Ήρωας χωρίς πανοπλία

Στην καλλιτεχνική γονιμοποίηση αντίστοιχα έχουμε μια σχέση ανάγνωσης-αφομοίωσης που αναπτύσσει ο δημιουργός με τους συγγραφείς-πρότυπα, κατά την οποία δεν είναι πάντα σαφές ότι αντιλαμβάνεται τη γονιμοποίηση που δέχεται και γι’ αυτό άλλοτε αναγνωρίζει τις επιδράσεις κι άλλοτε όχι, άλλοτε τις περνά σκόπιμα στα γραπτά του κι άλλοτε αυτές μπολιάζουν εν αγνοία του τη γραφή του. Αυτή η διακειμενικότητα δεν είναι πάντα μια συνειδητή προσπάθεια δανεισμού, αλλά συχνά αποβαίνει μια απρόθετη παραπομπή όχι μόνο στον εξωτερικό κόσμο, αλλά και στο έργο άλλων συγγραφέων και επομένως μια συνομιλία μαζί τους.

Η υπόθεση του έργου, που αφορά σε έναν Οργανισμό Υγείας, όπου ο αφηγητής διορίζεται στο Δ.Σ. και μαθαίνει για το λάθος που θα στερήσει τη ζωή ενός εγχειρισμένου, αλλά και ο τρόπος γραφής είναι ένα παλίμψηστο ιδεών και τρόπων αφήγησης εν πολλοίς αναγνωρίσιμων.

Οι πατέρες λοιπόν του Γίνε ο ήρωάς μου!, γραμμένου από τον πρωτοεμφανιζόμενο Θωμά Συμεωνίδη, άφησαν μέσα στη λογοτεχνική ιστορία το γενετικό υλικό τους κι ο συγγραφέας, συνειδητά ή ασύνειδα, το αξιοποίησε. Η υπόθεση του έργου, που αφορά σε έναν Οργανισμό Υγείας, όπου ο αφηγητής διορίζεται στο Δ.Σ. και μαθαίνει για το λάθος που θα στερήσει τη ζωή ενός εγχειρισμένου, αλλά και ο τρόπος γραφής είναι ένα παλίμψηστο ιδεών και τρόπων αφήγησης εν πολλοίς αναγνωρίσιμων.

Καταρχάς, το DNA του Φραντς Κάφκα είναι το πρώτο που εντοπίζεται από τους γενετιστές μέσα στο κείμενο. Περιέχει το γνωστό ενοχικό χωρίς αιτία κλίμα, όπως το συναντήσαμε στη Δίκη, όπου ο Γιόσεφ Κ. κατηγορείται και συλλαμβάνεται με μια αόριστη μομφή. Ο πρωταγωνιστής προσπαθεί σε μια εναγώνια απόπειρα να καταλάβει γιατί κατηγορείται, ποια μορφή εξουσίας τον υποβάλλει σ’ αυτή τη διαδικασία, πόσο η λαβυρινθώδης γραφειοκρατία μπορεί να εμπλέξει το οποιοδήποτε άτομο σε μια σειρά καταπιεστικών γραναζιών. Ο Μίλαν Κούντερα προσδιορίζει το καφκικό ως εξής: η «προοδευτική συγκέντρωση της εξουσίας, που τείνει να θεοποιηθεί· η γραφειοκρατικοποίηση της κοινωνικής δραστηριότητας που μεταμορφώνει όλους τους θεσμούς σε λαβυρίνθους ως εκεί όπου δεν φτάνει το μάτι· η αποπροσωποποίηση του ατόμου που προκύπτει απ’ όλα».

Ο Θωμάς Συμεωνίδης εν προκειμένω μπαίνει ολόκορμος στο καφκικό σύμπαν, αφού ο ήρωάς του θεωρείται υπεύθυνος για τον θάνατο ενός απλού ανθρώπου σε μια εγχείριση ρουτίνας, η οποία ωστόσο αποδείχθηκε θανατηφόρα. Το καφκικό, όπως το όρισε παραπάνω ο Μίλαν Κούντερα, εφαρμόζεται στο μυθιστόρημα, με μια μεγάλη διαφορά: ο αφηγητής αμφιταλαντεύεται για το αν είναι ή όχι υπεύθυνος για τα λάθη του Οργανισμού και δεν ξέρει αν πρέπει να μιλήσει ή όχι.

Ο νεαρός πεζογράφος χρησιμοποιεί ανάλογο με τον Άρη Αλεξάνδρου τρόπο, αυτόν του απολογούμενου μπροστά στον «Ανακριτή» του, καθώς σχεδόν όλο το κείμενο παίρνει τη μορφή αναφοράς στον κο. Πρόεδρο, προς τον οποίο ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής απολογείται.

Παράλληλα, ο νεαρός πεζογράφος χρησιμοποιεί ανάλογο με τον Άρη Αλεξάνδρου τρόπο, αυτόν του απολογούμενου μπροστά στον «Ανακριτή» του, καθώς σχεδόν όλο το κείμενο παίρνει τη μορφή αναφοράς στον κο. Πρόεδρο, προς τον οποίο ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής απολογείται, προσπαθώντας να ξεκαθαρίσει –ίσως πρώτα στον εαυτό του– τι ακριβώς συνέβη. Η ενοχή αυθυποβάλλεται, όπως στο Κιβώτιο, όπου η απολογία προχωράει κι ενώ ο ανακριτής δεν έχει αποκαλύψει καθόλου τις σκέψεις του.

Επίσης, ο Θωμάς Συμεωνίδης πλάθει πρόσωπα που αντί για ονόματα φέρουν τίτλους, ο Ναρκωμένος, ο Συμβασιούχος κ.λπ., ακολουθώντας τον Ανδρέα Φραγκιά στον Λοιμό, για να αποκαλύψει συναιρέσει στο επίθετο τα χαρακτηριστικά που καθορίζουν τον καθένα. Κι επιπλέον αφήνει στο έργο του να ξεμυτίσει ένας αφηγητής αμετροεπής, σαν τον Στοππάκιο Π. του Νίκου Καχτίτση στον Εξώστη, λεπτολόγος, σκόπιμα σχολαστικός, που επιχειρεί μέσα στη σύγχυσή του να αποκαλύψει την αλήθεια με κάθε λεπτομέρεια που μπορεί να έχει και να μην έχει σημασία. Κι εδώ κρίνεται καθοριστική η επίδραση του Σάμουελ Μπέκετ με το ανοικτό τέλος και την αμφιβολία για το πόσο η γραφή μπορεί να αποδώσει την πραγματικότητα.

Το πολιτικό μέσα στο ηθικό

Αυτή η σκόπιμη ή μη διακειμενικότητα δεν σημαίνει τίποτα, αν δεν ανακαλύψουμε τον βαθύτερο στόχο της, τη λειτουργία δηλαδή που επιτελεί. Επισήμανα λοιπόν τις γόνιμες επιδράσεις στο μυθιστόρημα, για να τις προσπεράσω, αφού αυτό που έχει σημασία είναι το αισθητικό αποτέλεσμα που συνθέτουν.

Ο λεκτικός χείμαρρος του ψυχολογικού αυτού θρίλερ αποσκοπεί στο να αναδείξει τον κοινωνικοπολιτικό λαβύρινθο μέσα στον οποίο ο άνθρωπος πελαγοδρομεί.

Πιστεύω ότι η εντύπωση του βιβλίου στον αναγνώστη είναι ακριβώς η εμπλοκή του τελευταίου σε ένα θολό τοπίο ευθυνών, τις οποίες ίσως δεν μπορεί να σηκώσει ο καθένας. Ο λεκτικός χείμαρρος του ψυχολογικού αυτού θρίλερ αποσκοπεί στο να αναδείξει τον κοινωνικοπολιτικό λαβύρινθο μέσα στον οποίο ο άνθρωπος πελαγοδρομεί. Η εξουσία έχει φτιάξει ένα δαιδαλώδες κατασκεύασμα, σκόπιμα γραφειοκρατικό, που μεταθέτει εύκολα τις ευθύνες από τη μία αρχή στην άλλη, από τη μία Πτέρυγα του Οργανισμού στην άλλη. Κι ο πολίτης που εντάσσεται σαν γρανάζι σ’ αυτόν τον απρόσωπο μηχανισμό θεωρεί ότι έχει ευθύνες, που ίσως δεν του αναλογούν, πνίγεται μέσα στο χάος και συνειδητοποιεί ότι το να γίνει ήρωας, καταγγέλλοντας, αποκαλύπτοντας, δημοσιοποιώντας ό,τι μεμπτό έπεσε στην αντίληψή του, δεν είναι τόσο εύκολο.

Η λέξη «ήρωας» του τίτλου, απομακρυσμένη από το περιβάλλον ενός έπους, μιας πολεμικής σύρραξης ή ενός υπερήρωα των κόμικς και βαλμένη στο χαοτικό πεδίο των ρόλων και των ευθυνών, χάνει εντελώς το νόημά της. Σ’ αυτήν συγκρούονται η ανάγκη να βγεις μπροστά και ηρωικά να καταγγείλεις ό,τι ξέρεις, αναλαμβάνοντας τις άμεσες ή έμμεσες ευθύνες σου, και η επαναπαυμένη στάση ευθυνοφυγής, καθώς πλέον είσαι «θεός», όταν μπορείς να μένεις απαθής μπροστά στα προβλήματα, ένας δυνατός υπεράνθρωπος, κατά τον Νίτσε, που δεν έχει συναισθήματα, ενοχές και εσωτερικές πιέσεις. «Ήρωας» με βάση της συνείδησή σου ή «Θεός» προσπαθώντας να γίνεις αποδεκτός και να επιβιώσεις μέσα σε μια αδυσώπητη κοινωνία; Δυστυχώς, το σύστημα είναι φτιαγμένο έτσι ώστε να μην μπορεί κανείς να σηκώσει το ανάστημά του, είτε από εξάρτηση είτε από αβουλία είτε από βολεμένη συνείδηση.

Μέσα στο πολιτικό πλαίσιο, η σχέση πολίτη–κράτους, ενώ είναι θεωρητικά αμφίδρομη, πολλές φορές λειτουργεί ως βιτρίνα μια ολοκληρωτικής λογικής, η οποία αποβαίνει τελικά εις βάρος του ανθρώπου.

Κλείνω με μια από τις πιθανές ερμηνείες, η οποία μας οδηγεί ακόμα περαιτέρω από το καφκικό πλαίσιο. Αν διαβάσουμε το έργο πολιτικά, τότε στο κάδρο μπαίνουν όλα τα κομμάτια της κρατικής διαφθοράς, που έχει πάρει μορφή επαγγελματικής εξαπάτησης. Πολλοί άνθρωποι, όπως ο Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου, ο έχων επιρροή στα πράγματα, ο ρουφιάνος της εξουσίας, ο Συμβασιούχος που εκβιάζεται (και τελικά αυτοκτονεί), ο επί των δημοσίων σχέσεων που κατευνάζει τον κόσμο και άλλοι, εκπροσωπούν τις διάφορες θέσεις με τις οποίες το κράτος καπηλεύεται την εξουσία, και μάλιστα εις βάρος του πολίτη. Κι ενώ αυτό λειτουργεί με αλληλοκαρφώματα, συνωμοσίες, ανταγωνισμούς, εσωτερικές διαμάχες, προσπαθεί να καλύψει την όποια ατασθαλία είτε με επικοινωνιακό χειρισμό ή με μετριασμό των ευθυνών.

Το άτομο δεν μπορεί να βγει από την τραγική του θέση (θέση ήρωα αρχαίας τραγωδίας), από το ηθικό δηλαδή δίλημμα «έχω ή δεν έχω ευθύνη;» και «πώς μπορώ να τη σηκώσω;». Μέσα στο πολιτικό πλαίσιο, η σχέση πολίτη - κράτους, ενώ είναι θεωρητικά αμφίδρομη, πολλές φορές λειτουργεί ως βιτρίνα μια ολοκληρωτικής λογικής, η οποία αποβαίνει τελικά εις βάρος του ανθρώπου. Και το επίτευγμα του Θωμά Συμεωνίδη είναι ότι έβαλε τον αναγνώστη μέσα σ’ αυτήν την ασθματική διπλή παγίδευση.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

Γίνε ο ήρωάς μου!
Θωμάς Συμεωνίδης
Γαβριηλίδης 2015
Σελ. 152, τιμή εκδότη €9,59