Άνθρωποι από λέξεις

Της Άλκηστης Σουλογιάννη

Ο Γιάννης Ευσταθιάδης συνεχίζει να ανασκάπτει στα βαθύτερα και πλέον σύνθετα στρώματα του εσωτερικού ανθρώπου, εφαρμόζοντας μια διαδικασία που έχει ήδη αποκαλύψει κατά τη σημασιολογική οργάνωση προγενέστερων κειμένων του, όπως αναγνωρίζεται στα βιβλία Πορσελάνη (2008), Καθρέφτης (2010), ή στο εμβληματικό Γραμμένα φιλιά (2006).

Στα βιβλία αυτά ο συγγραφέας έχει αντιμετωπίσει μείζονα και γενικά θέματα, όπως είναι η βούληση σε σχέση με τη μνήμη και με τη λήθη, η διαλεκτική σχέση ζωής και θανάτου, το περιεχόμενο του προσωπικού χωρόχρονου, το συνειδησιακό υλικό, η παραβίαση της αντικειμενικής πραγματικότητας, οι ανθρώπινες σχέσεις σε ποικίλες μορφές και σε ποικίλους συσχετισμούς, καθώς και σε μηδενική μορφή.

Τώρα ο Ευσταθιάδης προτείνει, ως περαιτέρω ανάπτυξη των ανωτέρω, μια παραστατική αποτύπωση των πεδίων και των όρων της επικοινωνιακής διαδικασίας, πράγμα άλλωστε που φαίνεται να δηλώνει με τον τίτλο του βιβλίου Άνθρωποι από λέξεις ως μια προληπτική αναφορά στον πυρήνα της οργάνωσης ενός σύνθετου κειμενικού κόσμου με πρισματική δομή όπως αντιστοιχεί σε τρία εκτενή, αυτοτελή αλλά νοηματικά συγγενή, αφηγηματικά κείμενα. Στα κείμενα αυτά με τους ιδιαίτερους τίτλους «Ο Έψιλον Έρως», «Η σαρδέλα θα κολυμπήσει στην κονσέρβα» και «Δον Ιωάννης», καταγράφονται καταρχήν οι μορφές επικοινωνίας του εσωτερικού ανθρώπου με το άμεσο και με το ευρύτερο εξωτερικό περιβάλλον στο επίπεδο των ποικίλων διαπροσωπικών, επαγγελματικών, κοινωνικών σχέσεων και αντιπαραθέσεων ή των τυχαίων επαφών, αλλά παράλληλα και η επικοινωνία του εσωτερικού ανθρώπου με τον εαυτό του, με τη φύση, με την τέχνη και με τη δημιουργία γενικότερα.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, ως όχημα διατύπωσης και διεκπεραίωσης του μηνύματος αναγνωρίζεται ο λόγος με τον ειδικό επικοινωνιακό χαρακτήρα των λέξεων υποστηριζόμενος από τη γενική γλώσσα της μουσικής. Ο λόγος και η μουσική φαίνονται να λειτουργούν ως δύο παράλληλοι κώδικες συσχέτισης σημαινόντων και σημαινομένων, και περαιτέρω ως δύο «συναισθηματικοί οδοδείκτες» (για να παραπέμψω στον Ρίχαρντ Βάγκνερ) που εξασφαλίζουν την περιήγηση στα τοπία του κειμενικού κόσμου του βιβλίου.

Η επικοινωνιακή διαδικασία είναι το κέντρο βάρους στο περιεχόμενο της ανθρώπινης ύπαρξης που προσδιορίζεται από τη διαλεκτική σχέση υποκειμένου και αντικειμένου, ενώ η ακύρωση της επικοινωνιακής διαδικασίας ισοδυναμεί με (ηθική/συναισθηματική ή φυσική) ανυπαρξία. Η οργάνωση του κειμενικού κόσμου φαίνεται να εστιάζεται στο υποκείμενο ως παράγοντα δράσης απέναντι στο αντικείμενο που αποτελεί τον αποδέκτη των προϊόντων της δράσης του υποκειμένου. Ο Ευσταθιάδης πραγματεύεται την έννοια της επικοινωνίας ως αμφίδρομη σχέση προσφοράς και αποδοχής. Απόκλιση από αυτό το περιεχόμενο της επικοινωνίας αποτελεί η ύβρις με τη συνακόλουθη παραβίαση των ορίων και τη συνεπαγόμενη αρά, με φυσική κατάληξη τον θάνατο.

Αυτό το υλικό οδηγεί στην πρόσληψη των απόψεων του Ευσταθιάδη σχετικά με την οργάνωση του κειμενικού κόσμου. Αναγνωρίζονται ζητήματα που αφορούν τη διαχείριση του γλωσσικού υλικού, τις σχέσεις του κειμενικού κόσμου με την αντικειμενική πραγματικότητα και κυρίως με τους αποδέκτες αυτού στο πλαίσιο της δημιουργικής ανάγνωσης, τη διαδικασία εστίασης της αφήγησης και της θεματικής ανάπτυξης, την (παλινδρομική) ροή του κειμενικού χρόνου, τη σύνθεση των κειμενικών χαρακτήρων. Περαιτέρω, εντοπίζονται ζητήματα που αφορούν τη θέση του συγγραφέα μέσα και απέναντι στον κειμενικό κόσμο, ο οποίος ελέγχεται αλλά και ανεξαρτητοποιείται από τον συγγραφέα. Από την άλλη πλευρά, ο συγγραφέας δεν χάνει ευκαιρία να παρεμβαίνει στον κειμενικό κόσμο υπονομεύοντας την αυτοτέλειά του. Ο συγγραφέας συμμετέχει στα κειμενικά γεγονότα (ενδοδιηγητική συμπεριφορά του συγγραφέα) αλλά ταυτόχρονα παραβιάζει τα όρια του κειμενικού κόσμου απευθυνόμενος στο εξωτερικό, αντικειμενικό περιβάλλον (εξωδιηγητική συμπεριφορά του συγγραφέα).

Είναι σαφές ότι τα δεδομένα αυτά, όπως άλλωστε και η χρήση γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων ως λογοτεχνικού υλικού, αποτελούν ενδιαφέροντα τεκμήρια του μεταγλωσσικού χαρακτήρα που προβάλλουν τα κείμενα του βιβλίου, αποδεικνύοντας τη συνειδητή σχέση του Ευσταθιάδη με τη διαδικασία της δημιουργικής γραφής ως πρωταρχικό ζητούμενο, με επακόλουθο το τελικό λογοτεχνικό προϊόν.

Η εξαιρετικά επεξεργασμένη, καθημερινή, άμεση, βιωματική, παραστατική, στοχαστική και ενίοτε αφοριστική, πάντως ιδιαιτέρως υψηλής αισθητικής γλώσσα του Ευσταθιάδη με τον χαρακτηριστικό ρυθμό του προφορικού λόγου αποδίδει την ποιότητα της εκφραστικής οικονομίας του συγγραφέα με τη συνδρομή τόσο της μεταφοράς όσο και κυρίως των γραμματικών εικόνων.

Αυτό το γλωσσικό εργαλείο αναγνωρίζεται σε συνεχή συνδυασμό με τη μουσική ως έναν άλλο κώδικα σημαινόντων και σημαινομένων εξίσου οικείον, ως γνωστόν, στον συγγραφέα. Η μουσική λειτουργεί τόσο ως διακείμενο στο πλαίσιο της παράθεσης ενός ευρύτατου φάσματος πληροφοριών προερχόμενων από το πλούσιο γνωστικό φορτίο του Ευσταθιάδη, όσο και ως υπερκείμενο στο πλαίσιο της οργάνωσης των κειμένων του βιβλίου.

Ακριβώς η οργάνωση των κειμένων διαθέτει έναν σύνθετο και πρισματικό χαρακτήρα, ομόλογο της πρισματικής δομής του σύνθετου κειμενικού κόσμου. Αναγνωρίζονται μορφές τριτοπρόσωπης αφήγησης, μονόλογοι ως ροή συνειδησιακού υλικού και διαλογικά μέρη ιδιαίτερης φόρτισης, παραθέματα, αποσπάσματα ημερολογίου και αποσπασματικές πληροφορίες, ο τύπος του βιογραφικού σημειώματος, η οικονομία σκηνοθετικών οδηγιών, επιστολικά κείμενα, κατάλογοι (ενδυμάτων αλλά και θεμάτων προς ανάπτυξη), ο τύπος της λογοτεχνικής κριτικής, ο διττός λόγος (λόγος και αντίλογος), παρατηρήσεις-ερωτήσεις, σχεδίασμα/σημειώσεις συγγραφής, οι μορφές της άριας και του ρετσιτατίβο, ο τύπος αφενός του υπηρεσιακού σημειώματος και αφετέρου των πρακτικών συνεδριάσεων, η μορφή της συνέντευξης Τύπου, μορφές απόδοσης του γράμματος της αλφαβήτου Ε, καθώς και η δομή κειμένου επιστημονικής «φαντασίας». Αυτές οι κειμενικές μορφές (σε συνδυασμό με απόσπασμα παρτιτούρας) διασταυρώνονται ως αυτοτελή και απροσδόκητα γεγονότα κατά την ανάπτυξη του κειμενικού κόσμου του βιβλίου ως συνόλου, και επομένως εξασφαλίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη δημιουργική πρόσληψη αυτού, ενώ παράλληλα δηλώνουν με τον παραστατικότερο τρόπο την προθετικότητα του συγγραφέα.

Με αυτή την προϋπόθεση, ανεξαρτήτως των εξωκειμενικών συνθηκών συγγραφής των τριών κειμένων που συνθέτουν το βιβλίο, η καταιγιστική και συνεχής ροή πληροφοριών αποτυπώνει την εξέλιξη στην οργάνωση ενός ενιαίου αλλά πολυεπίπεδου κειμενικού χωρόχρονου, πράγμα που αποτελεί την προστιθεμένη αξία του βιβλίου, καθώς ο Ευσταθιάδης με αυτόν τον τρόπο έχει δημιουργήσει ένα σταθερό σημασιολογικό οικοδόμημα που είναι προσβάσιμο με ποικίλες μορφές επίσκεψης και επικοινωνίας.