Τα πολλά πρόσωπα της Αλεξάνδρας

Η Αλεξάνδρα ελέγχει το βαρύ φορτίο της μνήμης προσπαθώντας να το ταξινομήσει, μάλλον να συγκεντρώσει τις αναμνήσεις της προκειμένου να πλάσει ένα παρελθόν για τον εαυτό της.

Η Αλεξάνδρα ελέγχει το βαρύ φορτίο της μνήμης προσπαθώντας να το ταξινομήσει, μάλλον να συγκεντρώσει τις αναμνήσεις της προκειμένου να πλάσει ένα παρελθόν για τον εαυτό της, όπως θα έλεγε και ο Ορχάν Παμούκ (κατά την παραστατική αποτύπωση της ανταλλαγής ταυτοτήτων ανάμεσα στον βενετσιάνο σκλάβο και στον οθωμανό Δάσκαλο, στο βιβλίο Το Λευκό Κάστρο, ελληνική μετάφραση 2005). Ταυτόχρονα, με αυτή τη διαδικασία η Αλεξάνδρα προσπαθεί να αδειάσει από όσα τη βαραίνουν, δηλαδή στην ουσία να ξεφύγει από την τροχοπέδη του (χαμένου) παρελθόντος της, χωρίς όμως αποτέλεσμα, καθώς αυτό το παρελθόν εξακολουθεί να δεσμεύει τη ζωή της με παράγοντες που αντιπροσωπεύουν αφενός τοπόσημα με ιδιαίτερο αντικειμενικό και κυρίως βιωματικό περιεχόμενο, όπως είναι τα μουσεία στη Μόσχα, οι στέπες του Καζακστάν, η Σκάλα Ποτέμκιν με τα εκατόν ενενήντα δύο σκαλοπάτια στην Οδησσό, αλλά και τα σκαλοπάτια του κινηματογράφου «Αλεξάνδρα» στην οδό Πατησίων, και αφετέρου η οικογένειά της: ο Πόντιος πατέρας, η Ρωσίδα μητέρα, ο αδελφός Βλαδίμηρος που έγινε Ευάγγελος και ο αδελφός Σεργκέι που αποτελούν τους κεντρικούς χαρακτήρες του βιβλίου, και πλαισιώνονται από περιφερειακά πρόσωπα που αντιπροσωπεύουν οι γυναίκες στη ζωή του Βλαδίμηρου/Ευάγγελου Εσθήρ ή Έστα και Ελπινίκη, οι ανεψιές Ναταλία και Ίσκρα (η λέξη Σπίθα στα ρωσικά, όπως η εφημερίδα των εξόριστων Ρώσων σοσιαλιστών, πρώτος εκδότης ο Λένιν, πρώτο φύλλο στη Λειψία, 1.12.1900), ο δικαστής Λευτέρης Ορφανίδης, κυρίως ο μοιραίος Πέτρος Φωκάς. Στο τοπίο αυτό παρεμβαίνει ο πιστός και γι’ αυτό εξίσου μοιραίος σκύλος Άργος, «ένα λευκό, περήφανο Λαμπραντόρ».

Ο Ανδρέας Μήτσου έχει οργανώσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, σύνθετη και πολυεπίπεδη πινακοθήκη τοπιογραφιών και προσωπογραφιών, με ποικίλες παραλλαγές επάνω σε ίδια θέματα, που αποδίδουν την πολυεστιακή παράθεση των γεγονότων με τις συχνές ανατροπές σε ό,τι αφορά τόσο το παρόν όσο και το παρελθόν στο πλαίσιο του κειμενικού κόσμου, με εστίαση στη συνακόλουθα πολύμορφη με συνεχείς ανατροπές παρουσία και συμπεριφορά της Αλεξάνδρας. Κορύφωση στην πινακοθήκη του Μήτσου με αυτές τις προϋποθέσεις αποτελεί η παραστατική αποκάλυψη του μισού ωραίου και μισού καμμένου προσώπου της Αλεξάνδρας με το περιφρονητικό βλέμμα ενός ψυχρού Ιανού.

Ο Ανδρέας Μήτσου έχει οργανώσει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, σύνθετη και πολυεπίπεδη πινακοθήκη τοπιογραφιών και προσωπογραφιών, με ποικίλες παραλλαγές επάνω σε ίδια θέματα.

Η Αλεξάνδρα κινείται μέσα σε περιβάλλον που προσδιορίζουν έννοιες, όπως: αρετή και κακία, αγάπη και έρως, απιστία, προδοσία, οργή και μίσος, θυμός και εκδίκηση, μετάνοια και συγχώρεση, εντελέχεια, θράσος και μοχθηρία, αλλοτρίωση και δικαιοσύνη, και αιωρείται σε διελκυστίνδες που ορίζει η αντιπαράθεση ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο που ακολουθεί την αμφίδρομη ροή του προσωπικού χρόνου μέχρι την πλήρη κατάργησή του, ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη φαντασία ή ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όνειρο, ανάμεσα στον λόγο και στην πράξη, ανάμεσα στον Θεό και στον Διάβολο, κυρίως ανάμεσα στη ζωή και στην τέχνη.

Ένας πίνακας με έντονο βιωματικό και επομένως μυθικό (ανεξάρτητα από το αντικειμενικό) αντίκρισμα παγιδεύει τη μοίρα της Αλεξάνδρας: απεικονίζεται ένας τσαγγάρης καλόγερος που με το ένα χέρι κρατά βελόνα και ράβει ένα τρύπιο παπούτσι παιδιού, ενώ έχει το βλέμμα καρφωμένο στη φαλτσέτα που κρατά στο άλλο χέρι. Τον πίνακα έκλεψε ο πατέρας της Αλεξάνδρας από μουσείο της Μόσχας όπου εργαζόταν ως φύλακας, και από τότε ο πίνακας ακολουθεί την οικογένεια στις περιπέτειές της, μέρος των οποίων κατά τη μυθολογία της οικογένειας αντιπροσωπεύει ποινή για την κλοπή. Τον πίνακα κλέβει ο Πέτρος Φωκάς, στις παρυφές της θυελλώδους σχέσης του με την Αλεξάνδρα, και αυτομάτως δρομολογείται η διαδικασία και για τη δική του τιμωρία που κατάγεται από τη θεματική του πίνακα: η φαλτσέτα του τσαγγάρη καλόγερου λειτουργεί ως μυθική καταγωγή της φαλτσέτας, την οποία θέλησε να προσφέρει ως σύμβολο παρεξηγημένης πρότασης γάμου προς την Αλεξάνδρα ο αγροίκος και βίαιος Κοζάκος προκαλώντας τον εξίσου βίαιο θάνατό του, και η οποία έκτοτε παρέμεινε στην ιδιοκτησία της Αλεξάνδρας, για να χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια καταρχήν ως όργανο αυτοχειρίας του αδελφού της Σεργκέι και τελικά ως όργανο απονομής δικαιοσύνης για την κλοπή του πίνακα με τον επίσης βίαιο φόνο του Πέτρου Φωκά από το χέρι της Αλεξάνδρας (ο οποίος πάντως φόνος αποδόθηκε σε αθίγγανους της περιοχής, και έτσι έκλεισε η υπόθεση).

Μετά τον φόνο η Αλεξάνδρα προσπαθεί να κάψει τον νεκρό Φωκά μαζί με τον πίνακα. Στη φωτιά επεμβαίνει ο πιστός σκύλος Άργος με αποτέλεσμα να μισοκαεί ο ίδιος καθώς και το μισό πρόσωπο της Αλεξάνδρας. Η κειμενική διαδρομή της Αλεξάνδρας καταλήγει στο μοναστήρι, ενώ την έξοδο από τον κόσμο του βιβλίου δείχνει ο εξαντλημένος Άργος με βαριεστημένο βλέμμα.

O Ανδρέας Μήτσου με ιδιαιτέρως ευρηματικό τρόπο προσφέρει μια εντυπωσιακή παραδειγματική εφαρμογή αφηγηματικής τέχνης, όπου λόγος άμεσος, απροσδόκητος, κυνικά ειρωνικός, παραστατικός, με έντονο χαρακτήρα προφορικότητας, πλήρης σκληρότητας που πάντως αφήνει μικρές έστω, αφύλακτες διόδους προς την τρυφερότητα.

Για μία ακόμα φορά (ας συνεκτιμήσουμε π.χ. με αυτή την ευκαιρία τα βιβλία Ο αγαπημένος των μελισσών 2010, ή Η εξαίσια γυναίκα και τα ψάρια 2014), ο Ανδρέας Μήτσου με ιδιαιτέρως ευρηματικό τρόπο προσφέρει μια εντυπωσιακή παραδειγματική εφαρμογή αφηγηματικής τέχνης, όπου λόγος άμεσος, απροσδόκητος, κυνικά ειρωνικός, παραστατικός, με έντονο χαρακτήρα προφορικότητας, πλήρης σκληρότητας που πάντως αφήνει μικρές έστω, αφύλακτες διόδους προς την τρυφερότητα, αποτελεί το όχημα για τη διεκπεραίωση των σημαινομένων κατά την οργάνωση της σύνθετης δομής του βιβλίου. Δεσπόζουσα θέση στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ως κεντρικός άξονας αυτής, καταλαμβάνει η Αλεξάνδρα που ενίοτε παραβιάζει τα όρια του κειμένου και επιδιώκει ρητά την επικοινωνία με τον αναγνώστη σαν μια εξωδιηγητική ικεσία για κατανόηση και αιτιολόγηση των πράξεών της. Τα γεγονότα που αποτυπώνονται στο βιβλίο και την αφορούν, αποτελούν υλικό του ημερολογίου της, όπου κυριαρχούν στη μορφή του λάιτ μοτίβ ο πίνακας με τον τσαγγάρη καλόγερο, η δίστομη φαλτσέτα και πρωτίστως τα εκατόν ενενήντα δύο σκαλοπάτια της Σκάλας Ποτέμκιν, όπου η Αλεξάνδρα σταματά στη μέση ακολουθώντας τον πατέρα της που δεν έχει τη δύναμη να προφτάσει, όπως ακριβώς σταματά στη μέση και η ζωή της καθώς ακολουθεί τον Πέτρο Φωκά.

Την οπτική της Αλεξάνδρας συμπληρώνει, σχολιάζει ή και ανατρέπει αφηγητής επίσης σε πρώτο πρόσωπο που δεν αποκαλύπτει το όνομά του, στο πλαίσιο δικής του έρευνας συναντά την Αλεξάνδρα στο μοναστήρι για τη διασταύρωση πληροφοριών και καλύπτει τα κενά ως προς την εξέλιξη της ιστορίας με υποθέσεις και με τη συνδρομή της φαντασίας του, ενώ τη ροή της αφήγησης ενισχύουν δύο κειμενικά πρόσωπα: ο δικαστής Ιορδανίδης με πληροφορίες από τη δική του οπτική για την ιστορία της Αλεξάνδρας, και ο Πέτρος Φωκάς με δικό του λογοτεχνικό, αφιερωμένο στην Αλεξάνδρα, «εγκιβωτισμένο» κείμενο («Το γεφύρι του ταχυδρόμου»).

Το ύφος του Ανδρέα Μήτσου στην προκειμένη περίπτωση προσδιορίζει ιδιαιτέρως η χρήση της μεταφοράς, καθώς μάλιστα συνδέεται με την οργάνωση των γραμματικών εικόνων, όπως: «Τα χρόνια κυλούσαν πίσω μου κοτρώνες», «μια απορία, μεγάλη σαν αρκούδα», «μου χώνει στα πλευρά το σιδερένιο αγκάθι … ο πόθος της εκδίκησης», «Την άκουσα τότε να φεύγει, τη μαγεία, από πάνω μου, συρίζοντας σαν φίδι, κομμένο στη μέση», επίσης: «Είναι σαν την πρωινή πάχνη πάνω από το ζεστό χώμα, την αχλύ. Και σαν την άλω. Το δαχτυλίδι που περιβάλλει τη σελήνη», ή ακόμα η παραστατική απόδοση της αντιπαράθεσης της Αλεξάνδρας με τον λύκο και της παρέμβασης των μελισσών (εμβληματική σύνθεση κειμένου).

Ο Ανδρέας Μήτσου

Άμεση συνάρτηση προς αυτά τα φαινόμενα διατηρεί και η αφοριστική διατύπωση, όπως: «Οι σοφίες δεν μ’ αρέσουνε. Σοφίες λένε οι γέροι και οι κακοί», «Τη συγχώρεση τη δίνει μόνο ο Θεός. Δεν είναι δουλειά των ανθρώπων».

Εξάλλου, το κείμενο προβάλλει ενδιαφέροντα στοιχεία μεταγλωσσικότητας, καταρχήν και κυρίως στη διάσταση της αυτοαναφορικότητας της γραφής (π. χ.: «Γιατί τα λέω με τέτοιον άτακτο ρυθμό όσα πράγματα μού καθορίζουν τη ζωή», «Ζητώ τη βοήθεια όποιου με διαβάζει… Θέλω να την πάρει ετούτη την ιστορία πάνω του. Να την κάνει δική του» όπου και αναφορά στη δημιουργική ανάγνωση), αλλά και στη διάσταση της αξιοποίησης των φαινομένων του λόγου ως βασικού παράγοντα για τη θεματική οργάνωση του βιβλίου (π. χ.: «Πάντα όταν βρισκόμουνα σε δυσκολία, κατέφευγα στις λέξεις», «Τις καθάριζα, τις στρογγύλευα, τις γυάλιζα να γίνουν διάφανες και να ξεγελάσουν οι λέξεις μου», «Εσύ βλέπεις πίσω από τις λέξεις. Όσα κρύβονται»).

Παράλληλα, εντοπίζουμε και ορισμένες διακειμενικές αναφορές (π. χ.: ο Αινείας που κουβαλά τον πατέρα του στους ώμους κατά την πορεία προς την εξορία, τα επικίνδυνα δώρα των Δαναών, η διπλή όψη του Ιανού, ρωσική λογοτεχνία, το εμβληματικό διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού με τον τίτλο Το μόνον της ζωής του ταξίδιον), ως επιλεκτικό σχολιασμό σημαινομένων και τεκμηρίωση της θεματικής οργάνωσης του βιβλίου.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο Ανδρέας Μήτσου για μία ακόμα φορά προτείνει στους αποδέκτες του βιβλίου του ποικίλες διαδρομές για τη δημιουργική επίσκεψη σε σημασιολογικά και αισθητικά πεδία από τον πυρήνα των πραγμάτων μέχρι και τον μακρινόν ορίζοντα αυτών, αποτρέποντας την επιφανειακή κατά λέξη πρόσληψη δεδομένων, είτε πρόκειται για ονόματα (μεταξύ των οποίων και της Αλεξάνδρας) είτε για καταστάσεις.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.

Η Αλεξάνδρα
Ανδρέας Μήτσου
Εκδ. Καστανιώτη 2015
Σελ. 256, τιμή εκδότη €14,84

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΜΗΤΣΟΥ