Με τον τρόπο του Έντουαρντ Χόπερ

Όλες οι ιστορίες έχουν θεματική ομοιογένεια αφού κοινός τόπος τους είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, η αποξένωση και τα ανθρώπινα αδιέξοδα.

Μια τηλεγραφική σχεδόν περιδιάβαση στις 14 ιστορίες του βιβλίου: Στο πρώτο διήγημα που έδωσε και τον τίτλο του βιβλίου, μια ιστορία βγαλμένη από έναν ζωγραφικό πίνακα εμφιλοχωρεί στην πληκτική ζωή μιας γυναίκας που νιώθει τη σκληρότητα και την απόρριψη του συζύγου της. Στο Ο Άρης και το Τέρας, ένα παράξενο ζευγάρι με αλλόκοτες συμπεριφορές διαφωνεί έντονα σε ένα καθώς πρέπει εστιατόριο, αναγκάζοντας το μικρό παιδί τους από την ταραχή του να βγει από τον μέσα χώρο, έξω, στην άσφαλτο, με απρόβλεπτες συνέπειες. Στο διήγημα Ομφάλιος λώρος ένας άνδρας με άνοια, μια χιονισμένη μέρα, θυμάται το τέλος της μάνας του που σκοτώθηκε στις ράγες ενός τρένου, κι έτσι, ανακαλύπτει εκ νέου τον χαμένο ομφάλιο λώρο που συνέδεε το γκρίζο του παρόν με το τραυματικό παρελθόν του. Το διήγημα διακρίνεται για τις ωραίες περιγραφές του φυσικού τοπίου, τη λεπταίσθητη παρατηρητικότητα και την έντονη ποιητικότητα. Στο διήγημα Από τον 2ο στον 5ο, μια ευάλωτη κι αδύναμη γυναίκα υποπτεύεται πως ο άνδρας της, με τον οποίον έχουν αποκτήσει δυο παιδιά, την απατά. Επιστρατεύει τα κουράγια της κι επισκέπτεται έναν ντέντεκτιβ, αλλά την κρίσιμη στιγμή της συμφωνίας παραλύει και το βάζει στα πόδια. Αντιγράφω τον επίλογο της ιστορίας: (σελ. 37) «Δεν περίσσεψε χρόνος να συνειδητοποιήσει ποιος αέρας της φούσκωνε το στήθος. Της αξιοπρέπειας ή του φόβου; Τι της πάγωσε τα χέρια. Ίδρωσε, μούδιασε και ψέλλισε: με συγχωρείτε. Σηκώθηκε, βγήκε από το γραφείο και τρέχοντας κατέβηκε τους πέντε ορόφους, κυνηγημένη από την εικόνα του Γιώργου που όλο και μεγεθυνόταν και τη δική της που όλο και μίκραινε. Μίκραινε». Στο Μετά το τέλος, ένα γράμμα αγάπης και αποκάλυψης ερωτικών σκιρτημάτων από έναν παιδικό συμμαθητή και αργότερα καλό φίλο, κάνει μια γυναίκα να το στείλει, μέσα στον χώρο των κοιμητηρίων, σ’ έναν ανέλπιστο παραλήπτη. Έκτο κατά σειρά διήγημα το Σε ύποπτη κατεύθυνση. Εδώ, ο Βύρωνας και η Μαρία έχουν φτάσει ως ζευγάρι σε οριακό σημείο. Εκείνος στη μέση ηλικία με πρόβλημα στην καρδιά, παροπλισμένος ερωτικά, ζηλεύει την ζωηρή, κοκέτα και υπερδραστήρια 35άχρονη γυναίκα του, υποψιασμένος πως τον απατά. Σε κάποια έξοδό της, αποφασίζει να την παρακολουθήσει, όταν όμως γίνεται αντιληπτός από εκείνη, αρχίζει να της ζητά συγνώμη. Το διήγημα θα ήταν δραστικότερο, αν η συγγραφέας δεν μας αποκάλυπτε τις προθέσεις της ηρωίδας και άφηνε να αιωρείται ως το τέλος στην ατμόσφαιρα η ύπαρξη ή όχι της εξωσυζυγικής σχέσης.

Η δράση των ιστοριών είναι περισσότερο εσωτερική. Οι μετακινήσεις των ηρώων, οι διαδρομές τους, ακόμα και οι τόποι όπου βρίσκονται, είναι αντανακλάσεις της ψυχοσύνθεσής τους και του εσωτερικού τους κόσμου.

Το Σε ύπνο βαθύ, ένα καλογραμμένο διήγημα, μου θύμισε έντονα κάποιες σκηνές από την αριστουργηματική ταινία του Κισλόφσκι «Bleu». Μια γυναίκα χάνει τον άνδρα της σε αυτοκινητιστικό ατύχημα. Στο αυτοκίνητο βρίσκεται και μια δεκαοχτάχρονη κοπέλα, η Λία, που λέει στη σύζυγο πως ο άνδρας της την είχε πάρει κάνοντας η ίδια ωτοστόπ. Όμως, από συγκυρία της τύχης, η χήρα γυναίκα εξακριβώνει την πικρή αλήθεια. Στο τσαντάκι, έχουμε την περιπέτεια ενός παντρεμένου μεσήλικα που τα μπλέκει με μια μικρούλα. Με σκηνοθετικό τρόπο γραφής αποκαλύπτονται τα στάδια που διάνυσε η σχέση τους μέχρι τον χωρισμό. Τα μότο στις 5 υποενότητες είναι ενδεικτικά της κλιμάκωσης του πάθους: σας αγαπώ, με αδικείς, σε βαριέμαι, σε σιχαίνομαι, σε μισώ. Ο παντρεμένος θα ξεφορτωθεί τελικά την εύκολη μικρή, κι εκείνη, δαρμένη και περιφρονημένη, θα ριχτεί σε κάποιον άλλον άνδρα, σ’ ένα τρένο. Το τσαντάκι της, που άλλοτε μάζευε τα χρήματα των εραστών της, θαρρεί ο αναγνώστης πως λειτουργεί ως μέσο όπου προβάλλεται το εκάστοτε πάθος, ένα υλικό αντικείμενο που γειώνει πάθη, εντάσεις και αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα. Το διήγημα έχει μορφή συμπυκνωμένης νουβέλας. Στο Εν-Εν-Εν, έχουμε ένα εξαιρετικό διήγημα αναδρομής στο παρελθόν και σκόρπιων φευγαλέων στιγμών της προηγούμενης ζωής, όπου το τρέξιμο, ο χορός, τα παιχνίδια, οι αγώνες, οι αγάπες, η μάνα του ήρωα επιστρέφουν βασανιστικά στον νου, με την τεχνική του φλας μπακ, λίγο προτού εκείνος συνειδητοποιήσει τον ακρωτηριασμό του ποδιού του σε κάποιο νοσοκομείο. Δέκατο κατά σειρά διήγημα το Τοις μετρητοίς. Σκηνοθετική ματιά και μοντερνιστικά στοιχεία γραφής σε μια ιστορία όπου παρουσιάζεται ο ψυχολογικός και οικονομικός ξεπεσμός ενός άνδρα, μέσα από 6 μικρά επεισόδια. Σαν ταινία μικρού μήκους. Η καταληκτική φράση του διηγήματος ενδεικτική και αποκαλυπτική για το βάλτωμα του ήρωα της Κ. «Καταντημένος ούτε στη κατάντια να χωράει». Στο Η κλειδαρότρυπα, μια δεκαπεντάχρονη κοπέλα ερωτεύεται, κοιτώντας από την κλειδαρότρυπα του σπιτιού της, τον φίλο εκείνου που της προόριζαν οι δικοί της για γαμπρό. Καλογραμμένο διήγημα με γλυκόπικρο και απρόσμενο τέλος. Στο 60 χρόνια άλλοθι, έχουμε το ακαταμάχητο άλλοθι μιας γυναίκας που έπνιξε την κυρία της, που επί 60 χρόνια την καταπίεζε και την έκανε να δεινοπαθεί. Στο Η μάρτυρας έχουμε ανθρώπινες συγκρούσεις και αδιέξοδα, με το ποιητικό στοιχείο να διεισδύει στην αφήγηση και, ιδίως, στο επιμύθιο του διηγήματος. Τέλος Τα τελευταία νέα. Εδώ έχουμε τον απρόσμενο διακτινισμό του Παύλου με διαστημόπλοιο στον πλανήτη Άρη, μέσα από ένα όνειρο, ενώ είναι άρρωστος και παίρνει αντιβίωση.

Κάποιες γενικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις, τώρα, για τα διηγήματα της Άννυς Κουτροκόη.

Όλες οι ιστορίες έχουν θεματική ομοιογένεια αλλά και υφολογική (όχι πάντα) συνάφεια, σε βαθμό που να αποτελούν αρμονικά μια συλλογή, αφού κοινός τόπος τους είναι οι ανθρώπινες σχέσεις, η αποξένωση και τα ανθρώπινα αδιέξοδα.

Σε αρκετά διηγήματα υπάρχει θεατρικότητα και αλλού κινηματογραφική οπτική, με την κάμερα να εστιάζει σε συγκεκριμένα σημεία, επιλεγμένα από την αφηγήτρια, για να στηθεί το στόρι. Τα διηγήματα δηλαδή στο σύνολό τους είναι στιγμές μέσα στον χρόνο, φωτιζόμενα από την πένα της συγγραφέως και δεν ξετυλίγονται σε βάθος χρόνου.

Οι ήρωες της Κουτροκόη είναι ευάλωτοι και αδύναμοι. Πάντα αγγίζουν κάποια όρια, όμως συχνά υποχωρούν, το βάζουν στα πόδια, δεν τολμούν το απαραίτητο επιπλέον βήμα για να γλιτώσουν από τη στερημένη ζωή και τη μοναξιά τους. Μένουν μετέωροι, άπραγοι, αναποφάσιστοι, μη δίνοντας λύση στα προβλήματά τους.

Η δράση των ιστοριών, παρότι σε αρκετές, φαινομενικά, υπάρχει, έστω σε υποτυπώδη μορφή, είναι περισσότερο εσωτερική. Οι μετακινήσεις των ηρώων, οι διαδρομές τους, ακόμα και οι τόποι όπου βρίσκονται, είναι αντανακλάσεις της ψυχοσύνθεσής τους και του εσωτερικού τους κόσμου. Ακόμα και τα λόγια τους είναι ενταγμένα στην αφήγηση και δεν λέγονται χωριστά, με διαλόγους και παύλες, σε ξεχωριστές παραγράφους. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τον τρόπο αφήγησης, δείχνουν πως η Κουτροκόη ακολουθεί με συνέπεια μια μετεξέλιξη του εσωτερικού μονολόγου, που καλλιέργησε και υποστήριξε με συνεργασίες το περιοδικό «Νέα Πορεία» του Τηλέμαχου Αλαβέρα, στο οποίο υπήρξε και η ίδια ταχτική συνεργάτης, ένα στιλ γραφής που και σήμερα ακολουθούν αρκετοί λογοτέχνες της πόλης, παλιότεροι και νεότεροι. Επίσης υπάρχουν και κάποιες υφολογικές συνάφειες στη γραφή της Κουτροκόη με την Μ. Κ. Αγαθοπούλου, σε ένα άλλο όμως επίπεδο.

Οι ήρωες της Κουτροκόη είναι ευάλωτοι και αδύναμοι. Δεν είναι ολοκληρωμένοι χαρακτήρες, υπό την έννοια ότι γνωρίζουμε μόνο κάποιες αντιδράσεις και συμπεριφορές τους σε δεδομένη παροντική στιγμή, και κάτω από αυτό το αφηγηματικό πρίσμα, δεν γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθούν στο μέλλον ή πώς αντιδρούσαν σε παρόμοια περιστατικά στο παρελθόν. Πάντα αγγίζουν κάποια όρια, όμως συχνά υποχωρούν, το βάζουν στα πόδια, δεν τολμούν το απαραίτητο επιπλέον βήμα για να γλιτώσουν από τη στερημένη ζωή και τη μοναξιά τους. Μένουν μετέωροι, άπραγοι, αναποφάσιστοι, μη δίνοντας λύση στα προβλήματά τους. Είναι ένας χαμηλών εντάσεων, βουβός, σιωπηλός κόσμος που αρκείται στα ελάχιστα, μ’ έναν υποτυπώδη ερωτισμό και μια κάπως παλιοκαιρίσια ευαισθησία να τον χαρακτηρίζει. Ο αφανής αυτός κόσμος όμως επιβιώνει και η συγγραφέας τον καταγράφει, τον φωτογραφίζει, τον αναπαριστά, με ποιητικότητα και ευαισθησία. Φαίνεται πως αυτοί οι ήρωες εκφράζουν και εμπνέουν τη συγγραφέα, τους αγαπά και τους διασώζει δια της γραφής.

Το ποιητικό στοιχείο διαποτίζει το σύνολο των ιστοριών, ιδίως τις απολήξεις και τα επιμύθιά τους. Αυτό είναι απολύτως φυσιολογικό και εξηγήσιμο, αφού η Κουτροκόη είναι πρωτίστως ποιήτρια και δευτερευόντως πεζογράφος.

Εν κατακλείδι: Η Άννυ Κουτροκόη, που ξέχωρα από το ποιητικό της έργο δημοσίευσε και δοκίμια (ποιητικά ή κριτικά) για το έργο της Κέντρου Αγαθοπούλου, του Τηλέμαχου Αλαβέρα και του Γκυ ντε Μωπασάν, φαίνεται πως ακολουθεί την πορεία αρκετών λογοτεχνών της πόλης, που, έχοντας ως αφετηρία και σημείο εκκίνησης την ποίηση, και παράλληλα μ’ αυτήν, γράφουν και πεζογραφία. Εξέλαβα τα 14 δημοσιευμένα διηγήματά της σαν πίνακες του αμερικανού ζωγράφου Έντουαρντ Χόπερ, όπου κυριαρχεί το αίσθημα της μοναξιάς, της αποξένωσης των ανθρώπων αλλά και μιας απόλυτα ελεγχόμενης απόγνωσης. Ο χρόνος θα δείξει αν το Ποιος δάγκωσε τελικά το μήλο, ήταν μια μεμονωμένη και ξεκομμένη από το ποιητικό της έργο πεζογραφική κατάθεση ή ο προάγγελος μιας πεζογραφικής πορείας που θα συνεχιστεί και στο μέλλον. 

Το κείμενο αναγνώστηκε σε τιμητική εκδήλωση για το συνολικό έργο της Άννυς Κουτροκόη, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, την Πέμπτη, 29 Ιανουαρίου 2015.

*Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. 

Ποιος δάγκωσε το μήλο τελικά
Αννυ Κουτροκόη
Οδός Πανός 2009
Σελ. 128, τιμή εκδότη € 11,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΝΥΣ ΚΟΥΤΡΟΚΟΗ