Υπόμνηση της μοναδικής μας εξόδου

Το έργο είναι αυστηρά δομημένο σε πέντε τρίπτυχα, όπως τα ονομάζει, αν και καθένα περιλαμβάνει όχι τρία, αλλά τέσσερα εξαιρετικά μικρά διηγήματα. Σαν να υπονομεύει εξ αρχής ο συγγραφέας τη δομή που ο ίδιος θέτει.

Το έργο είναι αυστηρά δομημένο σε πέντε τρίπτυχα, όπως τα ονομάζει, αν και καθένα περιλαμβάνει όχι τρία, αλλά τέσσερα μικρά διηγήματα. Σαν να υπονομεύει εξ αρχής ο συγγραφέας τη δομή που ο ίδιος θέτει. Σαν να γνωρίζει εκ των προτέρων ότι η δομή δεν είναι παρά μια απέλπιδα προσπάθεια να τιθασευτεί η άβυσσος. Ίσως για αυτό βάζει ως προμετωπίδα του βιβλίου τη φράση «Το χάος που σκεπάζουν οι λέξεις».

Στην ίδια άποψη συνηγορεί και το εκτός τριπτύχων (και αυτό ίσως να μην είναι τυχαίο) πρώτο διήγημα με τον τίτλο "Φουραντάν". Σε αυτό, μια μάνα δίνει το ομώνυμο δηλητήριο στην κόρη της που έχει μείνει έγκυος από βιασμό, για να προστατεύσει, όπως πιστεύει, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας από την ντροπή. Εδώ η μάνα προσπαθεί να διασώσει (ακόμα και με τον αποτρόπαιο φόνο της κόρης της) τη δομή με την μορφή των απαρέγκλιτων κοινωνικών αξιών, οι οποίες διασαλεύτηκαν από την α-ταξία του βιασμού. Το χάος που σκεπάζουν οι λέξεις τράπηκε στο "Φουραντάν" στο χάος που σκεπάζει ο φόνος. Είτε οι λέξεις είτε ο φόνος δεν μπορούν πραγματικά να καλύψουν το ερεβώδες. Αυτό πάντα θα υπάρχει. Και η καλή λογοτεχνία δεν αποπειράται να το κρύψει. Αφήνει στον αναγνώστη τρόπους να το υποψιαστεί, ακόμα και μέσω της έντεχνης υπονόμευσης των δομικών χαρακτηριστικών της, όπως κάνει ο Βαλτινός.

Βαθιά ερωτικά με έναν ιδιαίτερα λεπτό τρόπο που αναδεικνύει τη δύναμη της σάρκας σε καθοριστικό και διόλου αμελητέο παράγοντα του βίου.

Οι πέντε ενότητες που ακολουθούν μετά το εναρκτήριο "Φουραντάν" τιτλοφορούνται Τρίπτυχο Α', Τρίπτυχο Β' κτλ., οι δε ιστορίες που περιέχουν μοιάζουν να υπακούουν σε ενιαίο θέμα. Στο Τρίπτυχο Α' τίθεται το θέμα του σαρκικού έρωτα μέσα από μικρά περιστατικά, ιστορίες άλλων που δεν παραπέμπουν μόνον αυτές καθ’ εαυτές άμεσα στον πόθο. Μια πλάγια φράση, μια λέξη ενός εμπλεκόμενου προσώπου, συχνά αποδίδει εμφαντικά αυτό που θέλει να μας μεταγγίσει ο συγγραφέας. Στο "Αυτή η Γαλλίδα", η μάνα του αφηγητή αποκαλεί αυθαίρετα έτσι τη γυμνή λουόμενη που έγινε αιτία να σκάσει ο δυναμίτης πριν προλάβει ο αδερφός της να απομακρυνθεί, αφήνοντάς τον ανάπηρο. Δεν είναι μόνο το γεγονός, είναι και η ματιά των γύρω για αυτό, που επικυρώνει το θέμα. Παρακάτω συναντάμε ένα φωτογράφο που απαθανατίζει γυναίκες, τη συνάντηση με μια παλιά ερωμένη που εγείρει μνήμες στον αφηγητή, τη συζήτηση με την ηλικιωμένη Χάνα που ποθεί, αλλά το σώμα της δεν ακολουθεί. Όλα βαθιά ερωτικά με έναν ιδιαίτερα λεπτό τρόπο που αναδεικνύει τη δύναμη της σάρκας σε καθοριστικό και διόλου αμελητέο παράγοντα του βίου.

Η κοινή συνισταμένη των ιστοριών του Τρίπτυχου Β' είναι οι γέφυρες μεταξύ γενεών ή εποχών με αφορμή κάποιο αντικείμενο. Η αποκάλυψη ενός ψηφιδωτού που απεικονίζει την αρπαγή της Ευρώπης στο αυθαίρετο κτίσμα ενός μελλόνυμφου, ο οποίος -μόνο αυτός από όλους- μαγεύεται. Ένα υφαντό ταγάρι που περνάει από τρεις γενιές γυναικών στη σειρά. Η δαχτυλιά του αγγειοπλάστη στην κοιλιά ενός νεολιθικού αγγείου. Το σκουλαρίκι που φορά η εγγονή στη γιαγιά κι ας μην ήταν οικογενειακό κειμήλιο. Ένα προς ένα τα διηγήματα αυτά αποτυπώνουν λεπταίσθητα την κοινή ανθρώπινη ουσία ανεξαρτήτως χρόνου. Σαν να μην έχει αλλάξει τίποτε. Και είναι τα αντικείμενα που το δείχνουν.

Μοιάζει ο Βαλτινός να θέλει να μας πει πως δεν μας στιγματίζουν μόνο οι επιλογές μας, αλλά και αυτά που δεν επιλέξαμε.

Αυτό που αφήνει πίσω του ο άνθρωπος, το εγκαταλείπει, χωρίς ποτέ να το ξεχάσει πραγματικά, είναι το θέμα του Τρίπτυχου Γ'. Μια σκυλίτσα που δεν χώραγε στο μπαλκόνι, η ελληνική γλώσσα που έπαψε να μιλά ο λεβαντίνος έμπορος στο Βερολίνο, μια παλιά ερωμένη που η καμάρα του συστρεφόμενου κορμιού της κατά την ερωτική πράξη συγκρίνεται με αυτήν ενός πανέμορφου αλλά εξίσου εγκαταλελειμμένου γεφυριού, μια ηθοποιός που πέθανε λίγο πριν επιλεγεί. Δυνατότητες που απέμειναν να βιωθούν κρυφά από τα μάτια μας σε παράλληλα σύμπαντα, τα οποία πού και πού τα αναπολούμε. Μοιάζει ο Βαλτινός να θέλει να μας πει πως δεν μας στιγματίζουν μόνο οι επιλογές μας, αλλά και αυτά που δεν επιλέξαμε.

Στο Τρίπτυχο Δ' το ζήτημα που θίγεται είναι η ματαίωση. Αυτή παίρνει διάφορες μορφές. Άλλοτε μέσα από τη βουλγάρα παραδουλεύτρα, που μάταια νοσταλγεί τον τόπο της, κι άλλοτε μέσα από την ακύρωση της ερωτικής πράξης στα άδυτα μιας αιγυπτιακής πυραμίδας εξαιτίας της έλευσης επισκεπτών. Η ενότητα κλείνει με τις ιστορίες αφενός του νεαρού ναύτη, που πνίγεται στο τελευταίο του ταξίδι πριν προλάβει να χαρεί τη νέα του ζωή, και αφετέρου του μετανάστη, που διαρκώς αναβάλλει την επιστροφή στη γυναίκα του, κι όταν γέρος πια την πραγματοποιεί, εκείνη τον απωθεί ερωτικά. Όλες τους με τον τρόπο που υφαίνονται από τον Βαλτινό, αποτελούν τον ορισμό της ματαίωσης παρά τη σχετική κοινοτοπία των περιστατικών αυτών καθ’ εαυτών. Εδώ, σε αντίθεση με το Τρίπτυχο Γ', δεν ευοδώνεται όχι εξαιτίας επιλογής, αλλά από παράγοντες ανεξάρτητους από εμάς. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, μοιάζει κάπως παράταιρη η ένταξη σε αυτή την ενότητα του Κώστας και Μαρίνα, της ιστορίας του Έλληνα μετανάστη που δεν επιστρέφει παρά γέρος στη γυναίκα του και την πατρίδα του, εκτός κι αν η ματαίωση του έρωτά τους μετά τόσα χρόνια, οφείλεται στα γηρατειά. Και αυτά πράγματι δεν τα επιλέγει ο άνθρωπος. Πλακώνουν αναγκαστικά. Υπέρ αυτής της ερμηνείας συνηγορούν και τα λόγια του Κώστα, που κλείνουν το διήγημα: «Μια μέρα έκλαψα. Χτες ήταν που όργωνα τα βουνά;».

Τέσσερις λέξεις μόνο χρειάστηκαν στον Βαλτινό για να μας μιλήσει για τους φόβους αυτού του απογόνου, κι αυτές στον τίτλο: Και τώρα εγώ εδώ.

Το Τρίπτυχο Ε', τελευταίο στη σειρά, δεν μπορεί παρά να αναφέρεται στη φυγή, παρόλο που μόνον η πρώτη ιστορία έχει να κάνει με την αναπόφευκτη φυγή του ανθρώπου από τη ζωή. Εκεί, μια ηλικιωμένη πλέον γυναίκα στο γράμμα της προς τον παλαιό Έλληνα εραστή της αποχαιρετά, με αφορμή τον επικείμενο θάνατο του συζύγου της, τη ζωή που οδεύει στο τέλος της, κρατώντας από αυτήν το πιο σημαντικό, το υστερόγραφό της: «ΥΣ Υπόμνηση της μοναδικής μας εξόδου στην Αρκαδία». Ο παράδεισος δεν είναι παρά ελάχιστες στιγμές που ίσως όμως αρκούν για να καταξιώσουν την πορεία. Υπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι ενδιάμεσης φυγής. Του Κλαρίτη στα 1917 που φεύγει από την έννομη κοινωνία κυνηγημένος δια βίου ώσπου κατέληξε φονευμένος από τους διώκτες του. Συνεχείς φυγές πριν από τη μεγάλη, την οριστική. Του απογόνου που είναι σχεδόν βέβαιος πως θα ακολουθήσει τη μοίρα των δικών του, οι οποίοι απέφευγαν την πραγματική ζωή για χάρη κάποιου ιδανικού όσο και ανεκπλήρωτου έρωτα. Αξίζει να σημειωθεί πως τέσσερις λέξεις μόνο χρειάστηκαν στον Βαλτινό για να μας μιλήσει για τους φόβους αυτού του απογόνου, κι αυτές στον τίτλο: Και τώρα εγώ εδώ.

Το τελευταίο διήγημα, από όπου πήρε τον τίτλο του όλο το βιβλίο, αναφέρεται στη φυγή ομάδας Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς τη Σκόπελο. Ένα ορθογραφικό λάθος μας αποκαλύπτει την αλήθεια του συνθηματικού μηνύματος ενός Εβραίου προς τον Σκοπελίτη έμπορο που συνεργαζόταν. Δεν ήταν επείγουσα η ανάγκη ελαίου, αλλά ελέους. Να τους λυπηθεί ήθελε και να έρθει με το καΐκι του να τους σώσει. Γι' αυτό αντί για Γιώργο, που είναι το όνομά του, τον αποκαλεί Σωτήρη. Σωτήρα, δηλαδή. Άλλη μια φυγή λοιπόν, η τελευταία στο τρίπτυχο, που αφορά όχι στο άτομο, αλλά σε ολόκληρες κοινωνίες και ιστορικά γεγονότα που ο συγγραφέας φέρνει στην επιφάνεια, θεωρώντας πως τα περασμένα δεν είναι, ούτε θα έπρεπε, να είναι ξεχασμένα.

Είναι παράλειψη να κλείσει κανείς χωρίς να κάνει μια ακόμα μνεία στο ολιγόλογο του Βαλτινού και ιδίως στο κλειδί των ιστοριών του που βρίσκεται συμπυκνωμένο σε λίγες λέξεις, κάποτε σε μία μονάχα που σηκώνει επάξια όλο το βάρος. Αρκεί για παράδειγμα ένα «Τότε» στο τέλος του διηγήματος "Λιγνή μακρυπόδαρη Έβελυν", για να εννοήσει ο αναγνώστης πως η ομορφιά της παλιάς του ερωμένης στέκει ακριβώς όπως και αυτή του πέτρινου γεφυριού της Πλάκας αναλλοίωτη στο χρόνο, σε αντίθεση με την ασχήμια των πολεμάρχων που αλληλοσκοτώθηκαν το ’44 κάπου κοντά και «ο χρόνος, ως ιστορία, τους έχει ήδη ξεβράσει στις όχθες του τυμπανιαίους». Ένα είναι σίγουρο. Ο χρόνος έχει χαριστεί στο έργο του ογδοντατετράχρονου σήμερα Θανάση Βαλτινού και θα χαρίζεται, καθώς φαίνεται, για πολλές γενιές ακόμα.

* Η ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΠΑΤΡΗ είναι συγγραφέας.

Επείγουσα ανάγκη ελέου
Θανάσης Βαλτινός
Εστία 2015
Σελ. 128, τιμή εκδότη €12,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΒΑΛΤΙΝΟΥ