Το πνεύμα που ψάχνει τρόπους να γίνει λέξη

Μπορεί κανείς να εκτιμήσει την πεζογραφία της περσινής χρονιάς και να την αξιολογήσει με άξονα την (πιθανή μελλοντική) διάρκεια και την πρωτοτυπία; Φυσικά είναι δύσκολο, είναι αναπόδραστα υποκειμενικό, είναι ριψοκίνδυνο να αφήσω το προσωπικό ένστικτο να προαγάγει ή να περιθωριοποιήσει έργα και συγγραφείς. Αλλά κανονικά δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν τα συμβεβηκότα, τουλάχιστον όχι μόνο αυτά, αλλά οι τάσεις και οι προοπτικές. Χωρίς, επομένως, μια κριτική ματιά που θα χαρακτηριζόταν «κριτική της διπλωματίας», των ίσων αποστάσεων και του σεβασμού των μεγάλων και των καθιερωμένων γραφίδων, οφείλουμε όλοι να διυλίσουμε δύο και τρεις φορές την ελληνική παραγωγή του έτους και να τη σταθμίσουμε στη διασταύρωσή της με την Ιστορία, αυτήν του παρελθόντος κι αυτήν του παρόντος, και την πολιτική του τώρα και του μετά, ώστε να αποστάξουμε το πνεύμα που ψάχνει τρόπους να γίνει λέξη.

Καταρχάς, λοιπόν, κοιτάζοντας πανοραμικά την πεζογραφία του 2018, διακρίνω μέσα στο έτος μια έντονη τάση για αυτοβιογράφηση. Κείμενα με μαρτυρίες, προσωπικές αναμνήσεις, παιδικά χρόνια και νοσταλγία, οικογενειακά δράματα, ίχνη τραγωδιών, αναψηλάφηση τραυμάτων και ψυχολογικές ανασκοπήσεις, άλλα στενά ατομικά, βαριά μόνο χάρη στην υπογραφή ενός φημισμένου συγγραφέα, κι άλλα επαγωγικά αναγόμενα στο ευρύτερο σύνολο. Μυθιστορήματα που στηρίζονται δεδηλωμένα στο παιδικό βίωμα, στη μνήμη ή στη μεταμνήμη, αλλά μετουσιωμένα με έντεχνες πινελιές σε μυθιστορηματική στιβαρή πλοκή, όπως το Γάλα Μαγνησίας (Μεταίχμιο) του Κώστα Ακρίβου, ή σε ημι-αυτοβιογραφικές αναμνήσεις της δεκαετίας του ’50, διανθισμένες με ιστορικά και κοινωνικά ντοκουμέντα της εποχής, όπως τα Ελαφρά ελληνικά τραγούδια (Μεταίχμιο) του Αλέξη Πανσέληνου, είναι κείμενα που αξίζουν, γιατί ξεφεύγουν από το πεπερασμένο εγώ κι ανάγονται σε μυθιστορηματικές ή κοινωνικές απεικονίσεις.

Από εκεί και πέρα, έχουμε τέσσερις αμιγείς αυτοβιογραφίες, σε μορφή νοσταλγικών ιστοριών, μυθιστορήματος, κοινωνικοπολιτικής μαρτυρίας και προφητείας. Καταρχάς, ένα χορταστικό κείμενο του Απόστολου Δοξιάδη, Ερασιτέχνης επαναστάτης (Ίκαρος) παρουσιάζει με ιδιαίτερη ζωντάνια τη μύηση του συγγραφέα στον αντιδικτατορικό αγώνα και την προσωπική του ωρίμαση μέσα από τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα της προδικτατορικής και κυρίως της δικτατορικής εποχής. Εξάλλου, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης στο Λεωφορείο: 19 στάσεις (Πατάκης) αφηγείται τη ζωή του, διασταυρώνοντάς την με τους τόπους στους οποίους μεγάλωσε πάνω στη συγκοινωνιακή αρτηρία «Χαριλάου – Νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός», η Αμάντα Μιχαλοπούλου στο Μπαρόκ (Καστανιώτης) γράφει μια χρονικά αντίστροφη αυτοβιογραφία, διαρθρωμένη σε πενήντα σπονδυλωτά κεφάλαια, όπου συνδυάζονται η εξομολόγηση, ο διάλογος, ο αναστοχασμός κι η αφήγηση, κι ο Νίκος Παναγιωτόπουλος στο Ολομόναχος (Μεταίχμιο) πιάνει το νήμα της ζωής του από τον πατέρα του, ώστε να συνδεθεί με το παρελθόν και να καταλάβει τη σχέση άπωσης μαζί του, η οποία νοηματοδότησε την ύπαρξή του.

Η αυτοβιογραφία εν γένει είναι ένα ναρκισσιστικό κείμενο, που αναγορεύει το εγώ σε άξονα της αφήγησης. Τι συμβαίνει, λοιπόν, το 2018 και πολλοί συγγραφείς, τόσο αυτοί που ανέφερα όσο και άλλοι, καταφεύγουν σ’ αυτό το είδος του λόγου για να εκφραστούν; Σε έναν κόσμο που διέπεται από φυγόκεντρες δυνάμεις, όπου το χάος είναι καθημερινότητα και όλες οι μεγάλες αφηγήσεις μοιάζουν να καταρρέουν, ίσως οι συγγραφείς αναζητούν μια σταθερά που να τους οργανώνει το σύμπαν· κι αυτή η σταθερά μπορεί να αποτελέσει το βιωμένο παρελθόν, το οποίο έχει τις δικές του συνιστώσες και μέσω αυτού θεωρούν ότι μπορούν να σκιαγραφήσουν το εγώ αλλά και το εμείς.

Το συλλογικό παρελθόν

Στο παρελθόν, όχι στο ατομικό αυτή τη φορά, ανατρέχουν πολλά πεζογραφήματα τα οποία οικοδομούνται πάνω στο συλλογικό φαντασιακό. Είναι δεδομένο ότι η ελληνική πεζογραφία στρέφεται συχνά σε προηγούμενες εποχές και σ’ αυτές αναζητά τα αίτια της τωρινής κρίσης, ιστορικά παράλληλα, πτυχές της εθνικής μας αυτογνωσίας, πλευρές μιας άλλης περιόδου που αποκαλύπτουν κρυμμένα μυστικά. Αυτό για ένα διάστημα είχε διογκώσει το ιστορικό μυθιστόρημα, ενώ τώρα αυτή η τάση έχει κάπως κοπάσει· τώρα περισσότερο η λογοτεχνία μας έχει στραφεί σε μυθιστορήματα εποχής και σε νεοηθογραφικές αναπλάσεις, που επικεντρώνονται στο τοπικό και στα ήθη των απλών ανθρώπων οι οποίοι είχαν ως τώρα ξεχαστεί. 

Σ’ αυτό το πλαίσιο ο Δημήτρης Κανελλόπουλος στη συλλογή διηγημάτων Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες (Κίχλη) αναδεικνύει την ηθική του τόπου του, την ηθική που στηρίζεται σε ένα άγραφο δίκαιο, βγαλμένο από τις εποχές των κοινοτήτων, γαλβανισμένο από το χριστιανικό πνεύμα και την αίσθηση της τιμής, αλλά και προσαρμοσμένο στις τοπικές κοσμοαντιλήψεις. Από την άλλη, ο Γιώργος Παπαδάκης γράφει ένα μυθιστόρημα εποχής, για την Κρήτη της δεκαετίας του ’50, όπου με απλή, αφτιασίδωτη αλλά πολύ αποτελεσματική γλώσσα δείχνει πόσα μυστικά κρύβει μια κοινωνία, μυστικά που προτιμά να κρύψει ακόμα και με φόνο, παρά να αποκαλύψει (Ο ταχυδρόμος, Εστία). Τέλος, το ηθογραφικό συνδυάζεται με το φανταστικό, το ρεαλιστικό με το μεταφυσικό, το ανθρώπινο με το δαιμονικό στη νουβέλα Καληνύχτα καλούδια μου (Δώμα) του πρωτοεμφανιζόμενου Νικήτα Παπακώστα. Ο συγγραφέας ξεδιπλώνει την εωσφορική δύναμη που οδηγεί στο κακό σε ένα σκοτεινό αλληγορικό σκηνικό, σε ένα είδος φανταστικής λογοτεχνίας που αφήνει εκκρεμή την εξήγηση ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το μη ρεαλιστικό, ανάμεσα στον φόβο και το πάθος.

Στο παρελθόν στρέφεται –όπως κάνει συνήθως– κι ο Τάκης Θεοδωρόπουλος στη Σελάνα (Μεταίχμιο). Σε μια βιογραφία του Παρθενώνα μέσα από τους συντελεστές της σύλληψης και της ανοικοδόμησής του, βιογραφεί τη δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα. Είτε δούμε παραλληλισμούς με τη δική μας, είτε όχι, μπορούμε να μυηθούμε σε έναν πολιτισμό που παρουσιάζεται δικαιολογημένα πολύτροπος, δεν παύει ωστόσο να έχει και τις μελανές του πτυχές.

Σε αντίθεση με το ιστορικό μυθιστόρημα, το αστυνομικό βρίσκεται σε μια διαρκή άνθηση, αν και η στάθμη του δεν είναι πάντα υψηλή. Κι αυτό γιατί παρόλο που πολλοί γράφουν ιδιαίτερα άρτια από τεχνικής άποψης έργα, έργα που στηρίζονται στο καλοδουλεμένο αίνιγμα και στη λογική συλλογιστική πορεία από το θύμα μέχρι τον δράστη, ο κοινωνικός προβληματισμός που θα ήθελαν να προβάλουν είναι στοιχειώδης. Πολύ δυνατό κι από άποψη ιστορίας αλλά και από άποψη τεχνικής είναι Ο δύτης (Ίκαρος) του Μίνωα Ευσταθιάδη. Σε μια πρώτη προσέγγιση, είναι ένα αστυνομικό έργο, αλλά κατ’ ουσία είναι μια τραγωδία επεξεργασμένη με όρους μυθιστορήματος. Ο πεζογράφος οδηγεί τον αστυνομικό γρίφο σε πολύ πιο πολύπλοκα μονοπάτια, αυτά της ατομικής ευθύνης, της Ιστορίας και των κελευσμάτων της, των εφιαλτών που στοιχειώνουν την ανθρώπινη συνείδηση κι οδηγούν σε αυτοχειρίες. Και πέρα απ’ αυτό, δεν έπαψαν να συναντώνται διάφοροι άλλοι καλοί συγγραφείς αστυνομικής πεζογραφίας που γράφουν εξίσου άρτια σε δύο κατευθύνσεις, στην ορθόδοξη γραμμή του γρίφου που θέλει λύση και στην ανανεωμένη γραμμή της κοινωνικής κριτικής.

Πολυσύνθετα μυθιστορήματα και ομόθεμα διηγήματα

Η τάση που βρίσκεται σε συνεχή άνοδο είναι αυτή του πολύπτυχου μυθιστορήματος, που είτε είναι σπονδυλωτό, είτε φέρνει σε αντικατοπτρισμό πολλές πλευρές της ζωής, όπως είναι ο έρωτας, η φωτογραφία, οι σχέσεις των ανθρώπων, το καθημερινό και το συναίσθημα κ.ά. Στο απέναντι άκρο δεν έλειψαν οι προσπάθειες να καλυφθεί μια ευρύτερη επικράτεια του ανθρώπινου. Αυτή η προσπάθεια αλωνίζει το παγκόσμιο και μέσω της πολυφωνίας, της διαπολιτισμικής προσέγγισης και της εναλλαγής προσώπων και σκηνών προσπαθεί να δει πόσο αντέχουν σήμερα ο θρησκευτικός κι ο ιδεολογικός-πολιτικός μεσσιανισμός. 

Αυτό κάνει στη μεγάλη της σύνθεση η Βασιλική Πέτσα στο Δέντρο της υπακοής (Πόλις), όπου συλλαμβάνει τον κατακερματισμένο κόσμο μας όχι τόσο σαν βάζο που χρειάζεται συγκόλληση αλλά σαν διαλυμένο παζλ που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. Η θρησκεία και η ιδεολογία είναι οι μεγάλες αφηγήσεις που όσο κι αν κλονίζονται τόσο αντέχουν κι όσο ανασταίνονται τόσο παραπαίουν. Ανάλογα πολυσύνθετο –χωρίς να είναι βαρύ– είναι το Δύο (Κίχλη) της Έλενας Μαρούτσου (δεύτερη φωνή: Ούρσουλα Φωσκόλου), όπου τα ετερόκλητα νήματα της ατομικής, της οικογενειακής και πολιτικής ζωής διαπλέκονται σε μια κοινή πλεξούδα. Ο συνδυασμός λογοτεχνικής αφήγησης και παραμυθιών, σκίτσων και φωτογραφίας δουλεύεται ώστε να διευρύνει το είδος του μυθιστορήματος έξω από τις λέξεις.

Στο διήγημα δύο πολύ καλές συλλογές χτίζονται πάνω στον δικό της η καθεμιά άξονα, γεγονός που φέρνει όλα τα κείμενα του ίδιου τόμου σε μια ομόθεμη προβληματική. Από τη μια, η Δήμητρα Κολλιάκου αξιοποιεί το μεγάλο πλήθος των εντόμων, την παρουσία τους σε πλείστα όσα γεγονότα της ζωής μας και τις διακειμενικές προεκτάσεις τους για να γράψει είκοσι τέσσερα διηγήματα. Τα διηγήματα στο Αλφαβητάρι εντόμων (Πατάκης) διακρίνονται για το βάθος και την πολυστρωμάτωσή τους, συμβολισμούς με ανοιχτές αναγνώσεις και διακειμενικές νύξεις, τη σύνδεση του ιδιωτικού με το κοινωνικό, αλληλένδετες ιστορίες που κουμπώνει η μία στην άλλη με εύστοχο τρόπο κ.λπ. Από την άλλη, ο Αχιλλέας Κυριακίδης στο Μουσείο των τύψεων (Πατάκης) οδηγεί το κείμενο στο διακείμενο, κάνει το παιχνίδι να υπονομεύει τη λογοτεχνία και μαζί να την απογειώνει, το συναίσθημα να φλερτάρει χωρίς ενοχές με τη λογική, την Ιστορία να συστήνεται σε παλίμψηστα επίπεδα, τον πλουραλισμό και τις πολλαπλές ερμηνείες να διαφεντεύουν, ενώ πίσω από κάθε επιφάνεια να κρύβεται μια ολόκληρη επικράτεια υποσημειώσεων, υποδηλώσεων και κρυμμένων νοημάτων.

Τελικά, πολλές συλλογές διηγημάτων διαρθρώνουν τα κείμενά τους σε μια κοινή θεματική ή σε μια κοινή αντίληψη του κόσμου. Το έντομο, η μπορχεσιανή επικράτεια ή το φαγητό (όπως στο Ματάμπρε (Νεφέλη) της πρωτοεμφανιζόμενης Σοφίας Μπραϊμάκου, η οποία απλώνει φύλλα καθημερινότητας, ουτοπικών σεναρίων, γαστρονομικών γεύσεων, διαπροσωπικών και δη οικογενειακών σχέσεων, για να οριοθετήσει μικρόκοσμους και να προβάλει ήρωες κι αντιήρωες) λειτουργούν ως ένα κοινό πεδίο σκέψεων και συναισθημάτων, που δεν εγκαταλείπει τον αναγνώστη από το ένα διήγημα στο άλλο. 

Θα ήθελα να σημειώσω και το θέμα της κλυδωνισμένης οικογένειας που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο έρχεται στο προσκήνιο της σύγχρονης σκέψης. Είναι η παραδοσιακή μορφή της ξοφλημένη ή οι αλλαγές στο κοινωνικό γίγνεσθαι την αναγκάζουν να αναθεωρήσει τη νοοτροπία της αλλά και το νομικό της πλαίσιο; Η αμφισβήτηση που δέχεται και το χάσμα γενεών φέρνουν στο προσκήνιο πολλές φωνές, είτε μεγαλύτερων είτε μικρότερων, οι οποίες εστιάζουν στις διαρρηγμένες σχέσεις των ανθρώπων. 

Η πρωτοεμφανιζόμενη Έλενα Γκιβίση λ.χ. στα Ρήγματα (Κέδρος) προβαίνει σε σημειολογικές, καλλιτεχνικές και γαστρονομικές προσεγγίσεις, με τις οποίες η γυναίκα σήμερα διασταυρώνει το ξίφος της με τον κόσμο. Η αφήγηση στηρίζεται σε ένα γυναικείο τρίγωνο (ενίοτε τετράγωνο), το οποίο αποδίδει αυτή την ύπουλη ασφυξία που βιώνει η μία γενιά από την άλλη. Ο κομίστας Soloúp από την άλλη (στη συλλογή γραφιστικών διηγημάτων Ο συλλέκτης, Ίκαρος) πλησιάζει το θέμα από μια τελείως διαφορετική σκοπιά: εκπέμπει ένα συγκινητικό κατηγορώ κατά της επίσημης δικαιοσύνης και της ευρύτερης κοινωνικής νοοτροπίας, που ορίζουν ότι η μητέρα αυτοδίκαια θα αναλάβει το παιδί μετά το διαζύγιο, με αποτέλεσμα ο πατέρας να θεωρείται εκ των προτέρων αποσυνάγωγος και εν μέρει ή εν όλω κακός λύκος.

Κλείνω την ανασκόπηση των τάσεων με την αναφορά στη βία που κυριαρχεί γύρω μας, και μάλιστα όχι μόνο στη συνηθισμένη μορφή που βλέπουμε στην τηλεόραση. Ο Χρήστος Χρυσόπουλος (Η γη του θυμού, Νεφέλη) βλέπει τις ανθρώπινες σχέσεις με όρους εξουσίας, αφού η διάχυτη καταπίεση, η προσπάθεια για υποταγή, ο θυμός που διαχέεται, που βράζει και συχνά ξεσπά, η επίδειξη ανωτερότητας ως απόρροια ενός θεριεμένου εγώ είναι ξίφη και γροθιές συνάμα, που τεντώνονται για να καθυποτάξουν τον όποιο αντίπαλο, συνήθως σε μια κατιούσα βία, που προέρχεται από όποιον πιστεύει ότι έχει το πάνω χέρι και προσπαθεί να διατηρήσει την ιεραρχία ως έχει.

 ± 

Πανοραμικές εκτιμήσεις

Κοιτώντας συνολικά το 2018 ως ρευστό πεδίο λογοτεχνικών τάσεων και προοπτικών, μπορούμε να διακρίνουμε μερικές επιμέρους κατευθύνσεις.

Οι μυθιστοριογράφοι, τόσο αυτοί που ανέφερα όσο κι άλλοι που διεκδικούν με αξιώσεις την προσοχή μας, κατέβηκαν στον πολιτισμικό στίβο με φιλόδοξα σχέδια και θέλησαν να καταγράψουν την πραγματικότητα με πολύπτυχες ενότητες.

Καταρχάς, το διήγημα, που τα τελευταία χρόνια διακρίνεται για τη ποσοτική και ποιοτική του παρουσία, φαίνεται να υποχωρεί μπροστά στις μεγάλες μυθιστορηματικές συνθέσεις. Η μικρή φόρμα, συμπεριλαμβανομένης και της νουβέλας, πέρυσι υστέρησε σε σχέση με το μυθιστόρημα που έχει να παρουσιάσει περισσότερα αξιόλογα δείγματα. Οι μυθιστοριογράφοι, τόσο αυτοί που ανέφερα όσο κι άλλοι που διεκδικούν με αξιώσεις την προσοχή μας, κατέβηκαν στον πολιτισμικό στίβο με φιλόδοξα σχέδια και θέλησαν να καταγράψουν την πραγματικότητα με πολύπτυχες ενότητες: ατομικό παρελθόν αλλά και συλλογικές μνήμες, πολυπρόσωπες συνθέσεις και διακειμενικές προσεγγίσεις, παραλληλισμοί με άλλες εποχές, ρεαλιστική γραφή αλλά και μεταμοντέρνα πειράματα, συμβατικές απόπειρες αλλά και προσπάθειες για φυγόκεντρους νεωτερισμούς.

Πολλά έργα, ακόμα και άλλα που δεν συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτή την (πολύ) μικρή λίστα, δείχνουν ότι έχουν τεντώσει τις κεραίες τους στη σημερινή πραγματικότητα και προσπαθούν να την κατανοήσουν. Η κρίση, καθώς όλο και περισσότερο χωνεύεται και αναλύεται, παράγει σκέψεις για την Ελλάδα του 21ου αιώνα, για την οικονομική ύφεση, για τη σχέση μας με την υπόλοιπη Ευρώπη, για τη Χρυσή Αυγή και το μακελειό που συντελείται στους κόλπους μιας διχασμένης κοινωνίας, για τη Δημοκρατία και τα προβλήματά της, για τους άστεγους που ζουν σε έναν παράλληλο κόσμο, την οικογένεια και τις σχέσεις των μελών της, για τα δράματα του σύγχρονου ανθρώπου κ.ά.

Αυτό, λοιπόν, που λείπει σε μέσο όρο από τις φιλόδοξες συνθέσεις δεν είναι οι εκρηκτικές ιδέες, η κοινωνική και πολιτική ματιά, η έγνοια για το σήμερα και το αύριο, αλλά η οικονομία του υλικού σε ένα πιο σφιχτό σύνολο.

Αυτό, λοιπόν, που λείπει σε μέσο όρο από τις φιλόδοξες συνθέσεις δεν είναι οι εκρηκτικές ιδέες, η κοινωνική και πολιτική ματιά, η έγνοια για το σήμερα και το αύριο, αλλά η οικονομία του υλικού σε ένα πιο σφιχτό σύνολο. Είδα δηλαδή μυθιστορήματα με μεγάλες επιδιώξεις, που ωστόσο αυτοπεριορίστηκαν εξαιτίας των περιττών συστατικών τους, τον πλατειασμό, την αδυναμία να συσφίγξουν και να πυκνώσουν ό,τι ξεφεύγει από τον βασικό τους προσανατολισμό. Επίσης, ο καθαρόαιμος ρεαλισμός δεν μπορεί πλέον να αντέξει τις σύγχρονες προβληματικές, αν δεν σηκώσει το θέμα του πάνω από την απλή αφήγηση. Η επίπεδη αφήγηση, όσο κι αν είναι διαυγής, φαίνεται και είναι παρωχημένη, αν δεν φροντίσει να αποδώσει τον κόσμο με νέο τρόπο.

Προσπάθησα να σταθώ στις τάσεις του 2018 παρά στα έργα, ώστε να δούμε τι μας δείχνει η λογοτεχνία και πώς προσεγγίζει το είναι μας σε μια μεταβατική εποχή. Εξάλλου, δεν αξίζει να κοιτάμε μεμονωμένα ποια βιβλία συμπεριλαμβάνονται σ’ αυτόν τον απολογισμό, αλλά αν η πεζογραφία, με τα έργα που αναφέρω ή όχι, διευρύνει τους ορίζοντές μας, αισθητικά, πνευματικά, κοινωνικά και πολιτικά. Όσοι πιστεύουν ότι ο Λογοτεχνικός Κανόνας που κάποιος ειδικός πιλοτικά προτείνει είναι οι πλάκες του Μωυσή, δεν ζουν στον 21ο αιώνα! Όσοι, από την άλλη, πιστεύουν ότι το λογοτεχνικό έργο έχει μια εγγενή αξία, άσχετη με την πρόσληψή του, εξίσου δεν ζουν στον 21ο αιώνα! Οι χαρτογραφήσεις, οι κατηγοριοποιήσεις, οι μικρές λίστες, οι απολογισμοί έχουν τη δική τους (σχετική) αξία, ενταγμένη σε ένα ευρύτερο πλέγμα κρίσεων και αξιολογήσεων, δείχνουν μια συγκεκριμένη οπτική γωνία και αθροιστικά και διαλεκτικά θα αποτελέσουν την πυξίδα για τον μελλοντικά διαμορφωμένο Κανόνα.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο του βιβλίο, η «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).