Ο συλλογικός τόμος Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές ανήκει σε αυτές τις περιπτώσεις που μπορεί να ειπωθεί με ευκολία ότι αποτελεί συμβολή και τομή στον ακαδημαϊκό χώρο – και όχι μόνο. Το έργο είναι αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας και προέκυψε στο πλαίσιο του μαθήματος «Ψηφιακές Σπουδές» στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας» του τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΕΚΠΑ) και υπό την καθοδήγηση του καθηγητή ιστορίας της επιστήμης Μανώλη Πατηνιώτη. Οι Ψηφιακές Σπουδές αποτελούν μια διεπιστημονική περιοχή που ασχολείται με τις ευρύτερες πολιτισμικές διαστάσεις που έχει η μετάβαση στην ψηφιακότητα. Το συγκεκριμένο έργο έχει κάποια πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά που το κάνουν ξεχωριστό.

Τα κείμενα που επέλεξαν οι μεταφραστές μας φέρνουν αντιμέτωπους και αντιμέτωπες με τις διεπιστημονικές διασταυρώσεις μέσα από τις οποίες συγκροτείται το ευρύ εγχείρημα των Ψηφιακών Σπουδών. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι στις Ψηφιακές Σπουδές δεν συναντιούνται απλώς διαφορετικά επιστημονικά πεδία αλλά μετασχηματίζονται και τα ίδια. Πεδία, όπως η φιλοσοφία, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία και η κοινωνιολογία, καλούνται να επανεπινοήσουν τους «χώρους» τους, τα μεθοδολογικά τους εργαλεία αλλά και τις έννοιές τους. Για παράδειγμα, όπως φαίνεται στα κείμενα των Putnam και Chalmers, η έννοια της συνείδησης έχει εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο στον ψηφιακό χώρο. Τι σημαίνει συνείδηση για ένα ρομπότ ή τι σημαίνει συνειδητή εμπειρία στο πλαίσιο της τεχνητής νοημοσύνης παραμένουν ανοιχτά ερωτήματα, που δεν θα μπορούσαν να έχουν τεθεί εκτός του πλαισίου της ψηφιακότητας. Κατά συνέπεια, τα ερμηνευτικά μας εργαλεία πρέπει να προσαρμοστούν σε ένα νέο περιβάλλον. Επίσης, τα επιστημονικά πεδία καλούνται να περιγράψουν και να ερμηνεύσουν νέες οντότητες. Για παράδειγμα, η ίδια η έννοια της πληροφορίας είναι μια νέα οντότητα που προέκυψε επειδή προέκυψαν οι επιστήμες της πληροφορικής. Πρόκειται για μια έννοια που ορίζει έναν νέο ορίζοντα γεγονότων, ανάλογο με εκείνον που όρισε η επινόηση της έννοιας της ενέργειας κατά τον 19ο αιώνα ή της δύναμης κατά τον 17ο. Υπό αυτή την έννοια, ο συγκεκριμένος συλλογικός τόμος δεν αναδεικνύει απλώς την ανάγκη για διεπιστημονικές μελέτες. Αυτό θα ήταν τετριμμένο. Αυτό που αναδεικνύει είναι η ανάγκη διασταυρώσεων μέσα από τις οποίες θα τεθούν νέες οριοθετήσεις και νέοι μετασχηματισμοί των διανοητικών επικρατειών.

Τα επιστημονικά πεδία καλούνται να περιγράψουν και να ερμηνεύσουν νέες οντότητες. Για παράδειγμα, η ίδια η έννοια της πληροφορίας είναι μια νέα οντότητα που προέκυψε επειδή προέκυψαν οι επιστήμες της πληροφορικής. Πρόκειται για μια έννοια που ορίζει έναν νέο ορίζοντα γεγονότων, ανάλογο με εκείνον που όρισε η επινόηση της έννοιας της ενέργειας κατά τον 19ο αιώνα ή της δύναμης κατά τον 17ο.

Τα άρθρα του συλλογικού τόμου δίνουν στους αναγνώστες τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με την ιστορική και θεωρητική εξέλιξη των μελετών που αφορούν την ψηφιακότητα. Ακόμη και η σειρά με την οποία έχουν τοποθετηθεί είναι σημαντική. Επίσης, πριν από κάθε άρθρο ή ένα σύνολο άρθρων, οι μεταφράστριες και μεταφραστές έχουν σύντομα εισαγωγικά κείμενα που θέτουν τους θεωρητικούς προβληματισμούς, τα βασικά ερωτήματα και προβλήματα, καθώς και το ιστορικό πλαίσιο των μεταφρασμένων κειμένων. Τα μεταφρασμένα άρθρα, όμως, δεν έχουν μόνο ιστορική αξία αλλά και βαθιά φιλοσοφική. Η μετάβαση στην ψηφιακότητα και η κριτική επισκόπηση αυτής της πορείας επαναφέρει και αναθεωρεί διαρκώς μερικά από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά ερωτήματα που αφορούν τη θέαση του εαυτού και της θέσης του σε αυτόν τον νέο κόσμο. Ποια είναι η σχέση πραγματικού και φανταστικού; Τι σηματοδοτεί η άρση διπολικών ερμηνευτικών σχημάτων στον ψηφιακό χώρο, όπως του καρτεσιανού δυϊσμού σώματος και νου, της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, του φυσικού και τεχνητού, του πραγματικού και φανταστικού κ.λπ.; Υπάρχουν κριτήρια που μπορούν να προσδιορίσουν με ακρίβεια πότε κάτι έχει συνείδηση; Ενσωματώνουν οι μηχανές μεταφυσική; Μπορούν να είναι ελεύθερες; Μπορεί μια μηχανή να πάρει πολιτικές ή ηθικές αποφάσεις; Πόσο και σε τι διαφέρει μια μηχανή από έναν άνθρωπο και ένας άνθρωπος από μια μηχανή; Τελικά, τα ανδροειδή ονειρεύονται ηλεκτρικά πρόβατα, όπως αναρωτήθηκε ο Φίλιπ Κ. Ντικ;

Η επιλογή των κειμένων, ωστόσο, δεν εξαντλείται σε έναν θεωρητικό και φιλοσοφικό στοχασμό των εννοιών και των προβλημάτων, ούτε στο ιστορικό αποτύπωμα που άφησε και αφήνει ο νέος ψηφιακός χώρος. Η διάταξη των κειμένων αποτελεί μια δυναμική εξελικτική αφήγηση της επέκτασης του ψηφιακού χώρου. Καθώς διατρέχει ο αναγνώστης τον τόμο, είναι σαν να έρχεται αντιμέτωπος με τη διαρκή διεύρυνση αυτού του διανοητικού χάρτη. Πρόκειται για μια διεύρυνση που μεταλλάσσει τους κατοίκους αυτού του νέου κόσμου. Όπως συνέβη και με την αποικιοκρατία, ο νέος χώρος, ο οποίος αποτελείται από ροές πληροφοριών και κόμβους νοημάτων, συγκροτείται και οριοθετείται μέσα από πρακτικές κανονικοποίησης. Αυτές οι πρακτικές περιλαμβάνουν αιτήματα ελέγχου, πειθαρχίας, εκμετάλλευσης, παραγωγής, κέρδους, επιτήρησης, προσαρμογής, απελευθέρωσης, κ.λπ.. Η ανίχνευση και κριτική ερμηνεία αυτών των πρακτικών είναι θεμελιώδης στην προσπάθεια νέων οριοθετήσεων. Η επιλογή και διάταξη των κειμένων, επομένως, δεν είναι απλώς μια ακαδημαϊκή επιλογή αλλά επιχειρεί να συγκροτήσει ένα πολιτικό επιχείρημα.

Η επιλογή των κειμένων, ωστόσο, δεν εξαντλείται σε έναν θεωρητικό και φιλοσοφικό στοχασμό των εννοιών και των προβλημάτων, ούτε στο ιστορικό αποτύπωμα που άφησε και αφήνει ο νέος ψηφιακός χώρος. [...] Η επιλογή και διάταξη των κειμένων, επομένως, δεν είναι απλώς μια ακαδημαϊκή επιλογή αλλά επιχειρεί να συγκροτήσει ένα πολιτικό επιχείρημα.

Τι είναι, τελικά, αυτό το βιβλίο; Αυτό το βιβλίο είναι ο χάρτης ενός χώρου. Ο χώρος αυτός είναι ο ψηφιακός. Υπάρχει η παρανόηση ότι ο ψηφιακός χώρος δεν είναι παρά ένας κατακερματισμένος φυσικός κόσμος ή, στην «καλύτερη» περίπτωση, μια αναπαράσταση της πραγματικότητας. Δεν είναι τίποτα από αυτά και ο συγκεκριμένος τόμος το κάνει ρητό με διάφορους τρόπους. Δεν είναι ένας χώρος μέσα στον φυσικό χώρο ή δίπλα σε εκείνον. Δεν είναι ένας χώρος που υπάρχει επειδή υπάρχει ο φυσικός χώρος. Δεν είναι ένας χώρος που έχει κανόνες αντίστοιχους με εκείνους του φυσικού χώρου. Είναι ένας χώρος που επινοήσαμε και ως τέτοιος είναι εγγενώς και απολύτως κανονικός. Ο παρών συλλογικός τόμος φέρνει τους αναγνώστες σε επαφή με τους κανόνες που διέπουν αυτόν τον χώρο αλλά και τις οντότητές του, οι οποίες είναι πλασμένες από την ουσία της πληροφορίας. Μέσα από όλα τα κείμενα του βιβλίου, γίνεται εμφανές ότι στον ψηφιακό χώρο παράγεται νέα γνώση και δεν καλούμαστε απλώς να αναρωτηθούμε για την ωφελιμότητά της. Καλούμαστε, μέσω αυτής, να πλάσουμε νέες οντότητες, να δημιουργήσουμε νέες επικράτειες, να παραβιάσουμε και να επινοήσουμε νέους εαυτούς.

* Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΕΤΑΚΟΣ είναι Διδάκτωρ Ιστορίας της Επιστήμης στο Ε.Κ.Π.Α.

Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές
ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ
Επιμέλεια τόμου: ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ
ΡΟΠΗ 2020
Σελ. 422, τιμή εκδότη €19,10