Οι ήρωες προτιμούν τη θυσία

Στα πέντε της κείμενα οικοδομεί γερά δίπολα, στα οποία ο ένας πόλος ριψοκινδυνεύει και ενίοτε θυσιάζεται για να σώσει τον άλλο πόλο.

Η Δέσποινα Μπάτρη αξιοποιεί πολύ καλά αυτές τις δυνατότητες του εκτενούς διηγήματος. Στα πέντε της κείμενα οικοδομεί γερά δίπολα, στα οποία ο ένας πόλος ριψοκινδυνεύει και ενίοτε θυσιάζεται για να σώσει τον άλλο πόλο. Στο ομότιτλο διήγημα ο Αριστοτέλης απειλεί τον καπετάνιο του πλοιάριου να πάρει μέσα στην τρικυμία τον δαγκωμένο από φίδι σύντροφό του και να τους μεταφέρει όλους στην Αττική και στους γιατρούς της. Στο «Το ρολόι» η κοπέλα σε χωριό της Αλβανίας θυσιάζει τη γυναικεία της φύση, για να πάρει τη θέση του άνδρα της οικογένειας και να μεγαλώσει τα υπόλοιπα μέλη αλλά και να πάρει εκδίκηση για τον φόνο που υπέστησαν. Το τρίτο διήγημα με τίτλο «Η κουκκίδα» μάς μεταφέρει στη Σοβιετική Γεωργία, όπου ο πρωταθλητής κολύμβησης Σαβάρς βουτάει επανειλημμένα μες στα νερά της λίμνης για να σώσει τους επιβάτες ενός λεωφορείου που είχε πέσει μέσα. Στο «Η φωτογραφία της νύφης» οι τέσσερις αδελφές μιας φτωχής οικογένειας θυσιάζονται, προκειμένου να μείνουν τα λιγοστά κτήματα στη μικρότερη αδελφή κι έτσι να μπορέσει να τα δώσει ως προίκα και να παντρευτεί. Και τέλος, στο «Αν δεν πολεμήσεις, σημαίνει ότι ηττήθηκες;», ο γερμανός πλοίαρχος πολεμικού πλοίου διαβάζει με συγκίνηση τα γράμματα της μάνας ενός νεκρού ναύτη, τα οποία γράφονταν και στέλνονταν από αυτήν, αν και ήξερε καλά ότι αυτός έχει πλέον πεθάνει.

Ποικίλα δίπολα σε ποικίλους χρονότοπους

Τα πέντε έργα όχι μόνο αρμόζονται στα ποικίλα δίπολα, όπως προανέφερα, αλλά παράλληλα διασπείρονται σε ποικίλους χρονότοπους, ακριβώς για να δέσουν οι ιστορίες τους με τα κατάλληλα πολιτισμικά περιβάλλοντα. Ο κώδικας τιμής της Αλβανίας, που θέλει τη γυναίκα δυνάμει άνδρα, αντιστίζεται με τον κώδικα του Πακιστάν, όπου η γυναίκα θεωρείται βάρος, ο πατέρας χωρίς γιους άτυχος και οι ανύπαντρες κόρες επαχθείς κοτρόνες στον λαιμό του. Ο γεωργιανός πρωταθλητής και ο γερμανός καπετάνιος ορθώνουν το ανάστημά τους σε ανάλογα περιβάλλοντα, τα οποία θέλουν επιτυχίες, σκληρή πειθαρχία και υποταγή στο συλλογικό-εθνικό συμφέρον.

Οι ήρωες της Δέσποινας Μπάτρη γειώνονται με την καθημερινότητα και δεν γίνονται ουτοπικοί υπερήρωες, καθώς δεν απομακρύνονται από το έδαφος της αυτοθυσίας, της συνείδησης και της προσφοράς.

Ομολογώ ότι εξεπλάγην θετικά με την αρτιότητα της πλοκής, που οδηγεί κλιμακωτά και στην κορύφωση της συγκίνησης. Εκτός από το πρώτο διήγημα, το οποίο –κατά τη γνώμη μου– ενέχει δείγματα πρωτολειακής αμηχανίας, τα υπόλοιπα διαρθρώνονται με δεξιότητα και αντιθετικές σχέσεις. Για παράδειγμα στην «Κουκκίδα» η εναλλαγή της οπτικής γωνίας, μια στον πρωταθλητή που προπονείται πέριξ της λίμνης και μια στον επίδοξο αυτόχειρα, κάνει τα δύο πρόσωπα σταδιακά να συγκλίνουν. Από τη μία, η σκληρή πάλη με το σώμα, οι αυτοματισμοί του, η προσπάθεια των μυών να ακολουθήσουν ένα σταθερό ρυθμό και του μυαλού να μείνει εστιασμένο στον στόχο, κι από την άλλη η στασιμότητα της ζωής και η απόφαση να δοθεί ένα τέλος σ’ αυτήν είναι οι δύο σκάλες που όλο και πλησιάζουν σε έναν παροξυσμό. 

Και φυσικά σε όλα τίθεται το θέμα της θυσίας σε μια εποχή όπου ο ήρωας είτε είναι χολυγουντιανό υπερθέαμα, που τοποθετείται έξω από τα ανθρώπινα όρια, ή είναι παλιομοδίτικη περσόνα, η οποία φαίνεται άκαιρη στους αντιηρωικούς καιρούς μας. Οι ήρωες της Δέσποινας Μπάτρη γειώνονται με την καθημερινότητα και δεν γίνονται ουτοπικοί υπερήρωες, καθώς δεν απομακρύνονται από το έδαφος της αυτοθυσίας, της συνείδησης και της προσφοράς. Στις συνθήκες και στο δεδομένο περιβάλλον ριψοκινδυνεύουν τη ζωή τους –κάποιοι από αυτούς μάλιστα τη χάνουν τόσο συνειδητά, τόσο αποφασισμένα– και προκρίνουν με όλη τους την αυταπάρνηση έναν βαθιά ενσυνείδητο ανθρωπισμό. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

Ή όλοι ή κανείς
Δέσποινα Μπάτρη
Μεταίχμιο 2015
Σελ. 232, τιμή εκδότη € 12,20