alt

Σκέψεις για τα βιβλία και την κοσμοθεωρία του Βασίλη Αλεξάκη.

Του Γ.Ν. Περαντωνάκη

Οι περισσότερες σελίδες του Βασίλη Αλεξάκη είναι αυτοβιογραφικές, αν και το πραγματικό από το οποίο ξεκινά, όπως ομολογεί ο ίδιος στο Θα σε ξεχνάω κάθε μέρα (2005), είναι απλώς αυτό που θα του κινήσει την περιέργεια ώστε να προχωρήσει στο επινοημένο· κι αυτή η αυτοβιογραφική εκκίνηση, παρόλο που κανονικά θα απωθούσε, δεν ενοχλεί, καθώς είναι όλα τόσο φυσικά αποδοσμένα, τόσο αυτονόητα δηλωμένα, που ο αναγνώστης παρακάμπτει το τι είναι αληθινό, για να βρεθεί στον βαθύτερο πυρήνα των σκέψεων και των λέξεων του συγγραφέα. Είναι σαν το παντεσπάνι που σε όλες τις τούρτες είναι ίδιο, αλλά από πάνω διαμορφώνεται ένα, διαφορετικό κάθε φορά, θελκτικό στο μάτι και στον οισοφάγο τοπίο.

Η γραφή του λογοτέχνη αρδεύεται από τη μνήμη, καλλιεργείται από τις διαπροσωπικές του σχέσεις αλλά εν τέλει φυτρώνει στον φιλοσοφικό και πολιτικό του λόγο, στις αναζητήσεις του και στις περιπέτειες των δύο γλωσσών που τον γαλούχησαν.

Από το Τάλγκο (1982/1983) [1] έως τον Μικρό Έλληνα (2012/2013), για να μείνω στην πιο γόνιμη λογοτεχνική παραγωγή του (το πρώτο του έργο Το σάντουιτς κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 1974), η ζωή του Βασίλη Αλεξάκη θα μπορούσε να αποδελτιωθεί σε μικρά σκηνικά προσωπικών αναμνήσεων και οικογενειακών απωλειών. Η γραφή του λογοτέχνη αρδεύεται από τη μνήμη, καλλιεργείται από τις διαπροσωπικές του σχέσεις αλλά εν τέλει φυτρώνει στον φιλοσοφικό και πολιτικό του λόγο, στις αναζητήσεις του και στις περιπέτειες των δύο γλωσσών που τον γαλούχησαν. Η γραφή του παίζει πινγκ-πονγκ ανάμεσα σ’ αυτά που έζησε και σ’ αυτά που κατέθεσε στο χαρτί.

altΣε όλα αυτά φαίνεται ένα από τα βασικά μοτίβα που κινητοποιούν το μολύβι του συγγραφέα, κι αυτό είναι η απώλεια. Από τον χωρισμό με τον αγαπημένο Γρηγόρη που ωθεί την αφηγήτρια Ελένη να γράψει (Τάλγκο, 1982/1983) έως τη μητέρα που νοσταλγείται στο Θα σε ξεχνάω κάθε μέρα (2005) και τον αδελφό του συγγραφέα που πέθανε –αυτός ο θάνατος στοίχισε στον Βασίλη Αλεξάκη, ο οποίος στο μυθιστόρημα Η πρώτη λέξη (2010/2011) τον μετέφερε στη γυναίκα πρωταγωνίστρια, που επαναφέρει στη μνήμη της την τελευταία της συνάντηση με τον αδελφό της Μιλτιάδη– μέχρι τον θάνατο του εκδότη του στο Κλαρινέτο (2015/2016). Τυπικά αλλά και ουσιαστικά η μνήμη κινητοποιείται από το κενό της απουσίας, απουσίας την οποία σπεύδει να καλύψει ο αφηγητής / η αφηγήτρια με αναδρομές στο κοινό παρελθόν και στις βιωμένες εμπειρίες. 

altΠίσω όμως από κάθε τέτοια απώλεια εμφιλοχωρεί η αναπόληση της χαμένης πατρίδας· όταν ο Αλεξάκης είναι, σωματικά ή πνευματικά, στη Γαλλία ανακαλεί (ανάκληση και ανακάλημα) την Ελλάδα και τα χρόνια που έζησε εδώ, τους δεσμούς με τους δικούς του και τα πρώτα βιώματα της νιότης, ενώ, όταν επιστρέφει στην Αθήνα και την Τήνο, ανακινεί στο μυαλό του τις μέρες της Γαλλίας. Η μία πατρίδα τον κάνει να θυμάται την άλλη. Βεβαίως, επειδή οι αναμνήσεις έχουν βαθύτερες ρίζες, όταν ξεκινούν από τα πρώτα τρυφερά χρόνια του νου, ακολουθούν οπισθοδρομική πορεία και συλλαμβάνουν στα δίχτυα της γραφής ό,τι ελληνικό έχει μείνει στα κύτταρα του εγκεφάλου.

altΦυσικά, οι δυο πατρίδες τον περιβάλλουν με δύο γλώσσες, κι αυτός ο επαμφοτερισμός τού δημιουργεί πλείστες απορίες γύρω από την ίδια την υφή της γλώσσας, τις απώτατες αρχές της, τη σχέση της με την Ιστορία και την πολιτική, τις διαφορές των γλωσσών, από τις ευρωπαϊκές έως τις αφρικάνικες, τον πανανθρώπινο χαρακτήρα των δομών τους, την πολυπολιτισμική τους καταγωγή κ.λπ. Τρία έργα, Η μητρική γλώσσα (1995), Οι ξένες λέξεις (2002/2003) και Η πρώτη λέξη (2010/2011), ανάγουν τη γλώσσα σε πρωταγωνίστρια μέσα από τις σκέψεις και τις αναζητήσεις των χαρακτήρων, οι οποίοι ψάχνουν το βαθύτερο είναι της και, είτε με επιστημονικά στοιχεία είτε με καθημερινές απορίες, διερευνούν την ηχητική ή σημασιολογική της ουσία.

Οι αναμνήσεις έχουν συχνά παιδικό χρώμα, όχι μόνο μέσα από τις οικογενειακές στιγμές, αλλά και μέσω των αναγνωσμάτων που στιγμάτισαν τη συνείδησή του.

Οι αναμνήσεις έχουν συχνά παιδικό χρώμα, όχι μόνο μέσα από τις οικογενειακές στιγμές, αλλά και μέσω των αναγνωσμάτων που στιγμάτισαν τη συνείδησή του. Από τους κλασικούς συγγραφείς τύπου Δουμά ή Ντίκενς μέχρι τα κλασικά εικονογραφημένα, τον «Μικρό ήρωα» και τον Καραγκιόζη. Μέσα σ’ αυτά γνώρισε τον κόσμο, αναγνώρισε την Ελλάδα και την αυτοεικόνα της, έμαθε τη γλώσσα, τις αποχρώσεις των συμπεριφορών, τη θέση του Έλληνα στον κόσμο από την Τουρκοκρατία ώς την Κατοχή και την ηρωική αντίσταση. Ο μικρός Έλληνας (2013) είναι ένας τέτοιος ύμνος στους χάρτινους ήρωες που βγαίνουν από τα βιβλία και σαλπίζουν παιάνες στο γεροντικό –και δη αδύναμο– σώμα του λογοτέχνη.

altΑντίστοιχα, σε πολλά σημεία εμφιλοχωρούν αναφορές στο ποδόσφαιρο. Η αγάπη του συγγραφέα για την ΑΕΚ φέρνει στο προσκήνιο βιώματα από το γήπεδο, από αγώνες της ομάδας, από τον Αρδίζογλου και άλλους ποδοσφαιριστές κ.λπ. Ανάλογα, οι Ολυμπιακοί Αγώνες και το Ευρωπαϊκό πρωτάθλημα του 2004 έχουν αφενός αθλητικό χαρακτήρα, αλλά από την άλλη δίνει αφορμές για προβληματισμούς που άπτονται εθνικών ζητημάτων. Έτσι, ο αθλητισμός πέρα από τους δεσμούς που αναδεικνύει μεταξύ παρόντος και παρελθόντος είναι και το πλαίσιο για εθνική αυτογνωσία.

Όλα αυτά τα θέματα που έρχονται και ξανάρχονται από μυθιστόρημα σε μυθιστόρημα στηρίζουν βασικούς πυλώνες της κοσμοθεωρίας του συγγραφέα.

alt

Βασική ιδεολογική γραμμή είναι η αριστερή σκοπιά με την οποία ο πεζογράφος βλέπει την ελληνική και γαλλική κοινωνία.

Βασική ιδεολογική γραμμή είναι η αριστερή σκοπιά με την οποία ο πεζογράφος βλέπει την ελληνική και γαλλική κοινωνία. Ο Σαρκοζί είναι ένας αποκρουστικός πολιτικός, η εξουσία –κάθε εξουσία– είναι συχνά αυταρχική, όχι μόνο με τη βία που ασκεί, αλλά κυρίως με τους μηχανισμούς επιβολής μιας συντηρητικής αντιμετώπισης των πραγμάτων, ο εθνικισμός είναι μια ακραία ιδεολογία που διχάζει τους ανθρώπους και καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα, η οικολογική ευαισθησία είναι αυτονόητη... Οι αναφορές του στην πολιτική καταγράφουν τρέχοντα ζητήματα της μεταπολιτευτικής εποχής, όχι βέβαια με συστηματικό τρόπο, και με βάση αυτά ο συγγραφέας εφευρίσκει αφορμές να προβληματιστεί για τον τόπο, την πορεία της Ευρώπης, το πολιτικό σκηνικό, την άνοδο της ακροδεξιάς και άλλα ανάλογα φαινόμενα, που τον ανησυχούν. alt

Και μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο είναι έκδηλος ο αντικληρικαλισμός του λογοτέχνη, ενισχυμένος όχι μόνο από τη δική του άθεη στάση αλλά πιθανόν γαλουχημένος κι από την παράδοση του Διαφωτισμού που δεσπόζει στα γαλλικά γράμματα. Οι βασικότερες πλευρές αυτής της στάσης εκφράζονται κυρίως στο μ.Χ. (2007). Σ’ αυτό το μυθιστόρημα, είναι εμφανής η αντιθρησκευτική στάση του Βασίλη Αλεξάκη, που εκφράζεται με ένα ταξίδι στο κέντρο της Ορθοδοξίας, στο Άγιο Όρος. Εκεί, βλέπει πρώτα απ’ όλα ξεκάθαρα τη διαφορά μεταξύ Χριστιανισμού και αρχαίου πνεύματος, την αναχρονιστική στάση του πρώτου σε πολλά ζητήματα, ένα από τα οποία είναι το σώμα και το σεξ, τη χριστιανική υπακοή απέναντι στην αρχαιοελληνική αμφιβολία, την επιχειρηματική διάσταση του μοναχισμού και την αντίρρησή του σε καθετί προοδευτικό.

alt

Χωρίς πολλά αφηγηματικά τεχνάσματα, ο Βασίλης Αλεξάκης αφηγείται με διάθεση να σκεφτεί αλλιώς σε σχέση με αυτά που βλέπει, να γράψει «σενάρια» πάνω στις παρατηρήσεις του, να εμπλουτίσει τις εμπειρίες του με ώριμα φιλοσοφικά πορίσματα, με φανταστικές σκηνές που φαντάζεται ο αφηγητής, με όνειρα και με ευφάνταστες συνάψεις.

Η αλήθεια είναι ότι ο Βασίλης Αλεξάκης δεν είναι ο συγγραφέας της σφιχτής δομής και της στερεής πλοκής· τα μυθιστορήματά του δεν στηρίζονται σε μια γερή αλληλουχία γεγονότων με αιτιώδεις σχέσεις, αρμούς και δεσμούς, ικανές συνδέσεις, αλλά χαρακτηρίζονται από χαλαρή δομή, από την τεχνική της αφημένης βάρκας, καθώς η γραφή παρασύρει τη σκέψη όπου οι άνεμοι της στιγμής φυσάνε, προς διάφορες κατευθύνσεις, ενώ συχνά γυρνά στο ίδιο σημείο ή κάνει κύκλους. Από την άλλη, δεν στερείται βάσης η κατηγορία πως η ιδεολογία του λογοτέχνη γέρνει μονόπλευρα προς τις εμμονές του, βλέπει τα πράγματα με χρωματιστά γυαλιά και προβάλλει τις αλήθειες του με μια εγνωσμένη μονομέρεια (αλλά ίσως αυτό έχει να καταθέσει κάθε λογοτέχνης). Είναι πιστός στις ιδέες του και τις ανακατεύει σε διάφορα έργα του, καθώς τις δοκιμάζει σε νέα πλαίσια.

Ωστόσο, η γλώσσα του, απλή και ανεπιτήδευτη, κουβεντιαστή, άλλοτε σαν ημερολόγιο κι άλλοτε σαν κουβέντα καφενείου, θέλγει με την αμεσότητά της τον αναγνώστη. Χωρίς πολλά αφηγηματικά τεχνάσματα, ο Βασίλης Αλεξάκης αφηγείται με διάθεση να σκεφτεί αλλιώς σε σχέση με αυτά που βλέπει, να γράψει «σενάρια» πάνω στις παρατηρήσεις του, να εμπλουτίσει τις εμπειρίες του με ώριμα φιλοσοφικά πορίσματα, με φανταστικές σκηνές που φαντάζεται ο αφηγητής, με όνειρα και με ευφάνταστες συνάψεις. Έτσι, η βόλτα στην οποία μας προσκαλεί είναι μια βαρκάδα σε μια ήσυχη λίμνη, γεμάτη όμως με θεάματα, στοχασμούς και αποφθεγματικά συμπεράσματα.

Κλείνω αυτή τη μικρή ανασκόπηση του αλεξακικού έργου με την πεποίθηση ότι αυτό λειτουργεί ως φορέας ιδεών και γλωσσικών σχολίων, που χρησιμοποιεί την όποια ιστορία ως προσάναμμα, αλλά τελικά τη φωτιά την συντηρεί η λεπτή φαντασία, η ιδεολογική ύλη, τα κάρβουνα των αναμνήσεων. Ο αναγνώστης βρίσκει συχνά πατήματα για να περιηγηθεί μέσα στο σύμπαν κάθε βιβλίου, αναγνωρίζει τη σκέψη του συγγραφέα και απολαμβάνει μια ράθυμη περιδιάβαση στον κόσμο των ιδεών.

[1] Οι δύο χρονολογίες δίπλα σε κάθε έργο αφορούν στην ελληνική και τη γαλλική έκδοση.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΑΛΕΞΑΚΗ

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» της Αγλαΐας Μπλιούμη (κριτική) – Διαδρομές ανάμεσα σε δυο κόσμους

«Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» της Αγλαΐας Μπλιούμη (κριτική) – Διαδρομές ανάμεσα σε δυο κόσμους

Για το μυθιστόρημα της Αγλαΐας Μπλιούμη «Αποχαιρέτα την τη Στουτγάρδη, Αστυάνακτα» (εκδ. Κέδρος). Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία μεταναστών στο Μόναχο το 1960.

Γράφει ο Ανδρέας Καρακίτσιος

Πρόκειται για ένα λογοτ...

«Χρυσός κήπος, Άλτιν μπαχτσεσί» της Λίνας Φυτιλή (κριτική) – Μια μυθιστορηματική αφήγηση για τον πρώτο κτηνοτροφικό σύλλογο

«Χρυσός κήπος, Άλτιν μπαχτσεσί» της Λίνας Φυτιλή (κριτική) – Μια μυθιστορηματική αφήγηση για τον πρώτο κτηνοτροφικό σύλλογο

Για το μυθιστόρημα της Λίνας Φυτιλή «Χρυσός κήπος, Άλτσιν μπαχτσεσί» (εκδ. Εστία). Κεντρική εικόνα: Φωτογραφία ©  Κώστας Μπαλάφας / Αρχείο Κ. Μπουμπουρή. 

Γράφει ο Μάνος Κοντολέων

Η ...

Μαρία Καλιόρη, Ηλίας Μπιστολάς, Χριστίνα Ιωάννου: Νέες φωνές, νέοι δρόμοι (κριτική)

Μαρία Καλιόρη, Ηλίας Μπιστολάς, Χριστίνα Ιωάννου: Νέες φωνές, νέοι δρόμοι (κριτική)

Για τη συλλογή διηγημάτων της Μαρίας Καλιόρη «Οι καλοί πεζοπόροι» (εκδ. Ιωλκός), το μυθιστόρημα του Ηλία Μπιστολά «Χώμα στα μάτια, στα αυτιά, στο στόμα» (εκδ. Τόπος) και τη συλλογή διηγημάτων της Χριστίνας Ιωάννου «Ταξίδι στο φούρνο» (εκδ. Ιωλκός).

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ημερίδα για την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη, στα Χανιά

Ο Πανελλήνιος Όμιλος Φίλων του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη διοργανώνει στις 27 Μαρτίου 2023 στο θέατρο ΚΥΔΩΝΙΑ στα Χανιά, ημερίδα με θέμα: Νοούμενα και υπονοούμενα στο θεατρικό έργο «Η Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Λούλας Αναγνωστάκη από τον Σπύρο Στάβερη.

...
«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία – Με αφορμή το βιβλίο «Μια σύντομη ιστορία της Ρωσίας» του Rodric Braithwaite

Οι εκδόσεις Ψυχογιός διοργανώνουν συζήτηση για τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αφορμή το βιβλίο του Rodric Braithwaite «Μια Σύντομη Ιστορία της Ρωσίας», απόψε, Πέμπτη 23 Μαρτίου, στο βιβλιοπωλείο LIBER.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ