«Η Αυτοκράτειρα», του Δούκα Καπάνταη (κριτική)

Tου Άλκη Γούναρη*

Η Αισθητική της Αυτής Μεγαλειότητος

Όπως κάθε μορφή τέχνης έτσι και η λογοτεχνία, ακόμα κι όταν πρόκειται για ερωτική λογοτεχνία στα άκρα ή για πορνογραφία, είναι παρακινδυνευμένο –αν όχι ανόητο- να κρίνεται με ηθικούς όρους. Παρ’ όλα αυτά, το ίδιο το έργο μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να αναδεικνύει, να υπονοεί ή να θέτει ευθέως ηθικά ερωτήματα στα οποία ο αναγνώστης μπορεί είτε να σκοντάφτει είτε να τα προσπερνά αδιάφορα.

Συνέβη και ήμουν από τους λίγους προνομιούχους που παρακολούθησαν εκ του σύνεγγυς τα δύο τελευταία χρόνια τη γέννηση, την ενηλικίωση και εν τέλει τη στέψη της Αυτοκράτειρας, σε πρωτότυπες και τελετουργικές αναγνώσεις της, και είναι αλήθεια ότι οι εντυπώσεις μου μέσα σε αυτήν την περίοδο σταδιακά μεταβάλλονταν.

Περνώντας από το στάδιο των συγκρίσεων και των διακειμενικών αναφορών, συναντώντας την πανουργία της Σεχραζάντ στις αφηγήσεις του μυστικοσύμβουλου, την αθωότητα της Marie Gabrielle στις λεπτομερώς εικονογραφημένες περιγραφές, τους εμμονικούς επιβάτες του Μέγα Ανατολικού να παρελαύνουν ανάμεσα στους κατοίκους της Νέας Γης, τα σκοτεινά οικογενειακά συμπλέγματα του Bataille, αλλά και τις ρομαντικά επικίνδυνες σχέσεις του Pierre Choderlos de Laclos, εγκατέλειψα τους παραλληλισμούς και μπήκα σιγά σιγά στο κινηματογραφικά δομημένο σύμπαν του Δούκα Καπάνταη. Θα πρέπει να διευκρινίσω εδώ, ότι προτού το διαβάσω, είχα ακούσει ολόκληρο το βιβλίο, αρκετά αποσπάσματά του περισσότερες από δύο φορές, με τον χαρακτηριστικά παραστατικό και ζωηρό τρόπο ανάγνωσης του ίδιου του συγγραφέα.

Αν έκλεινα λοιπόν εντός παρενθέσεως την αυθεντική πρότερη «ακουστική» εμπειρία μου και ξεχνώντας παράλληλα τις αντιδράσεις των συνακροατών μου -τις οποίες σημειωτέον παρακολουθούσα με εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον, κυρίως τη συχνή αμηχανία τους- τότε ενδεχομένως να μπορούσα να συνοψίσω αυτό που μένει σε πέντε λέξεις που μου έρχονται αυθόρμητα στο μυαλό: Ηθική - αισθητική - εξουσία - λαγνεία - πορνογραφία.

doukas Όλα αυτά σε σύμπλεξη και χωρίς αξιολογική ιεράρχηση. Η Αυτοκράτειρα τοποθετημένη στο μέλλον -και κάνοντας την παραδοχή ότι η αισθητική θα μπορούσε να είναι η μελλοντική ηθική- χωρίς να συμμετέχει άμεσα στην αναζήτηση του αγαθού, συμβάλει στην ηθική -μεταηθική πιο σωστά- διερώτηση και ταυτόχρονα αποκαλύπτει μια καθαρή αισθητική. Τα ηθικά προβλήματα της Νέας Γης είναι αρχετυπικά σε τέτοιο βαθμό, που το ίδιο το ηθικό ερώτημα χάνει το νόημά του. Μικρά και μεγάλα διλήμματα εγείρονται και σβήνουν συνεχώς μέσα στο κείμενο, μένοντας αναπάντητα και παραχωρώντας τη θέση τους στην αισθητική μιας εύκολης (είναι άραγε ουδέποτε εύκολη;) ή λιγότερο εύκολης ηδονής. Η ηδονή λοιπόν ως κοινός τόπος αισθητικής και ηθικής συνιστά το μέσο του συγγραφέα. Ένα μέσο -και γι’ αυτό θα μπορούσε να τον κατηγορήσει κανείς- που χρησιμοποιείται έντεχνα για να θέσει επανειλημμένα σε δοκιμασία τα όρια του ηθικού και αισθητικού καθωσπρεπισμού. Ο Καπάνταης, ακολουθεί ευλαβικά την συμβουλή του De Sade: οι αφηγήσεις πρέπει να είναι διεξοδικές και εκτεταμένες, χωρίς την συγκάλυψη κανενός περιστατικού, αφού άλλωστε τα πιο ασήμαντα περιστατικά εξυπηρετούν αυτό που περιμένουν οι μυημένοι.

Κατασκευάζει ένα σύμπαν γεμάτο δολοπλοκίες, καταναγκασμούς, διαστροφές, σαδομαζοχιστικές πρακτικές, τελετουργικούς οργασμούς και αιμομικτικά ειδύλλια, επιστέγασμα των οποίων αποτελεί το λεγόμενο Σφράγισμα. Αντίθετα από τον De Sade, στις αφηγήσεις του οποίου το αίμα του μαρτυρίου και της απόλυτης εξουσίας έχει ως αποτέλεσμα η ερωτική πράξη να ανάγεται στην εξουσία της Φύσης, στην Αυτοκράτειρα η βασανιστική συχνά ηδονή αλλά και το απολαυστικό, ρομαντικών καταβολών, αγνό σεξ, ανάγεται στην εξουσία των Θεσμών.

imperatrice Το Σφράγισμα λοιπόν της λειψής μητρός, το ύψιστο τελετουργικό συμβάν και ταυτόχρονα το δημοφιλέστερο λαϊκό θέαμα, επιβεβαιώνει την παντοκρατορία των Θεσμών. Πρωταγωνιστής εδώ, ο φυσικός, συναισθηματικός και ηθικός πόνος που συνεπάγεται αυτό το συμβάν, όχι ως τιμωρία, εξευτελισμός ή ταπείνωση, αλλά ως μνημοτεχνική μέθοδος -όπως ακριβώς περιγράφει ο Nietzsche- και μάλιστα όχι κατευθυνόμενη στον παθόντα, αλλά στο φιλοθεάμον παραδειγματιζόμενο και φιλήδονο κοινό. Η επιβολή των Θεσμών και η απόδοση της δικαιοσύνης εξοφλώντας το χρέος με ισοδύναμη ηδονή -ηδονή πράττοντας το Κακό- συνιστά για τον Nietzsche τον τρόπο που γεννιέται ο κόσμος της ηθικής. Για τους νομοταγείς υπηκόους της Αυτοκράτειρας το να βλέπουν τους άλλους να υποφέρουν τους κάνει καλό, αλλά γι’ αυτούς που ασκούν την εξουσία, το να κάνουν τους άλλους να υποφέρουν τους κάνει ακόμα καλύτερο. Αλήθεια! Είναι νοσηρό για τους ανθρώπους της Νέας Γης να ντρέπονται για τα ένστικτά τους; Ή όχι πια;

Επιχειρώντας να απαντήσει στα ερωτήματα που τον βασανίζουν ο έμπιστος μυστικοσύμβουλος του Αυτοκράτορα, έχοντας χάσει την ευκαιρία να γίνει ο ίδιος Αυτοκράτορας, έχει καταλάβει και υπηρετήσει με παρρησία το διακεκριμένο αυτό αξίωμα. Τώρα βρίσκεται έγκλειστος, μόνος, εγκαταλελειμμένος και ταπεινωμένος στο πλέον ασφαλές κελί, περιμένοντας την εκτέλεσή του. Εκεί, διηγείται και διηγείται ξανά και ξανά την ιστορία μιας λαμπρής καριέρας στο πλάι του απόλυτου γυναικείου συμβόλου. Της Αυτής Μεγαλειότητος, της Αυτοκράτειρας της Νέας Γης.

Σε κάποια αποστροφή της σκέψης του μονολογεί: «…Καταλαβαίνετε τώρα… Η διάκριση μεταξύ "ερωτικής λογοτεχνίας" και "πορνογραφίας"… Η διάκριση μεταξύ "έρωτα" και "σεξ"…, μεταξύ "σεξ" και "αγάπης"…, μεταξύ "αισθησιακής ταινίας" και "πορνό"…, μεταξύ "αισθησιακής φωτογράφισης" και "γυμνού"… Καταλαβαίνετε τώρα κύριοι… καταλαβαίνετε τι αρρωστημένοι και, κυρίως, τι απύθμενα ηλίθιοι εγκέφαλοι είχαν εισηγηθεί αυτές τις διακρίσεις… Ναι, τόσο σκοτεινά ήταν εκείνα τα χρόνια, που οι μεγάλοι πορνογράφοι του παρελθόντος αναγκάζονταν να παρουσιάζουν τα αριστουργήματά τους, όχι ως αυτό που όντως ήταν και όπως τους άρμοζε, τουτέστιν, να τα παρουσιάζουν με παρρησία και με υπερηφάνεια, και να τα παρουσιάζουν ως πορνογραφήματα, αλλά κρύβονταν πίσω από τις γελοίες αυτές, χρήσιμες ωστόσο, όπως εξάλλου και αποδείχτηκε, ετικέτες…»

Στην Αναζήτηση των Ηδονών, ο σύγχρονος Γάλλος σταρ της φιλοσοφίας, ο Michel Onfray, μας καλεί για την υπεράσπιση μιας φιλοσοφικής πορνογραφίας, πέραν του καλού και του κακού, αλλά όχι πέραν του ωραίου και του άσχημου, του φτηνού και του μεγάλου, του καταναλωτικού και του ευφυούς. Η Αυτοκράτειρα μοιάζει να είναι έστω και εν αγνοία της, το αποτέλεσμα αυτού του καλέσματος, συνδυάζοντας πολυπλεύρως τις λογοτεχνικές και φιλοσοφικές ικανότητες του συγγραφέως της.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νεφέλη και περιέχει έξι σχέδια της Εύας Μαραθάκη. Στο οπισθόφυλλο επισημαίνεται: «Ένας πλανήτης που δεν έχει καμία σχέση με τον δικό μας, κατοικείται από ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση με εμάς. Προσοχή: το κείμενο περιέχει περιγραφές ερωτικών και βίαιων επεισοδίων που θα μπορούσαν να θίξουν την ευαισθησία ορισμένων αναγνωστών.»

__________________________________

*Ο Άλκης Γούναρης (www.alkisgounaris.com) είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διοργανωτής του Φιλοσοφικού Καφενείου Dasein.