Στο τεντωμένο σκοινί της γραφής

Για τη συλλογή διηγημάτων της Δέσποινας Μπάτρη Ή όλοι ή κανείς (εκδ. Μεταίχμιο).

Της Έλενας Μαρούτσου

Το βιβλίο με τίτλο Ή όλοι ή κανείς της πρωτοεμφανιζόμενης Δέσποινας Μπάτρη (εκδ. Μεταίχμιο) είναι μια συλλογή από πέντε εκτενή διηγήματα. Καθώς διάβαζα το πρώτο από αυτά, το οποίο έδωσε και τον τίτλο σε όλη τη συλλογή, μου γεννήθηκε η αυθαίρετη σκέψη πως η συγγραφέας θα επιχειρήσει κάποιο είδος λογοτεχνικής επεξεργασίας αυτοβιογραφικών επεισοδίων, κάτι που συχνά συναντάμε σε πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, μια που το σταθερό έδαφος των βιωμένων εμπειριών προσφέρει την απαραίτητη σιγουριά σε κάποιον που επιχειρεί το επικίνδυνο άλμα της μετάπλασής τους. Θυμίζει, θέλω να πω, ο πρωτοεμφανιζόμενος λογοτέχνης έναν ακροβάτη που για να επιχειρήσει να περπατήσει στο τεντωμένο σκοινί της συγγραφής, επιλέγει συχνά να κρατάει το σταθερό οριζόντιο δοκάρι της πραγματικότητάς του, για να ισορροπήσει.

Βέβαια, η σκέψη περί αυτοβιογραφικών επεισοδίων δεν ήταν ολότελα αυθαίρετη. Την πυροδότησε η αφιέρωση του βιβλίου στον πατέρα της, ο οποίος εμφανίζεται με το πραγματικό του όνομα στο πρώτο διήγημα που στο κέντρο του έχει μια γυναίκα στο μαιευτήριο καθώς περιμένει τον άντρα της να την πάρει να φύγουνε. Το συγκεκριμένο διήγημα πλέκει αρκετά αριστοτεχνικά τρία διαφορετικά επεισόδια, το ένα απ’ το παρελθόν του πατέρα, το άλλα δύο απ’ το παρόν και το παρελθόν, αντίστοιχα, της κόρης, με τη μέθοδο των συνεχών φλας μπακ. Η τελική βελονιά δένει σε ένα σύνολο τις διαφορετικές σκηνές και αποκαλύπτει το νόημα που παίρνει για την ηρωίδα η φράση που έλεγε ο πατέρας της «Ή όλοι ή κανείς».

Η συγγραφέας εδώ χτίζει το πιο στέρεο και συγκινητικό ταυτόχρονα πορτρέτο όλων των ηρωίδων και ηρώων αυτής της συλλογής.

Το δεύτερο διήγημα, «Το ρολόι», μας μεταφέρει σ’ ένα χωριό της Αλβανίας και ηρωίδα του είναι μια γυναίκα που από νωρίς αναγκάστηκε, σύμφωνα με το εθιμοτυπικό δίκαιο του τόπου της, να επωμιστεί μεταφορικά και κυριολεκτικά το ρόλο του άντρα. Η συγγραφέας εδώ χτίζει, κατά τη γνώμη μου, το πιο στέρεο και συγκινητικό ταυτόχρονα πορτρέτο όλων των ηρωίδων και ηρώων αυτής της συλλογής, βουτώντας το πινέλο της πότε στον κοινωνικό-ιστορικό περιβάλλον της κοπέλας και πότε στην ψυχοσύνθεσή της που καθώς σιγά σιγά μεταμορφώνεται ψυχή τε και σώματι σε άντρα διατηρεί τη μνήμη της γυναικείας της φύσης όπως το κεχριμπάρι διατηρεί αλώβητο κι αιχμαλωτισμένο το νεκρό πια έντομο στο βάθος του.

Στο τρίτο διήγημα το νήμα της αφήγησης πιάνουν εναλλάξ πότε ένας υποψήφιος αυτόχειρας και πότε ένας αρμένιος παγκόσμιος πρωταθλητής κολύμβησης με φόντο τη λίμνη του Ερεβάν. Όπως και στα προηγούμενα διηγήματα κεντρικό ρόλο παίζει η έννοια της ευθύνης, της θυσίας και της προσωπικής βούλησης που εδώ έρχονται να αναμετρηθούν με αυτό που ονομάζουμε «μοιραίο» ή «ατύχημα».

Από την Αρμενία μεταφερόμαστε στο τέταρτο διήγημα σ’ ένα χωριό του Πακιστάν με εναρκτήρια σκηνή το λιθοβολισμό μιας κοπέλας που παραστράτησε από τα κοινώς αποδεκτά όρια της γυναικείας ευπρέπειας. Στο λιθοβολισμό συμμετέχουν τέσσερις από τις πέντε αδελφές μιας οικογένειας που για κακή τύχη του πατέρα τους και των ιδίων δεν ευτύχησαν να είναι άντρες. Όπως και στο διήγημα με την Αλβανίδα αγρότισσα, μπαίνει κι εδώ στο επίκεντρο η κοινωνική θέση της γυναίκας, καθώς και η έννοια της θυσίας, μια που το διήγημα αρχίζει με μια θυσία και τελειώνει με μια άλλη θυσία, διαφορετική στον σκοπό αλλά πολύ κοντά στις αιτίες που προκάλεσαν την πρώτη.

Η Δέσποινα Μπάτρη

Στο τελευταίο διήγημα πρωταγωνιστούν ένας άντρας και μια γυναίκα. Ο άντρας είναι ο καπετάνιος ενός γερμανικού πλοίου και η γυναίκα είναι η μάνα ενός νεκρού ναύτη που στα όρια της τρέλας συνεχίζει να γράφει επιστολές στο γιο της ακόμα και μετά το θάνατό του. Τις επιστολές αυτές διαβάζει ο καπετάνιος –και ο αναγνώστης– σε ενοχικά διαλείμματα από την υπηρεσία του και καθοδηγούν την τελική πράξη αυτοθυσίας από μέρους του για τη σωτηρία του πληρώματός του.

Οι αναδρομές στο χρόνο και η συνύφανση διαφορετικών επεισοδίων αλλά οπτικών γωνιών μέσα στο ίδιο διήγημα, φανερώνουν ωριμότητα, ενώ ο κοινωνικός προβληματισμός συμβαδίζει αρκετά αρμονικά με τη ψυχογραφία των προσώπων.

Η Δέσποινα Μπάτρη, αν και πρωτοεμφανιζόμενη, δείχνει να χειρίζεται με αρκετή επιδεξιότητα ζητήματα δομής και πλοκής. Οι αναδρομές στο χρόνο και η συνύφανση διαφορετικών επεισοδίων αλλά και οπτικών γωνιών μέσα στο ίδιο διήγημα, φανερώνουν ωριμότητα, ενώ ο κοινωνικός προβληματισμός συμβαδίζει αρκετά αρμονικά με τη ψυχογραφία των προσώπων χωρίς να υποτάσσεται το ένα στο άλλο. Συχνά μάλιστα χρησιμοποιεί το στοιχείο της έκπληξης, σαν ένα μυστικό στη φούχτα που την κραδαίνει μέχρι τελευταία στιγμή μπροστά στον αναγνώστη καθώς αυτός αδημονεί σαν παιδί να δει τι κρύβει. Σαν μόνο κίνδυνο θα έβλεπα να γέρνει κάποιες στιγμές η αφήγηση προς το μελό –ειδικά στο τελευταίο διήγημα– όμως τελικά η νεοαφιγχθείσα συγγραφέας πιστεύω πως κρατάει καλά το δοκάρι της στο τεντωμένο νήμα πάνω στο οποίο βαδίζει.

Ολοκληρώνοντας μάλιστα την ανάγνωση του βιβλίου κατάλαβα πως το δοκάρι αυτό που βοηθά στην ισορροπία της συγκεκριμένης συγγραφέως δεν είναι, όπως είχα άστοχα υποθέσει στην αρχή, η βιωμένη εμπειρία, αλλά η ικανότητά της να επινοεί πειστικά ανθρώπινους χαρακτήρες και να τους δίνει σάρκα και οστά πατώντας εναλλάξ το ένα πόδι στην ιστορία –στο οπισθόφυλλο πληροφορούμαστε πως ένας τουλάχιστον ήρωας σε κάθε διήγημα είναι πραγματικός, υπαρκτός– και με το άλλο πόδι στην φαντασία. Το λίκνισμα της ακροβάτισσας καθώς προχωράει, βάζοντας μια το ένα, μια το άλλο πόδι μπροστά, κρατάει το κοινό σε εγρήγορση καθώς παρακολουθεί κρατώντας την ανάσα του.

* Η ΕΛΕΝΑ ΜΑΡΟΥΤΣΟΥ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός.

Ή όλοι ή κανείς
Δέσποινα Μπάτρη
Μεταίχμιο 2015
Σελ. 232, τιμή εκδότη € 12,20