byzantium pair

Η μελέτη της Patlagean για την ενότητα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα.

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Το Βυζάντιο, καθώς «εξαφανίστηκε» στα μέσα του 15ou αιώνα, αποτελεί ένα παράδοξο για την ιστοριογραφία. Ενόσω οι δυτικές κοινωνίες και ο οθωμανικός κόσμος οικοδομούνταν, με αργούς ρυθμούς, το Βυζάντιο έμοιαζε με μια συνέχιση της ειδωλολατρικής αρχαιότητας η οποία διερράγη με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Πολλοί ιστορικοί τού προσδίδουν «άτυπο» καθεστώς θεωρώντας τη φεουδαρχία της Δύσης άρρηκτα συνδεδεμένη με τις επιδρομές των βαρβάρων οι οποίοι εξελίχθηκαν στους σύγχρονους Ευρωπαίους. Η  Évelyne Patlagean (1932-2008) προτείνει εδώ μιαν επανεξέταση της βυζαντινής ιστορίας στο φως της θεμελιώδους εργασίας του Marc Bloch, ιδρυτικού μέλους της σχολής των Annales, “Η φεουδαρχική κοινωνία”[1]: o αυτοκρατορικός περίγυρος, το αριστοκρατικό ιδεώδες, ο κρατικός μηχανισμός αναλύονται μέσω των οικογενειακών και κοινωνικών σχέσεων, των δεσμεύσεων της πίστης και της οργάνωσης των εξουσιών. Η βυζαντινή κοινωνία εμφανίζεται ως συνιστώσα του μεσαιωνικού κόσμου η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των κοινωνικών δομών και των εξουσιών που προέκυψαν από την αρχαιότητα.

Η βυζαντινή κοινωνία εμφανίζεται ως συνιστώσα του μεσαιωνικού κόσμου η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των κοινωνικών δομών και των εξουσιών που προέκυψαν από την αρχαιότητα

Η επιστήμη της ιστορίας, παρότι διακλαδική, δημιουργεί Fachidioten: δεν έχω ιδέα περί Βυζαντίου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 πήγαινα κάπου-κάπου στα μαθήματα της κ. Αντωνιάδη-Μπιμπίκου στην ΕΗΕSS αλλά σύντομα έχασα το ενδιαφέρον μου· γινόταν πολύς λόγος για τα βυζαντινά τελωνεία και για τη μαρξιστική αντίληψη της δουλοκτησίας. Αργότερα, ενδιαφέρθηκα για τον μεσαίωνα, κυρίως όμως για την ανάπτυξη της πόλης, της ιατρικής και των φτωχοκομείων·[2] προπάντων με έλκυαν, με διεστραμμένο τρόπο, οι επιδημίες. Αυτό το βιβλίο της Évelyne Patlagean, το τελευταίο της,  απευθύνεται τόσο σε ειδικούς, όσο και σε ανθρώπους σαν εμένα: δεν πρόκειται για εκλαϊκευμένη ιστορία – ίσως μάλιστα προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, τη γνώση της “Φεουδαρχικής κοινωνίας” του Bloch· ωστόσο, μπορεί να διαβαστεί από οποιονδήποτε με στοιχειώδεις γνώσεις ιστορίας.

Το βιβλίο του Βloch θεωρήθηκε, ήδη από το 1939, sine qua non της ιστοριογραφίας του μεσαίωνα. Ο Bloch τοποθέτησε στο κέντρο του έργου του τον σχηματισμό του φεουδαρχικού συστήματος και περιέγραψε τις χριστιανικές κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης. H Évelyne Patlagean έχει δύο στόχους: να ενσωματώσει το Βυζάντιο στον διάλογο περί μεσαίωνα και να καταδείξει ότι αυτή η ενσωμάτωση είναι ουσιώδης για την ανάλυση της ιστορικής εξέλιξης τόσο του βυζαντινού πολιτισμού όσο και των δυτικοευρωπαϊκών μεσαιωνικών κοινωνιών. Η περίπτωση του Βυζαντίου είναι πράγματι «ιδιαίτερη»: αν και δεν συγκροτήθηκε από τις ευρωπαϊκές επιδρομές, η ελληνική αυτοκρατορία εμφανίζεται, σύμφωνα με την Évelyne Patlagean, ως “είδωλο” της Ευρώπης, ως αντανάκλασή της.

Αμφότεροι οι ιστορικοί σχηματισμοί γεννήθηκαν από την ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και κληρονόμησαν από αυτή το publicum. Εξελίχθηκαν παραλλήλως αλλά χωριστά: έτσι, ο πρώτος κατέληξε στον αστερισμό των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών, ενώ ο δεύτερος στα ελληνικά και σλαβικά έθνη που υποδουλώθηκαν από τους Τούρκους.

byzantium life2Η Patlagean εξετάζει τις εκδοχές της φεουδαρχίας από τη Μακόν της Βουργουνδίας, στo Latium και στην Κεντρική Ευρώπη, χρησιμοποιώντας ποικίλες ιστοριογραφικές πηγές και προσεγγίσεις: Πώς το Βυζάντιο μετασχηματίστηκε στο πέρασμα του χρόνου; Πώς εξηγείται ο πολιτικός του θάνατος; Ποιες ήταν οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες των γεωγραφικών του χώρων (Μικρά Ασία, Βαλκάνια, Μεσόγειος, Κωνσταντινούπολη) και ποια υπήρξαν τα ιστορικά του στάδια; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θέτει και στα οποία απαντά – με τον τρόπο της. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: μετά από μια εισαγωγή γύρω από το φεουδαρχικό ζήτημα και την ιστορία του Βυζαντίου, μελετά τη γέννηση μιας αριστοκρατίας θεμελιωμένης στις συγγένειες που καταλαμβάνει την εξουσία το 1081. Και στη συνέχεια, αποκαλύπτει τις δομές ενός μηχανισμού πολιτικής εξουσίας που κινητοποιείται  στα τέλη του 11ou αιώνα και επιζεί μέχρι τον 15o. Η συνηθισμένη εικόνα του κατακερματισμένου βασιλείου του 13ou αιώνα αντικαθίσταται από ένα καινούργιο πρότυπο, την «πληθυντική αυτοκρατορία» που δείχνει τη δυναμική μεταξύ των πολιτικών δομών και των κοινωνικών δυνάμεων που τις οικειοποιούνται. Κοντολογίς, η βυζαντινή κοινωνία δημιουργείται με τα ίδια υλικά όπως στη Δύση, πλην όμως συναρμολογημένα με διαφορετικό τρόπο.

Η φύση των χατιριών στο Βυζάντιο δεν διαφέρει από τη σημερινή: φορολογικά δώρα, παραχώρηση ασυλίας ή ατιμωρησίας

«Ο ελληνικός μεσαίωνας» είναι, μεταξύ άλλων, μια ιστορία του Βυζαντίου: αυτοκράτορες, δυναστείες, συγγένειες εξ αίματος και εξ αγχιστείας· πνευματικές συγγένειες, νεποτισμός, ευνοιοκρατία· οικογενειοκρατία και κοινωνικές τάξεις· μεταρρυθμιστές και πολεμιστές· εκκλησία και στρατός. Όσο για την Ελλάδα, υπό τη στενή έννοια, που βρισκόταν ήδη σε παρακμή στο τέλος της ρωμαϊκής κυριαρχίας, είχε καταστραφεί από τον Αλάριχο, βασιλιά των Βησιγότθων το 395-398: αποτελούσε δηλαδή μέρος της Ευρώπης των επιδρομών. Και όχι μόνον των επιδρομών από τον μακρινό βορρά, αλλά κι εκείνων των Σλάβων μέχρι τα μέσα του 9ου αιώνα. Οι επιδρομές συνεχίστηκαν, αλλά, μέχρι τον 11ο αιώνα, είχαν διαφορετικά χρώματα: Άραβες, Βούλγαροι· αργότερα Νορμανδοί – η Ευρώπη των επιδρομών που αναφέρει ο Bloch έχει διεσταλμένα σύνορα. Αυτά τα διεσταλμένα σύνορα ενισχύουν το επιχείρημα της Patlagean για την ενότητα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα.

Όχι μόνον το Βυζάντιο είναι μέρος της Δύσης αλλά ότι η δυτική ιστοριογραφία έχει ανάγκη από την ιστοριογραφία του Βυζαντίου για να εμβαθύνει στην ιστορία της Δύσης

Η Patlagean επιμένει στη γέννηση της αριστοκρατίας (9ος-11ος αιώνας) ως προϊόν της στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος ορισμένων «πολεμικών» οικογενειών·  δηλαδή στη συγκρότηση μιας κοινωνικής τάξης μέσω της συγκόλλησης οικογενειακών γενών. Αυτή την τάξη ακολουθούν ομόκεντροι κύκλοι συγγενικών και «φιλικών» σχέσεων που δημιουργούν πλέγματα, δίκτυα, εξαρτήσεις: το πελατειακό κράτος μοιάζει να οφείλεται σε αυτή την κοινωνική οργάνωση, στην ανταλλαγή υπηρεσιών, «χατιριών» θα λέγαμε. Η φύση των χατιριών στο Βυζάντιο δεν διαφέρει από τη σημερινή: φορολογικά δώρα, παραχώρηση ασυλίας ή ατιμωρησίας. Η Patlagean ανατρέχει, αναπόφευκτα, στην εποχή του Κωνσταντίνου για να αναλύσει τον ρόλο του αυτοκράτορα, της φορολογίας και της Εκκλησίας. Noμίζω ότι αυτή η ιστορική αναδρομή, παρότι όχι και τόσο πρωτότυπη, δίνει πολλές πληροφορίες για τις νοοτροπίες που δημιουργήθηκαν στο Βυζάντιο και πέραν αυτού: για την αμφίρροπη σχέση μεταξύ ιδιωτικού-δημοσίου και κράτους-γαιοκτημόνων, καθώς για τις λειτουργίες της επιλεγόμενης «πρόνοιας» (παραχώρηση γης έναντι στρατιωτικής υπηρεσίας).  Όπως συνήθως, η Patlagean χρησιμοποιεί τη δομική ανάλυση στο πλαίσιο της πολιτιστικής ιστορίας, κάνοντας συχνές αναφορές στο πρώτο της έργο για τη φτώχεια στο Βυζάντιο όπως και στο Histoire de la vie privée (1987) του Paul Veyne (τον οποίον ωστόσο μνημονεύει, περιέργως, μία φορά)[3]. Το κεντρικό της επιχείρημα είναι ότι όχι μόνον το Βυζάντιο είναι μέρος της Δύσης αλλά ότι η δυτική ιστοριογραφία έχει ανάγκη από την ιστοριογραφία του Βυζαντίου για να εμβαθύνει στην ιστορία της Δύσης. Και το κεντρικό στοιχείο αυτής της ιστορίας είναι, όπως προαναφέρθηκε, το «κοινό», η διαλεκτική μεταξύ των ιδιωτικών κοινωνικών δυνάμεων και της αυτοκρατορικής εξουσίας.

Καταλήγει λοιπόν η Patlagean: «Οδηγούμαστε στη σκέψη ότι η σχέση ανάμεσα στην αυτοκρατορία και στις άλλες μορφές πολιτικής εξουσίας σε μια επικράτεια δεν είναι χρονολογική ή ιστορική – είναι δομική. Στο Βυζάντιο, εκεί όπου δεν σημειώθηκε το φεουδαρχικό παράδοξο, παρατηρούμε το αντίθετό του, ένα κρατικό παράδοξο κατά το οποίο η δημόσια εξουσία και τα δικαιώματά της έγιναν το αντικείμενο μιας οικειοποίησης που άφησε άθικτο το περίβλημά τους. [...] Η βυζαντινή ιστορία είναι μια ιστορία ευρωπαϊκή».

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

[1] Bloch, Marc. Η φεoυδαλική κοινωνία: η διαμόρφωση των σχέσεων εξάρτησης, οι τάξεις και η διακυβέρνηση των ανθρώπων. Μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης. Αθήνα: Κάλβος, 1987
[2] Unehistoire de la médecine (Marc Ferro, J-P Aron). 52 min., 1980.
[3] Στη βιβλιογραφία της E. Patlagean αναφέρεται ο J. Le Goff, πλην όμως όχι δύο έργα που μου φαίνονται σχετικά με την παρούσα ανάλυση: “Η Ευρώπη γεννήθηκε τον μεσαίωνα;” (εκδ. Πόλις, 2006) και “Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης” (εκδ. Βάνιας, 1993)
 

altΟ Ελληνικός Μεσαίωνας
Βυζάντιο, 9ος-15ος Αιώνας
Evelyne Patlagean
Μτφρ. Δέσποινα Λαμπαδά
Πατάκης 2014
Σελ. 576, τιμή € 24,50

alt

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η καταγωγή της οικογένειας

Η καταγωγή της οικογένειας

Για την πραγματεία του Φρίντριχ 'Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (Στο φως των ερευνών του Λ. Χ. Μόργκαν) (εκδ.  Σύγχρονη Εποχή)

Της Σώτης Τρια...

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Σ' αυτό το βιβλίο, ο Βalthasar Thomass αναλύει τη σκέψη του Σπινόζα γύρω από τα ζητήματα της καλής ζωής, τους όρους της γνώσης, τον προσδιορισμό της αλήθειας, της ηθικής, καθώς και της πολιτικής και αισ...

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Pierre-André Taguieff «Θεωρίες συνωμοσίας» (μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, εκδ. Πόλις).

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Ο Pierre-André Taguieff είναι από εκείνους τους ιστορικούς που έχουν αναλάβει τη mission impossible να...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Η Εταιρεία Συγγραφέων αφιερώνει στη μνήμη του την επόμενη Ημέρα Ποίησης

Με ανακοίνωσή της η Εταιρεία Συγγραφέων αποχαιρετά των δύο φορές Πρόεδρό της Βασίλη Βασιλικό και ανακοινώνει ότι η Ημέρα Ποίησης 2024 θα είναι αφιερωμένη στη μνήμη του ανθρώπου που εισηγήθηκε στην UNESCO την 21 Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης

...
Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Βασίλης Βασιλικός (1934-2023): Ένας αποχαιρετισμός από τον Αλέξη Ζήρα

Ακολουθεί επιμνημόσυνο κείμενο του Αλέξη Ζήρα, πρώην Προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων, για τον Βασίλη Βασιλικό.

Ένας αποχαιρετισμός στον Βασίλη Βασιλικό

Για πολλά χρόνια, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1970 ως το κλείσιμο...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί στις 28 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Τόπος. [Η έκφραση «Χωριό Ποτέµκιν» (ρωσικά: по­тёмкинские деревни) περιγράφει ένα κατασκεύασµα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει µια κατάσταση].

Επιμέλεια:...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

12 βιβλία που μας φέρνουν κοντά στην επιστήμη: Από την Τεχνητή Νοημοσύνη στα Φράκταλ, από τον Χρόνο στους Αλγόριθμους

Είναι βιβλία που φέρνουν τις επιστήμες (κυρίως θετικές) πιο κοντά μας και τις κάνουν πιο εύληπτες και γοητευτικές. Επιλέγουμε ορισμένα από τα καλύτερα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Κεντρική εικόνα: Ο Ράσελ Κρόου, ως ο μαθηματικός Τζον Νας, στην ταινία «Ενας υπέροχος άνθρωπος», του Ρον Χάουαρντ.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ