Ο ατάσθαλος ανθρώπινος βίος

Σε μια μεγάλη γκάμα τονισμών, όπου κυριαρχούν η έκπληξη και το απρόσμενο, ο συγγραφέας αφουγκράζεται την ανθρώπινη συνείδηση, η οποία πενθεί βαθύτατα και σιωπηρά τις χαμένες ευκαιρίες, την επαφή που δεν πρόλαβε, την τόλμη που δεν επέδειξε, τη μεγαλοψυχία που δεν κατάφερε να αντλήσει από τα έγκατα του είναι.

Τη βαρύτητα που έχουν οι ασήμαντες πτυχές της καθημερινότητας, τις λεπτομέρειες των άδηλων αγγιγμάτων, χρωμάτων, ήχων, οσμών, υλικών, τις περιφρονημένες γωνίες του κόσμου που μάς περιβάλλει, ο συγγραφέας τα μεταπλάθει σε πηγή ποιητικότητας και σε φαντασμαγορία: «Αβρές, τρυφερόβιες [οι αθερίνες], γλιστρούν και συναθλούνται σε μικρά βάθη –ένα σμήνος μικροσκοπικά καταδιωκτικά με αλουμινένιες ατράκτους αεροδυναμικές, που διακτινίζονται σαν όχλος υπαινιγμών» («Ένα κοπαδάκι αθερίνες»). Σε μια μεγάλη γκάμα τονισμών, όπου κυριαρχούν η έκπληξη και το απρόσμενο, ο συγγραφέας αφουγκράζεται την ανθρώπινη συνείδηση, η οποία πενθεί βαθύτατα και σιωπηρά τις χαμένες ευκαιρίες, την επαφή που δεν πρόλαβε, την τόλμη που δεν επέδειξε, τη μεγαλοψυχία που δεν κατάφερε να αντλήσει από τα έγκατα του είναι: «Με περιμένουνε δέκα ώρες κάτω στην κάψα, στον φούρνο, στα έγκατα. Να ανακατεύω το σουσάμι κι αυτό να μην ανοίγει, η ψυχή από μέσα του να μην πετιέται ποτέ» («Νυχτερινή ασφαλτόστρωση»).

Η εκρηκτική μικρή φόρμα και το επεξεργασμένο γλωσσικό όργανο ανταγωνίζονται τους «μεγάλους» του είδους (Δημ. Χατζή, Δημ. Βουτυρά, Αργ. Εφταλιώτη, Γ. Ιωάννου, Σωτ. Δημητρίου), ο ρυθμός των διηγημάτων είναι οξύς και καταιγιστικός, οι λέξεις είναι αντλημένες από ένα προσωπικό αρχείο πολύ σπάνιο, ενώ η διαδοχή τους συνθέτει ένα ακόμη σπανιότερο υφολογικό κάδρο αποτελούμενο από εργαλεία, υφάσματα και «προηγιασμένα» ξίφη βγαλμένα από παραμύθια της Κόλασης: «Ξαναβγήκε κρατώντας μια βαριοπούλα και, σ’ ένα τσουβάλι, όλα τα εργαλεία με τα οποία έκανε ιδιογόμωση φυσιγγίων: στροφεία ρελιάσματος, δοσομετρητές σκαγιών και πυρίτιδας, αυλόμετρα, καλυκοκόφτες, αλεζουάρ, καλιμπραδόρους» («Το χρυσοσκάνδαλο “Saint Etienne”»). Το λεξιλόγιο αυτό εναλλάσσεται με ένα εξίσου ιδιότυπο, όμως λυρικό απάνθισμα εκφράσεων, επιθέτων καινοφανών, ή ίσως ακόμη και νεολογισμών: «Με πονηριά και πρόβλεψη βγήκε στο πιο κοντινό, μικρό ξέφωτο και πήρε τις αλφαδιές του. Άγανη καταχνιά αιωρούνταν αυτήν την ώρα, στις δέκα το βράδυ, με το λειψό φεγγάρι του Σεπτεμβρίου και τον ουρανό στο χρώμα του μαντεμιού. Πλησίασε στην άκρη στο γκρεμοστέφανο και είδε κάτω δεξιά τα κράκουρα και την κοίτη της χαράδρας» («Ολόγραμμα τράγου»).

Το τραχύ τοπίο της ψυχής

Οι κοινωνικές/πολιτικές συνθήκες που διαμορφώνουν τους χαρακτήρες υπάρχουν υποδόρια, ωστόσο η έμφαση δίνεται στο εκπεφρασμένο συναίσθημα, που αποδαιμονοποιεί τις ενοχές και αμβλύνει τις τραχειές μνήμες.

Το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης συνοδεύεται από το υπαινικτικό, ή και προφανές σε κάποια διηγήματα, δεύτερο επίπεδο. Οι κοινωνικές/πολιτικές συνθήκες που διαμορφώνουν τους χαρακτήρες υπάρχουν υποδόρια, ωστόσο η έμφαση δίνεται στο εκπεφρασμένο συναίσθημα, που αποδαιμονοποιεί τις ενοχές και αμβλύνει τις τραχειές μνήμες: «Βλέπει κόσμο μαζεμένο και εθνοφύλακες να γλεντούν με πίπιζες, με νταούλια και με κλαρίνα και να χορεύουν κάτω από δυο κομμένα κεφάλια σκοτωμένων ανταρτών» («Κούρεμα στον κύριο Παύλο»): δεν πρόκειται για πολιτικό υπαινιγμό που θα διανοίξει δρόμο σε περαιτέρω σκέψεις ή συμπεράσματα, απλώς η τοιχογραφία είναι δηλωτική μιας κληρονομικής κακοδαιμονίας.

Η μεγάλη ανθρωπιά του συγγραφέα αποτυπώνεται στις «κοφτές» φράσεις των ηρώων του, ενώ η ιστορική καταγραφή διατηρεί αμείωτο λυρισμό, ακόμη και στις αποτροπαϊκές της εκφάνσεις. Τα σκορπισμένα, πάλλοντα σπλάχνα του θηράματος και τα ακόμη ζωντανά νεογνά του συνθέτουν ένα βαθύτατα τραγικό ψυχικό τοπίο («Το χρυσοσκάνδαλο “Saint Etienne”»), ενώ είναι χαρακτηριστικός ο καννιβαλισμός στις προτροπές προς τα κυνηγιάρικα σκυλιά, που σκόπιμα συγχέονται με τους λύκους: «Μόργκα, άρπαξ’ τους... φά’ τους!»,κατά τόπους δε και με τους ανθρώπους. Θα μπορούσε, κανείς, να μιλήσει για την αδούλωτη φύση του ανθρώπου του βουνού, όμως πρόκειται μάλλον για γοτθικό εφιάλτη. Στο «Ή του λύκου ή του μαχαιριού» το κακοτράχαλο αυτό τοπίο του ψυχικού βίου, η αναγκαστική πολεμική συνθήκη της σφαγής των λύκων και της κατακρεούργησης των τσοπανόσκυλων μετατρέπεται, σαρκαστικά, σε εορταστική συνθήκη των Χριστουγέννων.

Η ενόραση του Εαυτού: «If you like to gamble…»

Τα κείμενα του Σκαμπαρδώνη δεν φείδονται υπερβολών, όταν προορίζονται να αποδώσουν το βάθος των τύψεων: «Τα μαλλιά της λίγα, ελάχιστα, σαν να κάνει χημειοθεραπείες, και το πρόσωπό της μεταβάλλεται διαρκώς. Πρώτα παρουσιάζει επιπέδωση, μετά μικρογναθία, ύστερα κάνει προβολή μετώπου, ενώ ανοίγει το στόμα της και βγάζει και πλαταγίζει μια τεράστια, μαύρη, μυτερή γλώσσα», και ο εφιάλτης συνεχίζεται με όλο και πιο εξεζητημένες λέξεις, όπως «συμπίεση ρινικής γέφυρας», «προσωπείο ιχθύος», «λαγωχειλία», «πολυδακτυλία», «ολική σπονδυλόλυση», μέχρι η ονειρική αυτή μορφή να μιλήσει τη νοσταλγική γλώσσα της συγχώρησης («Βελέντζες κάτω απ’τη ροδιά»). Η ζωή του Νεοέλληνα, σε συνεχή παρέκκλιση του κανονικού, χρήζει διαρκούς συγχώρησης, δεν παύει όμως να συνθέτει ένα σενάριο κιτς ελληνικότητας τύπου Βούλγαρη στο «Όλα είναι δρόμος»: «...ο Ντίνος-τσολιάς, η Ελβίρα με στολή του Γιδά και από πίσω στη σειρά οι έξι ροκάδες-χεβιμεταλάδες μηχανόβιοι με τα μαύρα πέτσινα, τις μαλλούρες, τα τσαπράζια, τις αλυσίδες και τις μπότες».

Όμως, δεν είναι μόνο η Ελλάδα αυτής της αισθητικής που καθορίζει την ταυτότητα και τον βαθμό αυτογνωσίας των ηρώων. Υπάρχει και η συνείδηση του «τόπου όπου κάθεσαι», του τόπου που «πρέπει να τον αγοράζεις, και όχι να σε αγοράζει» («Ανάβοντας ένα Silk Cut άσπρο, Slim»). Υπάρχει και η ενορατική εικόνα του μετά θάνατον Εαυτού, όπως αναδεικνύεται στο «Εκ τετραστόμου κρήνης». Υπάρχουν τα δοκιμασμένα αρώματα, που ανασύρουν μνήμες ενός παλαιότερου Εαυτού στο «Αρώματα αερολιμένος». Τέλος, η εκκρεμότητα της θαλπωρής που πλαισιώνει τον Εαυτό στα «Απογεύματα των πολυελαίων»: πρόκειται για μια διαδρομή που συνεχίζεται ανατροφοδοτώντας τη θεληματική μοναξιά. «Δεν χρειάζεται παρά ένα δευτερόλεπτο για να γίνει ένας πολυέλαιος, από γιορταστικός, πένθιμος». Τα τυχαία περιστατικά φέρουν μεγάλη βαρύτητα, «κι ας έχουν προκύψει μέσα σε αιώνιες περιστάσεις» [1]. Η ιστορική συνείδηση φαίνεται στις ανεπαίσθητες ανατριχίλες του διηγήματος «Η πρέσα», όπου η ιστορία μιας γενοκτονίας μεταπλάθεται σε ιστορία ενός μηχανήματος.

Ντεπό, θυρίδες για το αύριο

Ο Σκαμπαρδώνης είναι μεγαλόστομος συγγραφέας. Οι «Νέες φωτογραφίες του Καρτιέ-Μπρεσόν» επιχειρούν μια φιλοσοφίζουσα αναδρομή στην ιστορία της τέχνης, υπογραμμίζοντας τη βαρύτητα της αλληλουχίας των γεγονότων: η τέχνη απαθανατίζει την αισθητική ποιότητα των στιγμών, και αυτό είναι από μόνο του αρκετό. Στα «Λευκά Χριστούγεννα του 2003» το ανθρώπινο μεγαλείο αναδεικνύεται με ένα γνωστό μοτίβο συμφιλίωσης, που έρεισμά του έχει μια sui generis, μεταφυσική αποδοχή του παράξενου, του διαφορετικού, του εχθρικού: το μοτίβο επαναλαμβάνεται, παραλλαγμένο όμως, στη σκηνή του μακάβριου πανηγυριού με τα μικρασιάτικα τραγούδια και τα κρανία των μοναχών, πάντρεμα ευσεβισμού και βακχείας, στο «Θανάτω θάνατον πατήσας». Τα αστικά διηγήματα («Με επίσημα ρούχα», «Τα απογεύματα των πολυελαίων») μετατρέπουν το βίωμα σε αυτόνομο, αύταρκες σύμπαν ανησυχίας, περιπλάνησης και απώλειας. Σε κάθε περίπτωση, ο συγγραφέας αποδίδει τα «επίπεδα» της ύπαρξης σε μιαν ησιόδεια γενεαλογία και τα κινεί σε μια δαντική τοπογραφία, όπου το Πάνω και το Κάτω είναι σταθερές αδιαπραγμάτευτες.

Η σχέση του προσώπου με τον χρόνο εκφαίνεται σαν το άνυσμα που οδηγεί απαρεγκλίτως προς τα κάτω: συμφιλίωση με τον θάνατο, έστω σε υβριδική μορφή. Στον «Πάγο στα φτερά» η απώλεια του ελέγχου του αεροσκάφους δημιουργεί την παγερή παραίσθηση ενός θανάτου, που με ειρωνικό τρόπο «αγγίζει» τον ήρωα και μετά εξατμίζεται. Κάποια διηγήματα της συλλογής εγγίζουν τον υπερρεαλισμό («Μπαρ στη Μύκονο»), ενώ άλλα επιχειρούν την ανάκτηση μίας ιερατικής υπαρξιακής γλώσσας, που διαθέτει τόσο αυθεντικότητα όσο και βιβλική επισημότητα: η σύζευξη των δύο αποκαλύπτει την εξέδρα, από την οποία, στη συγγραφική του ωριμότητα, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης διενεργεί την αποκαλυπτική κατάδυσή του στα ανθρώπινα κίνητρα. Παράλληλα, οικοδομεί με ενορατικό τρόπο το εφαλτήριο, από το οποίο εκτινάσσεται σε αξιοζήλευτα ύψη ιδεαλισμού.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

[1] Φράση από το περίφημο ποίημα του Στεφάν Μαλλαρμέ: «Μια ριξιά ζαριών ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο» («Un coup de dés jamais n'abolira le hasard»).

Ντεπό
Γιώργος Σκαμπαρδώνης
Εκδ. Πατάκη 2017
Σελ. 224, τιμή εκδότη €13,30

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗ