της μελανίνης στο δέρμα. Συγκεκριμένα, όσο λιγότερη η αντανάκλαση του φωτός στο δέρμα, τόσο μεγαλύτερη συγκέντρωση μελανίνης έχει κάποιος στην επιδερμίδα του, επομένως θα έχει και πιο σκούρο δέρμα. Και αντίστροφα: όσο περισσότερη η αντανάκλαση του φωτός στο δέρμα, τόσο μικρότερη θα είναι η συγκέντρωση μελανίνης, επομένως και πιο ανοιχτόχρωμο το δέρμα. Ακριβώς επειδή τα άτομα με λιγότερη αντανάκλαση έχουν περισσότερη μελανίνη στην επιδερμίδα τους, το δέρμα τους εμποδίζει την εισχώρηση περισσότερου υπεριώδους φωτός μέσα στο δέρμα. Είναι γεγονός ότι η ένταση του υπεριώδους φωτός ήταν πάντοτε μεγαλύτερη στις περιοχές πλησιέστερα στον ισημερινό και μικρότερη όσο προχωράει κανείς προς τους πόλους. Εύλογα λοιπόν η φυσική επιλογή ευνόησε την αύξηση της κατανομής της μελανίνης στις περιοχές του πλανήτη με υψηλότερη υπεριώδη ακτινοβολία, δηλαδή σε αυτές που βρίσκονται πλησιέστερα στον ισημερινό, είναι αναμενόμενο οι πληθυσμοί εκεί να έχουν πιο σκουρόχρωμο δέρμα, σε σχέση με τους πληθυσμούς εγγύτερα στους πόλους. Το χρώμα του δέρματος και οι ποικιλίες του δεν οφείλονται σε τίποτε άλλο, λοιπόν, από το γεωγραφικό πλάτος. Δεν υπάρχει καμία καθοριστική βιολογική διαφορά ανάμεσα σε ανοιχτόχρωμους και σκουρόχρωμους πληθυσμούς.

Πραγματικά, λέει ο Φουέντες, εξετάζοντας το ανθρώπινο DNA, παρατηρεί κανείς ότι η μέγιστη γενετική ποικιλότητα εμφανίζεται όχι ανάμεσα σε διαφορετικούς πληθυσμούς αλλά στο εσωτερικό του κάθε πληθυσμού (δηλ. ανάμεσα σε διαφορετικά άτομα). Η γενετική διαφορά ανάμεσα σε δύο οποιουσδήποτε πληθυσμούς σπάνια είναι μεγαλύτερη από 0,24% και, ακόμη σπανιότερα, από 0,4%. Παρότι αυτό ίσως ξαφνιάζει πολλούς, μπορεί κανείς να το αντιληφθεί καλύτερα όταν θυμηθεί ότι το κοινό DNA ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους και τους χιμπατζήδες είναι περίπου 98%, ενώ επίσης μοιραζόμαστε περίπου 40% κοινό γενετικό υλικό με τους ασφόδελους.

Το χρώμα του δέρματος και οι ποικιλίες του δεν οφείλονται σε τίποτε άλλο, λοιπόν, από το γεωγραφικό πλάτος. Δεν υπάρχει καμία καθοριστική βιολογική διαφορά ανάμεσα σε ανοιχτόχρωμους και σκουρόχρωμους πληθυσμούς.

Παρεμπιπτόντως, υπάρχει σχεδόν διπλάσια γενετική ποικιλομορφία μεταξύ αφρικανικών πληθυσμών παρά μεταξύ όλων των υπολοίπων (εκτός Αφρικής), κάτι που εξηγείται εξελικτικά από το γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει ζήσει στην αφρικανική ήπειρο για περισσότερο χρόνο από οπουδήποτε αλλού και, δεδομένου ότι η ποικιλότητα χρειάζεται χρόνο για να προκύψει, οι περιοχές με τη μεγαλύτερη ποικιλότητα είναι αυτές όπου οι άνθρωποι παρέμειναν εγκατεστημένοι για μεγαλύτερο διάστημα. Αντίστοιχα, μια εξέταση της γεωγραφικής κατανομής της συχνότητας των τύπων αίματος Α και Β, καθόλου δεν ακολουθεί την τριμερή διάκριση σε Ευρωπαίους, Αφρικανούς και Ασιάτες. Τα επιστημονικά δεδομένα είναι σαφή: αυτό που κοινώς αποκαλείται «φυλή», δεν αντιστοιχεί σε βιολογικές ενότητες. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που το έτος 1996 και μετά ξανά το 2019, η Αμερικανική Εταιρεία Φυσικών Ανθρωπολόγων (AAPA) απέρριψε επίσημα τους διάφορους ισχυρισμούς περί φυλών. Όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε σε μια «φυλή» και αυτή είναι το είδος Homo sapiens.

Αντίστοιχη θέση εκφράζει και σχετικά με τα διαφυλικά στερεότυπα. Συγκεκριμένα, ο Φουέντες τεκμηριώνει με πλήθος επιστημονικών ερευνών ότι δεν υπάρχει κάποια βιολογική αναγκαιότητα για την επιθετικότητα, η οποία θεωρείται από πολλούς ως ίδιον της κυριαρχίας (ιδιαίτερα του αρσενικού) μέσα από τον πόλεμο. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο πόλεμος είναι μια μορφή θανάσιμης βίας, η οποία είναι ειδική συμπεριφορά του ανθρώπινου είδους (ίσως και των χιμπατζήδων) και ασκείται από τα μέλη μιας ομάδας στα μέλη μιας άλλης ομάδας. Οι πιο πρώιμες (σαφώς) τεκμηριωμένες περιπτώσεις από πράξεις πολέμου, προέρχονται από στοιχεία για θανάτους από βέλη και ακόντια: κόντρα στις συνήθεις παρανοήσεις μας, ο πόλεμος είναι μια σχετικά «πρόσφατη» ανθρώπινη συμπεριφορά στο εξελικτικό μας παρελθόν, μετρώντας μονάχα 10.000-12.000 χρόνια ύπαρξης.

Ο Φουέντες τεκμηριώνει με πλήθος επιστημονικών ερευνών ότι δεν υπάρχει κάποια βιολογική αναγκαιότητα για την επιθετικότητα, η οποία θεωρείται από πολλούς ως ίδιον της κυριαρχίας (ιδιαίτερα του αρσενικού) μέσα από τον πόλεμο. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο πόλεμος είναι μια μορφή θανάσιμης βίας, η οποία είναι ειδική συμπεριφορά του ανθρώπινου είδους (ίσως και των χιμπατζήδων) και ασκείται από τα μέλη μιας ομάδας στα μέλη μιας άλλης ομάδας.

Όχι απλώς λοιπόν το ανθρώπινο είδος δεν είναι βιολογικά «προορισμένο» για πόλεμο, αλλά, κατά το μεγαλύτερο μέρος της εξελικτικής ιστορίας του ανθρώπου, αυτό που μαρτυρείται συχνότερα είναι η συνεργασία και όχι οι εγωιστικές συμπεριφορές και η βία, τα οποία παρουσιάζονται μάλλον πολύ πιο σπάνια και μάλλον δυσχεραίνει τη μακροπρόθεσμη επιβίωση, στις περισσότερες περιπτώσεις.

Τα πρωτεύοντα ζουν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους αναζητώντας τροφή, τρώγοντας και αναπαυόμενα, χωρίς την επιθετικότητα, η οποία είναι αρκετά σπάνια, ιδίως στις ακραίες μορφές της. Στα ζώα, υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην επιθετικότητα λόγω θυμού και την επιθετικότητα λόγω φόβου, με την τελευταία να είναι πολύ συχνότερα συνδεδεμένη με σωματική βία. Κοινώς, η μεγαλύτερη επιθετικότητα στο ζωικό βασίλειο φαίνεται πως λαμβάνει χώρα όταν κάποιο ζώο αισθάνεται πως απειλείται.

Εξίσου ψευδής είναι ο ισχυρισμός ότι η μονογαμία έχει κάποια εξελικτική αναγκαιότητα. Στην πραγματικότητα, σημειώνει, η μονογαμία είναι πολύ σπάνια στο ζωικό βασίλειο, όπως επίσης και ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την οικογένεια. Σε μια πρώιμη φάση της εξελικτικής μας πορείας, η φροντίδα και η ανατροφή των παιδιών γίνονταν από πολλούς άνδρες και γυναίκες συγχρόνως. Η ιδέα ότι είναι φυσικό να ανατρέφονται τα παιδιά από μια μόνο γυναίκα (ή από μια γυναίκα μαζί με έναν άνδρα), είναι πρόσφατη και δεν έχει κάποιου είδους βιολογική αναγκαιότητα που να την καθιστά περισσότερο αναγκαία από άλλες. Με αυτό προσεγγίζουμε την άποψη περί βιολογικής βάσης της μονογαμίας, που ο Φουέντες επίσης απορρίπτει ως εσφαλμένη: στην πραγματικότητα, τα πρωτεύοντα (στα οποία ανήκει και ο άνθρωπος) δεν είναι περισσότερο «μονογαμικά» σε σχέση με τα υπόλοιπα θηλαστικά, ενώ μόνο το 3% όλων των θηλαστικών θα μπορούσαν όντως να χαρακτηριστούν μονογαμικά.

Σε μια πρώιμη φάση της εξελικτικής μας πορείας, η φροντίδα και η ανατροφή των παιδιών γίνονταν από πολλούς άνδρες και γυναίκες συγχρόνως. Η ιδέα ότι είναι φυσικό να ανατρέφονται τα παιδιά από μια μόνο γυναίκα (ή από μια γυναίκα μαζί με έναν άνδρα), είναι πρόσφατη και δεν έχει κάποιου είδους βιολογική αναγκαιότητα που να την καθιστά περισσότερο αναγκαία από άλλες.

Τι ισχύει όμως όσον αφορά τη σεξουαλικότητα; Ο Φουέντες παρουσιάζει και εδώ ενδιαφέροντα ευρήματα, λέγοντας ότι η σεξουαλική δραστηριότητα συμβαίνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής, στα ίδια περίπου ποσοστά και σχεδόν με τους ίδιους τρόπους, ανάμεσα στα δύο φύλα. Τι συμβαίνει όμως τότε με την επιθετικότητα και την κακοποίηση; Κατά μέσο όρο, μας λέει, οι άνδρες φαίνεται να ασκούν μεγαλύτερη σωματική και ελαφρώς περισσότερη λεκτική επιθετικότητα μεταξύ τους, σε σχέση με όση επιθετικότητα ασκούν οι γυναίκες μεταξύ τους. Ωστόσο, μέσα στα ζευγάρια, οι γυναίκες χρησιμοποιούν στατιστικά περισσότερη σωματική επιθετικότητα (αν και η διαφορά είναι μικρή), σε σχέση με τους άνδρες, ενώ οι σημαντικά περισσότερες περιπτώσεις σοβαρού τραυματισμού γυναικών από άνδρες οφείλεται στο γεγονός ότι οι τελευταίοι διαθέτουν μεγαλύτερη μυϊκή μάζα και δύναμη στο άνω μέρος του σώματος, παρατηρεί ο Φουέντες.

Είναι όμως σημαντικό ότι όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό «ενδυνάμωσης» των γυναικών σε μια κοινωνία (ο συγγραφέας αναφέρεται στον όρο “gender empowerment index” και παραθέτει τον John Archer), τόσο υψηλότερη είναι η ανδρική μονομέρεια στη σωματική επιθετικότητα μεταξύ των δύο συντρόφων. Κοινώς, φαίνεται ότι όσο πιο «πατριαρχική» είναι μια κοινωνία, τόσο πιο δυσανάλογα είναι τα ποσοστά βίας σε βάρος γυναικών από τους συντρόφους τους. Ο μύθος για τις τάχα καίριες διαφυλικές διαφορές οφείλεται βασικά σε μια γνωστή μετα-ανάλυση που δημοσίευσαν οι ψυχολόγοι Eleanor Maccoby και Carol Jacklin, το 1974, συμπεραίνοντας ότι τα δύο φύλα είναι σημαντικά πιο όμοια από όσο πιστευόταν ως τότε. Μέσα στην έρευνά τους επισήμαιναν επίσης ότι υφίστανται κάποιες διαφορές στη γλωσσική ικανότητα, την οπτική και χωρική ικανότητα, τις μαθηματικές δεξιότητες και την επιθετικότητα. Ειρωνικά, αυτές οι διαφορές έγιναν αποδεκτές και διογκώθηκαν, ενώ το συμπέρασμά τους για τις ουσιώδεις ομοιότητες λησμονήθηκε.

ekdoseis tou eikostoy protou fuentes fyli monogamiaΔυστυχώς, λέει ο συγγραφέας, υπάρχει ένα είδος προκατάληψης μέσα στην επιστημονική έρευνα. Συγκεκριμένα, κάθε φορά που εμφανίζεται μια έρευνα με «εντυπωσιακά» συμπεράσματα τείνει να προσελκύει ευρύτερο ενδιαφέρον σε σύγκριση με τις έρευνες που δείχνουν πιο «μετριοπαθή» συμπεράσματα ή και που αναιρούν τα «εντυπωσιακά» συμπεράσματα της προηγούμενης έρευνας, κάτι που φυσικά θέλει και αρκετό χρόνο για να πραγματοποιηθεί σε μεγάλη έκταση. Έτσι, εμφιλοχωρούν αρκετές ανυπόστατες προκαταλήψεις και ανάμεσα σε επιστήμονες, πολύ περισσότερο δε στο ευρύ κοινό.

Συνοψίζοντας, παρότι ο ρατσισμός και ο σεξισμός δεν μπορούν να θεμελιωθούν επιστημονικά, δυστυχώς μπορούν να αποτελέσουν αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Αν για παράδειγμα άτομα ή σύνολα ατόμων συγκεκριμένου φύλου ή χρώματος δέρματος έχουν έναν αυστηρά οριοθετημένο κοινωνικό ρόλο, στηριγμένο σε βαθιά εδραιωμένα στερεότυπα, πιθανώς να μάθουν τελικά να συμπεριφέρονται σύμφωνα με αυτά τα στερεότυπα, έτσι ώστε να δίνεται η απατηλή εντύπωση ότι οι ρόλοι τους έχουν όντως κάποια «βιολογική» αντιστοιχία. Αυτό είναι ένα ακόμη δείγμα του πώς και ο πολιτισμός διαμορφώνει το ποιοι είμαστε. Και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, πιστεύει ο Φουέντες, η επιστημονική κατάρριψη όλων των άστοχων και κοινωνικά βλαβερών στερεοτύπων είναι τόσο σημαντική.

Πάντως, θα μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει, όχι δίχως κάποιο ίχνος χαριτολογίας, ότι και ο ίδιος έχει πέσει θύμα ενός ιδιαίτερα διαδεδομένου μύθου, ότι τάχα στον Μεσαίωνα κυρίαρχη άποψη ήταν αυτή της επίπεδης γης. Επιπλέον, το βιβλίο δεν είναι απαλλαγμένο από «ιδεολογικές» προθέσεις, ούτε ο Φουέντες έχει πρόθεση να κρύψει ότι προτιμά κάποιες κοινωνικές αλλαγές απ' ό,τι άλλες. Σε κάθε περίπτωση όμως, κεντρικός στόχος του είναι η κατάρριψη των βιολογικών επιχειρημάτων νομιμοποίησης κοινωνικών πρακτικών και στερεοτύπων, ανοίγοντας τον δρόμο για μια ζωή που ίσως μοιάζει περισσότερο με ό,τι ο Παναγιώτης Κονδύλης περιέγραφε ως μαζική δημοκρατία, δηλαδή κατάλυση των κάθε λογής παραδοσιακών ιεραρχήσεων και πλήρη κατάτμηση της κοινωνίας σε άτομα, τα οποία μπορούν να συνδέονται μεταξύ τους με όλο και περισσότερους διαφορετικούς τρόπους και χωρίς έξωθεν περιορισμούς.


* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«[…] το ζήτημα “φύση/αγωγή” ποτέ δεν τίθεται με όρους “ή το ένα ή το άλλο”. Στην πραγματικότητα, η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι σχεδόν πάντα “naturenurtural” (“φυσιοπολιτισμική”, “σύνθεση φύσης και πολιτισμικής αγωγής”): είναι μια πραγματική σύνθεση και συγχώνευση φύσης και αγωγής, και όχι απλώς αποτέλεσμα άθροισης των δύο. Ο άνθρωπος δεν απαρτίζεται από δύο ημίσεα. Όταν σκεφτόμαστε τους ανθρώπους, είναι λάθος να θεωρούμε ότι η βιολογία μας υπάρχει δίχως την πολιτισμική μας εμπειρία, ή ότι ο πολιτισμικός μας εαυτός δεν διαπλέκεται συνεχώς με τη βιολογία μας». (σελ. 44)

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Φιλοσοφία της Τεχνολογίας» (κριτική) – Μια κριτική επισκόπηση της τεχνολογίας στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης

«Φιλοσοφία της Τεχνολογίας» (κριτική) – Μια κριτική επισκόπηση της τεχνολογίας στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης

Για το συλλογικό βιβλίο «Φιλοσοφία της Τεχνολογίας – Μια κριτική επισκόπηση», επιμέλεια Χαράλαμπος Κόκκινος, Μανώλης Πατηνιώτης (μτφρ. Χαράλαμπος Κόκκινος, εκδ. Ροπή). 

Γράφει η Λήδα Αρνέλλου

Τα ερωτήματα είναι πυρηνικ...

«Digital detox» της Τρίνε Σίβερτσεν (κριτική) – Μήπως ήρθε η ώρα να «αποτοξινωθούμε»;

«Digital detox» της Τρίνε Σίβερτσεν (κριτική) – Μήπως ήρθε η ώρα να «αποτοξινωθούμε»;

Για το βιβλίο της Τρίνε Σίβερτσεν [Trine Syvertsen] «Digital Detox» (μτφρ. Ελίνα Αντωνοπούλου, Βανέσα Ματσούκα, Έφη Ματσούκα, εκδ. Δίαυλος). Κεντρική εικόνα: Σκηνή από την ταινία «Παράσιτα» του Πονγκ Τσουν–χο. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
«Εμείς και η ψυχή μας» των Σάββα Σαββόπουλου και Κώστα Γιαννακίδη – «Όλα όσα θα θέλατε να ρωτήσετε έναν ψυχίατρο-ψυχαναλυτή»

«Εμείς και η ψυχή μας» των Σάββα Σαββόπουλου και Κώστα Γιαννακίδη – «Όλα όσα θα θέλατε να ρωτήσετε έναν ψυχίατρο-ψυχαναλυτή»

Για το βιβλίο του Σάββα Σαββόπουλου και του Κώστα Γιαννακίδη «Εμείς και η ψυχή μας» (εκδ. Παπαδόπουλος). Kεντρική εικόνα: «Η ψυχή ζωντανεύει ξανά με το φιλί του ερωτιδέα» [1787–1793], του Antonio Canova [Παρίσι, Λούβρο].

Γράφει ο Θόδωρος Σούμας

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ