Για τη συγκεντρωτική έκδοση των διηγημάτων του Στρατή Τσίρκα Τα διηγήματα (εκδ. Κέδρος).
Του Νίκου Ξένιου
Το 1978 είχε πρωτοκυκλοφορήσει ο συγκεντρωτικός τόμος με Τα διηγήματα του Στρατή Τσίρκα. Εκτός από τη νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα», που κυκλοφόρησε σε αυτοτελή έκδοση ένα χρόνο πριν, κι εκτός από έξι πεζογραφήματα της δεκαετίας 1927-38, που βρίσκονται διάσπαρτα σε εφημερίδες και περιοδικά της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας, τώρα κυκλοφορεί ένα ακόμη επίτομο corpus των διηγημάτων του από τις εκδόσεις Κέδρος, που περιλαμβάνει τις συλλογές: Αλλόκοτοι άνθρωποι (Αλεξάνδρεια, 1944), Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός (Αλεξάνδρεια, 1947), Ο ύπνος του θεριστή (Αλεξάνδρεια, 1954), Στον κάβο (Αθήνα, 1966) και Επιπλέον (Αθήνα, 1964-1970). Ο τόμος ξεκινά με την «Αλλαξοκαιριά», διήγημα που περιλήφθηκε στα περίφημα 18 Κείμενα.
Αλλόκοτοι αιγυπτιώτες
«Όταν ήμουν είκοσι χρονών, έγραψα ένα μυθιστόρημα, από το οποίο σώθηκε ένα κεφάλαιο. Όλο το άλλο το έκαψα, γιατί σε κάποια στιγμή αυτογνωσίας είδα ότι λέω ψέματα. Και αυτή η εμπειρία μού κόστισε τόσο, ώστε έκανα 25 χρόνια να γράψω άλλο μυθιστόρημα».
Στην πρώτη περίοδο της λογοτεχνικής του παραγωγής (1927–1928) ο Τσίρκας δημοσιεύει σε έντυπα της Αιγύπτου τρία αλληγορικά πεζά. Tο 1927 δημοσιεύει το πρώτο του πεζό με τίτλο «Φεγγάρι» («Παναιγύπτια», φύλλο 37 ). Μετά τον πόλεμο του 1897 η οικογένειά του καταφεύγει στην Αλεξάνδρεια. Η οικογένεια κατοικεί στην οδό Αμπντέλ Ντάγιεμ, στη λαϊκή, ελληνοαραβική συνοικία Αμπντίν, που εμφανίζεται σποραδικά στο έργο του. Ανάλογα θα εμφανίζεται αργότερα και το Ράμλι, έξω από την Αλεξάνδρεια. Το 1929 πιάνει δουλειά σε εργοστάσιο εκκοκισμού βάμβακος, στην Άνω Αίγυπτο. Θα παραμείνει στην περιοχή (στο Αμπουτίγκ τον πρώτο χρόνο και ύστερα στο Ντεϋρούτ) για δέκα χρόνια, αρχικά ως λογιστής και στη συνέχεια ως διευθυντής των εκκοκιστηρίων. Στις περιοχές αυτές θα ζήσει από κοντά την φοβερή εξαθλίωση και την εκμετάλλευση των φελάχων, γεγονότα που θα επηρεάσουν την ιδεολογικο-πολιτική του διαμόρφωση. «Έτσι γινήκαμε εμείς αιγυπτιώτικο γένος, αλεξανδρινοί. Οι σχέσεις μου με το πνεύμα, τον κόσμο της προσφυγιάς είναι πολύ έντονες, υπάρχουνε ρίζες», δηλώνει αργότερα σε συνέντευξή του. «Όταν ήμουν είκοσι χρονών, έγραψα ένα μυθιστόρημα, από το οποίο σώθηκε ένα κεφάλαιο. Όλο το άλλο το έκαψα, γιατί σε κάποια στιγμή αυτογνωσίας είδα ότι λέω ψέματα. Και αυτή η εμπειρία μού κόστισε τόσο, ώστε έκανα 25 χρόνια να γράψω άλλο μυθιστόρημα». Το 1937 εκδίδει τους Φελλάχους, ποιήματα εμπνευσμένα από την εμπειρία του στην Άνω Αίγυπτο και το 1938, Το Λυρικό Ταξίδι.
Τον Απρίλιο του 1944 καταστέλλεται βίαια από τους Εγγλέζους και τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, κίνημα στο στρατό και στο στόλο της Μέσης Ανατολής, γεγονός που, σε συνδυασμό με την αποκήρυξη του κινήματος από την επίσημη αντιπροσωπεία του ΕΑΜ-ΚΚΕ στον Λίβανο, θα επηρεάσει βαθιά τον Τσίρκα, που την ίδια χρονιά δημοσιεύει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων: Αλλόκοτοι Άνθρωποι και άλλα διηγήματα στον αριστερό εκδοτικό οίκο «Ορίζοντες». Με τις «γκαμούζες» (γελάδες) να βόσκουν παραδίπλα, οι πρωταγωνιστές αυτών των διηγημάτων είναι μικροί ήρωες και ηρωίδες, που στο ομώνυμο διήγημα βασανίζονται για να κρατήσουν κάποιο αντιστασιακό μυστικό η προπηλακίζονται ανελέητα από σκοτεινές δυνάμεις. Οι δρόμοι, τα σοκάκια, τα υπόγεια των πόλεων φιλοξενούν το βουβό δράμα της αγωνίστριας, ενώ οι γύρω είναι μέτοχοι και συνυπεύθυνοι. Ένα προσωπικό ενοχικό «ταξιδι» του Τσίρκα είναι προφανές, ενώ η ανάγκη του για λυρισμό και μια δόση υπερβολής είναι έκδηλα στυλιστικά χαρακτηριστικά. Στη συλλογή Ο ύπνος του θεριστή περιλαμβάνονται τρία ετερόκλητης θεματικής διηγήματα. Αντίστοιχης δόμησης με τη «Μνήμη» (βλ. τη συλλογή Στον κάβο), αλλά σαφώς λυρικότερο, είναι το διήγημα «Για ένα ζευγάρι ρόδα»: εδώ μια εικαστική σύνθεση έρχεται να ολοκληρωθεί μέσα από το βλέμμα του ζωγράφου, που αδυνατεί να φιλοτεχνήσει το πορτραίτο της απολεσθείσας γυναίκας, παρά το γεγονός ότι η πρωταγωνίστρια του ποζάρει, και ενώ τα επιμέρους αντικείμενα του χώρου επαναλαμβάνονται πεισματικά στο κάδρο του.
Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο πιο σκληρός
Θιασώτης του ακραίου ψυχολογισμού στη διηγηματογραφία του, ο Τσίρκας φαίνεται έντονα επηρεασμένος από την ποίηση του καιρού του (Καβάφης, Καββαδίας, Βάρναλης, Ρίτσος, Σεφέρης) και συχνά επιστρατεύει αυτούσιες φράσεις, τιτλοφορώντας ακόμη μια συλλογή του με στίχο του Έλιοτ από την «Έρημη Χώρα»: τον Νοέμβριο του 1947 εκδίδει στον οίκο «Ορίζοντες» τη συλλογή διηγημάτων Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός.
«Δεν έχω την ευχέρεια, τον αυτοματισμό της γλώσσας που έχετε εσείς που ζείτε στην Ελλάδα. Ένα πράμα μπορεί να το βλέπω πεντακάθαρα μέσα στο μυαλό μου. Όμως σε ποια γλώσσα το σκέφτομαι; Λίγο ελληνικά, λίγο γαλλικά, λίγο αγγλικά, λίγο αράπικα! Άντε τώρα να το διατυπώσεις ελληνικά! Με καταλαβαίνεις; Χάνω τεράστιο καιρό εκεί που εσείς τα γράφετε νεράκι. Και πάντα, πάντα έχω την αίσθηση πως σας μιλώ μια γλώσσα με ξενική προφορά. Αυτό είναι το μεγάλο μου εμπόδιο κι ο καημός μου».
Όπως σημειώνει ο Ραυτόπουλος, «Ο Τσίρκας παρουσιάζει ένα συνειδησιακό πρόβλημα, ανάμεσα σε κάποια δεοντολογία που την επιβάλλει η ιδεολογία και η πολιτική στράτευση, και στην ελευθερία, την αυτονομία που απαιτεί η δουλειά του λογοτέχνη»[1]. Το δίλημμα «λογοτεχνία ή πράξη;» είναι έντονο στη γραφή του, και σαφώς το ομολογεί και ο ίδιος στο τελευταίο κεφάλαιο της συλλογής, όπου αποδίδει τη «σκληρότητα του Απρίλη» στον άκαρδο χαρακτήρα της εποχής μας, ακολουθώντας το πρότυπο του Έλιοτ. Όπως σχολίασε ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ("Ο Τσίρκας στον κόσμο των ιδεών", Μέγαρο Μουσικής, 8-12-2011) οι χαρακτήρες του Τσίρκα θα γίνουν πιο διδακτικοί στην περίοδο των Ακυβέρνητων Πολιτειών: τον Ιανουάριο του 1961 δημοσιεύεται το πρώτο βιβλίο της τριλογίας: Η Λέσχη (τυπώθηκε τον Δεκέμβριο του 1960) και τον επόμενο μήνα ξεκινά την Αριάγνη, δεύτερο μέρος της τριλογίας Ακυβέρνητες Πολιτείες. Δύο χρόνια μετά θα εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια για να εγκατασταθεί μέχρι το τέλος της ζωής του στην Αθήνα. Στο μεταξύ, το 1962 και 1965 δημοσιεύονται τα άλλα δυο μέρη της τριλογίας, Αριάγνη και Νυχτερίδα. «Μιχάλη μου θα ξέρεις τις αγωνίες της γέννας. Όχι της εγκυμοσύνης, αυτή πέρασε πια. Τώρα γράφω, γεννώ. Μέσα σε φριχτούς πόνους. Γράφω μισή σελίδα και διαβάζω δυο βιβλία για να ελέγξω ένα όνομα, ή μια ημερομηνία», γράφει ο συγγραφέας στον Παπαϊωάννου, αφήνοντας μια παρακαταθήκη κατανόησης του έργου του, και συνεχίζει: «Εσύ δε μπορείς από κει να φανταστείς τις ελλείψεις μου. Δεν είμαι ταχυγράφος. Δεν έκανα πανεπιστημιακές σπουδές, για να έχω μια μέθοδο. Δεν ασχολήθηκα σοβαρά, συστηματικά με τη φιλοσοφία και την αισθητική. Δεν έχω την ευχέρεια, τον αυτοματισμό της γλώσσας που έχετε εσείς που ζείτε στην Ελλάδα. Ένα πράμα μπορεί να το βλέπω πεντακάθαρα μέσα στο μυαλό μου. Όμως σε ποια γλώσσα το σκέφτομαι; Λίγο ελληνικά, λίγο γαλλικά, λίγο αγγλικά, λίγο αράπικα! Άντε τώρα να το διατυπώσεις ελληνικά! Με καταλαβαίνεις; Χάνω τεράστιο καιρό εκεί που εσείς τα γράφετε νεράκι. Και πάντα, πάντα έχω την αίσθηση πως σας μιλώ μια γλώσσα με ξενική προφορά. Αυτό είναι το μεγάλο μου εμπόδιο κι ο καημός μου»[2].
Ο θεριστής και ο προοιωνισμός του θανάτου
Τον Ιανουάριο του 1954 ο Τσίρκας εκδίδει στην Αλεξάνδρεια τη συλλογή: Ο ύπνος του θεριστή και άλλα διηγήματα. Για να γράφει απομονώνεται καθημερινά, μετά τη δουλειά του, σ’ ένα σπιτάκι στη Μαντάρα, προάστιο της Αλεξάνδρειας. Τον Απρίλιο του 1957, λίγο μετά τη γέννηση του γιου του, κυκλοφορεί στην Αθήνα το Νουρεντίν Μπόμπα κι άλλα διηγήματα από τον Κέδρο, ο οποίος θα εκδίδει στο εξής όλα τα βιβλία του, εκτός από ορισμένες μεταφράσεις. Ο Τσίρκας ήρθε σε επαφή με τη γαλλική λογοτεχνία από πολύ μικρή ηλικία. Ήδη από τον πρώτο χρόνο στην Αμπέτειο Εμπορική Σχολή, είχε σχηματιστεί μια φιλολογική παρέα που διάβαζε ξένη λογοτεχνία, αλλά ευτύχησε να σχετισθεί στενότερα με τη γαλλική φιλολογία και τους μεγάλους Γάλλους κλασικούς Φλωμπέρ, Μπωντλαίρ, Σταντάλ, Σαιν Σιμόν και Προυστ. Από εκεί και πέρα η τριβή με τη γαλλική λογοτεχνία συνεχίστηκε και διευρύνθηκε με τα ονόματα και άλλων γάλλων λογοτεχνών. Το ίδιο ισχύει με την αγγλοσαξονική λογοτεχνία, όπως με το έργο της Βιρτζίνια Γουλφ, του Τ.Σ. Έλιοτ, του Στάινμπεκ, της Αν Φιλίπ, του Φόρστερ και του Λώρενς Ντάρελ, καθώς και με τη γερμανόφωνη λογοτεχνία και τον Ντοστογιέφσκι. Τέλος, στη βιβλιοθήκη του κυριαρχούν οι Μαρξ, Ένγκελς, Πλεχάνωφ, Φίσερ και Μαρκούζε.
Το 1966 αρχίζει τακτική συνεργασία με τον «Ταχυδρόμο», όπου γράφει κοινωνικές έρευνες και κυρίως πολιτικά άρθρα που τροφοδοτούν τη στήλη «Η διεθνής επικαιρότητα», την οποία υπογράφει ως Φώτης Μαλυγκός. Την ίδια χρονιά θα υπογράψει μαζί με άλλους διανοούμενους διαμαρτυρία για την καταδίκη των συγγραφέων Γ. Ντάνιελ και Α. Σινιάφσκι στη Σοβιετική Ένωση (Φεβρουάριος) και για τους βομβαρδισμούς στο Ανόι (Ιούνιος). Τον Δεκέμβριο κυκλοφορεί η συλλογή Στον κάβο κι άλλα διηγήματα.
Στον κάβο των απωθημένων
Εκτός από τους έλληνες ποιητές που είχε στη βιβλιοθήκη του, ο Τσίρκας διάβαζε Τερζάκη, Πρεβελάκη, Ξεφλούδα, Πεντζίκη, Μπεράτη, Σκαρίμπα, Κοτζιά, Χατζή, Βουτυρά, Καχτίτση, Καραγάτση, Μέλπω Αξιώτη κ.ά., και μάλιστα τους διάβαζε εμπεριστατωμένα. Αλληγορικό διήγημα εμπνευσμένο από τη Βίβλο, η «Γαλήνη» είναι έντονα αισθησιακή, αιρετική στην εικονοπλασία της. Εδώ ο αρχάγγελος Γαβριήλ μετατρέπεται σε εβραίο εραστή και σωτήρα, ενώ το σκηνικό συμμετέχει στο δρώμενο. Ανεκπλήρωτος ερωτικός πόθος στους «Δύσκολους δρόμους», τοπίο με παρατημένες καμπίνες λουομένων που μετατρέπονται σε συνοικισμό περιθωριακών αλεξανδρινών κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών του Β’ Παγκοσμίου πολέμου είναι το τοπίο του «Χωριού με τις καμπίνες». Μια φοβερή φυσιογνωμία φεμινιστικά πλασμένη πρωταγωνιστεί στην εκ νέου συνάντηση του αφηγητή με τον παιδικό του πόθο στον «Χλωρό παράδεισο». Επίμονη αναζήτηση θέματος για διήγημα στην ειλικρινέστατη «Μνήμη»: ο Τσίρκας διαπιστώνει πως «δεν είναι τα γεγονότα που λογαριάζουν, μα το πώς γινήκανε και το πώς τα περιγράφεις». Από άποψη σύνθεσης, το διήγημα ξεχωρίζει για την αριστοτεχνική ενσωμάτωση ενός αγωνιώδους σχολίου «περί γραφής» την ίδια στιγμή που το διήγημα γράφεται. Έντονες εικαστικές αναφορές, όπως, π.χ., στον Κράναχ, στον Βαν Γκογκ, στον Γκωγκέν και στον Σεζάν, επιστρατεύει για να ενισχύσει τις μνήμες της γυναικείας ομορφιάς. Είναι χαρακτηριστική η ειλικρινής ομολογία του Τσίρκα για το κίνητρο που τον ώθησε να στραφεί στο μυθιστόρημα, στη φάση της ωριμότητάς του:
«Τέχνη είναι να δείξεις ζωή, ζωντανούς ανθρώπους. Κι αφού θα τους πάρεις από το σημερινό περιβάλλον, κι αφού θα το έχεις αποφασίσει να τους βάλεις να κινούνται σ’ ορισμένο πολιτικό διάστημα χρόνου, μοιραία στην περιγραφή των περιπετειών τους θα ζωγραφίσεις, θα δώσεις και τον αντιφασιστικό αγώνα».
«Nιώθω να πνίγομαι από τους περιορισμούς που έβαλα στον εαυτό μου μ’ εκείνα τα μικρά διηγήματα του αντιφασιστικού αγώνα στη Μέση Ανατολή. Κι αυτό όχι γιατί εξάντλησα τις δυνατότητες που προσφέρει αυτή η τεχνική, μα γιατί νομίζω πως και για τέτοια μικρά διηγήματα χρειάζεται τ’ ωρίμασμα, τ’ αποξεδιάλεγμα που κάνει το καλλιτεχνικό ένστιχτο, έτσι που ένα μικρό διήγημα να είναι μικρό όχι γιατί το θέλησε ο συγγραφέας του, αλλά γιατί δεν μπορούσε να είναι μεγάλο. Μετά που έγραψα τέσσερα μικρά – Ρύζι και άμμος, Ούτε τόσο λίγο (αργότερα έγινε Συσκοτισμός), Το παράπονο του Δαβλέλλα (έγινε αργότερα Γαβρέλα) και Ο μπεχλιβάνης με το γαϊδούρι κλπ. – ένιωσα να με κυριεύει μια πλήξη, μάλλον αηδία, με τα δυο τούτα απριόρι: Συντομία και απεικόνιση οπωσδήποτε του αντιφασιστικού αγώνα. Λέω πως δεν είναι αυτό τέχνη. Τέχνη είναι να δείξεις ζωή, ζωντανούς ανθρώπους. Κι αφού θα τους πάρεις από το σημερινό περιβάλλον, κι αφού θα το έχεις αποφασίσει να τους βάλεις να κινούνται σ’ ορισμένο πολιτικό διάστημα χρόνου, μοιραία στην περιγραφή των περιπετειών τους θα ζωγραφίσεις, θα δώσεις και τον αντιφασιστικό αγώνα»[3].
Το Μισίρι και η Ισκεντερία
Η Αίγυπτος υπήρξε το θέατρο εκτεταμένων πολιτικών μηχανισμών και μεθοδεύσεων κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, το πεδίο σύγκρουσης της εξόριστης δεξιόστροφης κυβέρνησης με την αριστερή αντιστασιακή κυβέρνηση της κατεχόμενης Ελλάδας. Υπήρξε, επίσης, η σκηνή όπου η αντίσταση του ελληνικού στρατού και ναυτικού θραύσθηκε όταν οι Σύμμαχοι αποφάσισαν πως η Ελλάδα στο εξής θα ανήκε στη δυτική σφαίρα επιρροής. Η άγνωστη πολιτιστική και πολιτική ιστορία αυτής της περιόδου αντικατοπτρίζεται εύγλωττα στην τριλογία του, όσο και σε κάποια διηγήματά του Στρατή Τσίρκα.
Η περίοδος των διηγημάτων αφορά τον κόσμο των φελάχων και του κοινωνικού περιθωρίου χωρίς να προβαίνει στη ριζοσπαστική κριτική που θα γίνει, μετά το 1961, στη Λέσχη.
Δύο αντίθετοι στυλιστικοί προσανατολισμοί, έντονη ποιητικότητα με αναδρομές στα παιδικά χρόνια και έντονος ρεαλισμός στα σημεία όπου ο συγγραφέας αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα της εποχής του (Ισπανικός Εμφύλιος, άνοδος φασιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη, αποκήρυξή του από το Κομμουνιστικό Κόμμα, προσπάθεια για δικαίωση της εξέγερσης των ενόπλων δυνάμεων στη Μέση Ανατολή τον Απρίλη του 1944, Κατοχή και Απελευθέρωση της Ελλάδας), χαρακτηρίζουν όλη του τη λογοτεχνική παραγωγή από το 1927 έως το 1963: είτε πρόκειται για ποιητική, είτε για διηγηματογραφία, είτε, τέλος, για δοκιμιογραφία ή αρθρογραφία σε εφημερίδες. Η περίοδος των διηγημάτων αφορά τον κόσμο των φελάχων και του κοινωνικού περιθωρίου χωρίς να προβαίνει στη ριζοσπαστική κριτική που θα γίνει, μετά το 1961, στη Λέσχη. Το λυρικό σύμπαν των διηγημάτων του εκφράζει απλά την εναντίωση στον ιμπεριαλισμό, χωρίς να προχωρεί στη σκιαγράφηση των μηχανισμών που υλοποιούσαν αυτήν την πραγματικότητα στη Μέση Ανατολή. Προσπαθώντας να ανιχνεύσει κανείς τη λογοτεχνική προσωπικότητα του Στρατή Τσίρκα, τις ιδεολογίες όπως τις ενσωμάτωσε και όπως τον «στοίχειωσαν», την αισθητική του, όπως την επαναδιαμόρφωσε στρεφόμενος στον κριτικό ρεαλισμό, βλέπει κανείς πως η εναντίωσή του στην αγγλοκρατία της Μέσης Ανατολής συνιστά μια μορφή "εκτός τειχών" κριτικής, που θα κριθεί αυστηρά από τους "εντός τειχών".
Eμποτισμένα στον αποπνικτικό άνεμο της ερήμου, το «χουμπούμπ», τα αιγυπτιώτικα διηγήματα του Τσίρκα αναδίδουν ένα άρωμα παρακμάζουσας παροικίας. Αντίστοιχα, τα αθηναϊκά του διηγήματα είναι γεμάτα ήχους, χρώματα, μυρωδιές και πληγές από την ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ’40. Η ζωντάνια στην περιγραφή είναι απαράμιλλη, η διαύγεια των χαρακτήρων μοναδική, το προσωπικό ύφος ανεξίτηλο.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η νουβέλα «Το κυνήγι του βασιλιά Ματθία» (εκδ. Κριτική).
Τα διηγήματα
Στρατής Τσίρκας
Κέδρος 2015
Σελ. 544, τιμή εκδότη €20,00
