Μαθήματα ψυχικής ανατομίας

Μ’ αυτό το μυθιστόρημα-ποταμό στήνει μπροστά μας ένα fresco, μια τοιχογραφία σαν εκείνες τις νωπογραφίες του Rivera, όπου τα πρόσωπα του πίνακα παρ’ ότι έχουν υποστεί μία ανηλεή επεξεργασία καθένα χωριστά, δεν απομονώνονται αλλά συνυπάρχουν για να αποδώσουν το σύνολο του πίνακα.

Πράγματι, ο Γιώργος Δουατζής μ’ αυτό το μυθιστόρημα-ποταμό στήνει μπροστά μας ένα fresco, μια τοιχογραφία σαν εκείνες τις νωπογραφίες του Rivera, όπου τα πρόσωπα του πίνακα παρ’ ότι έχουν υποστεί μία ανηλεή επεξεργασία καθένα χωριστά, δεν απομονώνονται αλλά συνυπάρχουν για να αποδώσουν το σύνολο του πίνακα. Έτσι και με το βιβλίο αυτό. Ο Δουατζής, που τον έχω γνωρίσει από τα ποιητικά του δοκίμια και τον θεατρικό του στοχασμό –τα αποκαλώ δοκίμια γιατί δεν παύει να σκέφτεται και να φιλοσοφεί, σαν τα βιβλία του ποιητικά ή αφηγηματικά να είναι ένα πρόσχημα για να ακουστεί ο φιλοσοφικά στοχαζόμενος λόγος του– ο Γιώργος Δουατζής, λοιπόν, παράλληλα αποκαλύπτεται ένας έξοχος ιχνηλάτης της ψυχικής σημειολογίας με την οποία δομεί αληθοφανώς τους χαρακτήρες του με τέτοια ακρίβεια που κάποιες στιγμές να έχουμε την εντύπωση ότι διαβάζουμε, μ’ όλες τις λογοτεχνικές αρετές βέβαια, την γιουγκική τυπολογία των χαρακτήρων ή την ταξινόμηση των προσωπικοτήτων σ’ ένα ψυχιατρικό εγχειρίδιο.

Ο Δουατζής σαν τον Proust και την Μadeleine του εκκινεί το βιβλίο του με την ανάμνηση εκείνη που είχε σημειώσει στο μπλοκάκι του για τον θάνατο του πατέρα. Ο πατέρας, όπως λέει και ο ίδιος ο συγγραφέας, σελ 163, είναι η λέξη κλειδί. Προσέξτε με τι αδιόρατο τρόπο ο Γιώργος Δουατζής, εν αγνοία του ίσως –αλλά αυτό δεν έχει και πολύ σημασία γιατί κάθε βιωματικός συγγραφέας αποδίδει στο έργο του την επιστημονική θεωρία–, γίνεται ένας λακανικός κλινικός προσεγγίζοντας τη πατρική διάσταση ως λέξη, δηλαδή το ανάλογο της λακανικής μεταφοράς για το «όνομα του πατρός». Ο πατέρας και η απουσία του δομούν τη ζωή της οικογένειας και το μέλλον των παιδιών, τη ζωή τους, τη σκέψη τους, την επιλογή του φύλου και την σχέση με την οποία ενδεχομένως θα συνεχίσουν τη ζωή τους.

Παράλληλα, ο βασικός πρωταγωνιστής θα αναδυθεί ο ίδιος σε Θεό-πατέρα. Μέσω της τέχνης του πλάθει τον κόσμο του ο οποίος όμως για να είναι ζωντανός απαιτείται η εμφύσηση πνοής από έναν άλλον άνθρωπο του οποίου ο πατέρας είναι επίσης απών, ψυχολογικά απών. Δύο απουσίες, μια έλλειψη του πατρικού σημαίνοντος ως προϋπόθεση της συνάντησης για να δοθεί νόημα στη ζωή των προσώπων. Αυτό είναι το βιβλίο. Αλλά μέσα σ’ αυτό το βιβλίο ο Γιώργος Δουατζής στήνει ένα πελώριο σκηνικό των ανθρώπινων σχέσεων και ιδιαίτερα των οικογενειακών.

Κάθε οικογένεια έχει μυστικά, κάποιες φορές θανατηφόρα. Έτσι, που όταν κάποιες φορές ένα παιδί παρουσιάζει μια σχιζοφρένεια αυτό να είναι το σύμπτωμα όλης της παθολογίας της οικογένειας.

Πράγματι, κάποιες φορές είχα την εντύπωση ότι αποτυπώνει λογοτεχνικά τα δοκίμια της Selvini Palazzoli για την οικογένεια, την «αντιψυχιατρική» του Laing ή το κείμενο του Lacan για την οικογενειακή δομή. Οικογενειακές σχέσεις που στην περίπτωση της Ελένης τείνουν να καταβροχθίσουν το παιδί, να το βυθίσουν μέσα στα οικογενειακά μυστικά χωρίς αναπνευστήρα. Κάθε οικογένεια έχει μυστικά, κάποιες φορές θανατηφόρα. Έτσι που όταν κάποιες φορές ένα παιδί παρουσιάζει μια σχιζοφρένεια αυτό να είναι το σύμπτωμα όλης της παθολογίας της οικογένειας. Και εδώ ο Δουατζής μας κάνει να σκεφτούμε όχι τόσο τον πατέρα αλλά τη σχιζοφρενογόνο μητέρα της Fromm-Reichmann αλλά και τις απόψεις τις δικές μου όπως τις εξέφρασα στο τελευταίο μου βιβλίο για το ρόλο της μητέρας η οποία επιμελώς στην περίπτωση της Ελένης τής παρουσιάζει μια άλλη πραγματικότητα, μια πραγματικότητα εκτός πραγματικότητας, μια προϋπόθεση, δηλαδή, για μια παραληρηματική πραγματικότητα από την οποία ευτυχώς η Ελένη διαφεύγει. Διαφεύγει; Όχι εντελώς.

Ο Γιώργος Δουατζής σαν καλός ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής, σαν τον Rubens όταν παρουσιάζει το «Mάθημα της ανατομίας» ξέρει ότι δεν μπορεί να μην έχει κόστος η κατάσταση αυτή. Έτσι, η Ελένη αποφεύγει μεν τον ψυχικό θάνατο, αλλά δεν αποφεύγει να σωματοποιήσει την απειλή του θανάτου αυτού με την μορφή ενός άσθματος το οποίο αριστοτεχνικά αναλύει ο συγγραφέας έχοντας οδηγό του την «Ψυχοσωματική σχολή του Παρισιού» και τον Marty. Πρόκειται για ένα άσθμα υπαρξιακό, η Ελένη ασθμαίνει στην ζωή. Σαν να μην είχε βρει ποτέ τη θέση της ως παιδί στην ζωή, εκδιωγμένη από έναν κόσμο που της αποκαλύπτεται ψευδής, προχωρά ασθμαίνοντας, βηματίζει ασθμαίνοντας τα χρόνια της, τουλάχιστον έως ότου συναντήσει τον Κώστα.

Το παιδί είναι επίπτωση της επιθυμίας του άλλου, του γονέα. Όπως και ο γονέας είναι επίπτωση της επιθυμίας του δικού του γονέα. Το παιδί, μ’ αυτήν την έννοια είναι υπαρκτό πριν ακόμα γεννηθεί αφού ήδη υπάρχει μέσα στους λογισμούς των γονιών. Η γέννηση απλά θα φέρει στον κόσμο το υλικό μέρος των φαντασιωτικών επενδύσεων των γονιών. Ο Δουατζής μας προσφέρει εξαιρετικές αναλύσεις μέσω μονολόγων, κυρίως μέσω του πατέρα της Ελένης, που ζώντας το άλυτο οιδιπόδειό του το προβάλλει αντιστρόφως στο παιδί του. Η Θήβα-Ελένη σώζεται με τον θάνατο του πατέρα-Οιδίποδα που επιμένοντας στην τυφλότητά του εξορίζεται ναρκισσιστικά στον τόπο του θανάτου.

Ο Γιώργος Δουατζής

Ο Γιώργος Δουατζής αναδεικνύεται επίσης ένας εξαιρετικός κλινικός σε θέματα βαρύτατα της ψυχικής οργάνωσης όπως η κατάθλιψη. Ακούστε, σελίδα 119: «Η κατάθλιψη συνιστά τραγικό γεγονός». Αλλά προσέξτε, χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα αφ’ ενός ως γλυκιά και τροφοδότης της χαράς, αφ’ ετέρου μας ομολογεί ότι έλκεται από το μη μέτριο, δηλαδή όχι από τον μέσο όρο, μ’ άλλα λόγια όχι από την φυσιολογικότητα. Αυτό τον κάνει και βάζει στο στόμα του Καρτάλου: «Αλλά και να είχα την δύναμη να ζητήσω βοήθεια ψυχιατρική θα είχα το κουράγιο να κάνω ενδοσκοπήσεις σε βάθος;». Αυτό σημαίνει: Θα είχα το κουράγιο να αφήσω το πρόβλημά μου; Γιατί αυτό ακριβώς είναι η κατάθλιψη. Το να θέλουμε να παραμένουμε φαντασιακά με αυτό που έχουμε χάσει αγνοώντας έτσι την απώλεια που έχουμε υποστεί στην πραγματικότητα. Η κατάθλιψη υπόσχεται, και γι’ αυτό είναι ανθεκτική, ότι δεν κινδυνεύουμε να χάσουμε αυτό που ήδη έχουμε χάσει στην πραγματικότητα, αγνοώντας την πραγματικότητα μέσω του φαντασιακού υποκατάστατου.

Θα έλεγα, λοιπόν, ότι πρόκειται για ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα με φανερές τις επιδράσεις του Fitzerald, του Faulkner, του Williams και των άλλων σπουδαίων συγγραφέων του αμερικάνικου νότου αλλά ταυτόχρονα και αποτέλεσμα ενός κοσμοπολίτικου ψυχολογισμού που αρδεύει από τον Καραγάτση, τον Ουράνη, τη Μαργαρίτα Λυμπεράκη, όπου οι ήρωες ζουν το δράμα τους φωνάζοντας, ίσως ουρλιάζοντας κάποιες φορές, αλλά χωρίς να ακούγονται παρά μόνον μέσα στους ίδιους. Δεν θα πω περισσότερα πάνω σ’ αυτό. Δεν είναι ώρα σύγκρισης με τις κραυγές του Munch, του Bacon ή του Rodin. Προσώρας θα πω ότι οι εσωτερικές κραυγές των ηρώων μου θύμισαν τις Συμφωνίες του Μahler, όπου η οξύτατη αντιπαράθεση των μερών υποχωρεί για την ανάδυση της αρμονίας.

Θα πω, όμως, γιατί να διαβάσουμε αυτό το βιβλίο. Πρώτον: γιατί μας αφορά. Παρ’ ότι μέσα στην εξέλιξή τους οι χαρακτήρες κινούνται από μια αδιόρατη θλίψη, το ίδιο το βιβλίο μας προσφέρεται ως θεραπεία. Είμαι σίγουρος ότι και ο ίδιος ο συγγραφέας βγήκε περισσότερο θεραπευμένος όταν το τελείωσε.

Παρ’ ότι μέσα στην εξέλιξή τους οι χαρακτήρες κινούνται από μια αδιόρατη θλίψη, το ίδιο το βιβλίο μας προσφέρεται ως θεραπεία. 

Δεύτερον: σ’ αυτούς τους καιρούς που ζούμε, όπου η ευτέλεια,  η εμπορευματοποίηση των σχέσεων υπέρ μιας κοινωνικής επιτυχίας είναι οι σηματωροί της ζωής μας, τούτο το βιβλίο, με την ευγένεια και το ήθος το, με ένταση βάθους όση και η αγωνία της ύπαρξης  –πράγμα περίεργο για τα ελληνικά δεδομένα όπου δεσπόζουν το σεξ, τα δάκρυα και η βία, στις 300 σελίδες δεν υπάρχει ούτε μία σκηνή περιγραφής σεξ–, με γραφή κλασική στα χνάρια των διαχρονικών μεγάλων συγγραφέων γίνεται διαβατήριο που κρατώντας στο σηκωμένο του χέρι ο Γιώργος Δουατζής διανοίγει το μέλλον μιας άλλης ποιότητας στις ανθρώπινες σχέσεις. Εκείνων που το υποκείμενο του Διαφωτισμού ξαναβρίσκει την θέση του στον κόσμο παραμερίζοντας την ηθική των αγορών.

Ο Δουατζής μας παραδίδει το ανθρώπινο ον έτσι όπως είναι, σαν πηλός, ένα χαϊντεγκεριανό ανέστιο και πλανώμενο ον του οποίου η έλλειψη προορισμού το κάνει και επινοεί τον προορισμό του κατοικώντας στην γλώσσα ή, όπως το λέει ο ίδιος ο συγγραφέας, οι άνθρωποι επιζητούν μια αληθοφανή δικαιολογία ύπαρξης. Μάλιστα, στην θέση του Lacan και του Heidegger για την γλώσσα, επικαλείται στην σελίδα 221 τον Λαπαθιώτη: «ο πόνος στέργει για κλουβί του τον χώρο του ανθρώπινου αλφαβήτου». Και δεν μπορώ να μην θυμηθώ εδώ το Nietzsche και τη φράση του: «έχουμε ανάγκη το ψεύδος και την τέχνη για να ζήσουμε» ή το «ζωτικό ψεύδος» του Ibsen. Έτσι, ο άνθρωπος, αυτό το άχρηστο πάθος θα έλεγε ο Sartre μετατρέπεται από άμορφο πηλό (ο πηλός είναι ο ίδιος μου ο εαυτός, λέει o συγγραφέας σελ. 53 και στη σελ 223: ζω πλάθοντας τον πηλό) σε γλυπτό από πηλό υπερθεματίζοντας δοξαστικά για το μόνο που μπορεί να επιζήσει σε μια καταστροφή: το γλυπτό του «έρωτα και της ζωής».

* Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΓΓΕΛΑΡΗΣ είναι Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας στο Univ. de Paris και συγγραφέας.

Ανάσα από πηλό
Γιώργος Δουατζής
Πάπυρος 2015
Σελ. 328, τιμή εκδότη €16,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΔΟΥΑΤΖΗ