«Άννα, το όνομά της» της Κώστιας Κοντολέων (κριτική)

«Να μείνουν οι πεθαμένοι με τους πεθαμένους και οι ζωντανοί με τους ζωντανούς!» Η φράση αυτή περικλείει νοηματικά τη βασική ιδέα του βιβλίου, πάνω στην οποία δομεί τον σκελετό του πρωτότυπου μυθιστορήματός της, με τίτλο Άννα το όνομά της η συγγραφέας και μεταφράστρια Κώστια Κοντολέων.

Ο Μήτσος Τιμολέων είναι εξέχων δημόσιος υπάλληλος σε μια υπηρεσία της Λήμνου εν έτει 1930. Είναι παντρεμένος με τη Φρόσω και έχουν μια εξάχρονη κόρη της Άννα. Όμως, η αταραξία της ζωής του θα διαταραχθεί ανεπανόρθωτα όταν μάνα και κόρη θα χάσουν εντελώς απρόσμενα τη ζωή τους κατά τη διάρκεια μιας τυχαίας πυρκαγιάς σε έναν κινηματογράφο στο νησί. Ο Μήτσος, ο οποίος δεν βρισκόταν μαζί τους την τραγική εκείνη βραδιά, καταδικάζεται έκτοτε να μείνει μόνος στη ζωή, με μοναδικό σύντροφό του τις τύψεις που τον κατατρύχουν ανελέητα, αφού δεν βρισκόταν και αυτός μαζί με την οικογένειά του εκείνη την τραγική στιγμή. Συντετριμμένος, ορκίζεται να μην ξαναπατήσει το πόδι του στο νησί και παίρνει μετάθεση για την Αθήνα. Εκεί θα γνωρίσει μια νέα γυναίκα, η οποία, εντελώς συμπτωματικά θα φέρει και αυτή το ίδιο όνομα με την κόρη, αλλά και τη μάνα του: Άννα.

«Να μείνουν οι πεθαμένοι με τους πεθαμένους και οι ζωντανοί με τους ζωντανούς!»

Η νέα Άννα θα καταφέρει σταδιακά να αφυπνίσει τον κοιμισμένο ερωτισμό του, με αποτέλεσμα σύντομα οι δυο τους να αποφασίσουν να ενώσουν τις τύχες τους με έναν νέο, για τον Μήτσο, γάμο. Η Άννα όμως δεν θα καταφέρει, παρ’ όλες τις προσπάθειές της να τον κάνει να ξεχάσει τη φρικτή απώλεια που υπέστη. Αν και θα κάνουν μαζί ένα παιδί, αυτή τη φορά αγόρι, τον Φίλιππο, ο Μήτσος –ο οποίος ονομάζεται πλέον Δημητρός– θα εξακολουθήσει να δυσκολεύεται να αφήσει οριστικά πίσω του όσα τον πλήγωσαν ανεπανόρθωτα και να δημιουργήσει μια εντελώς νέα ζωή, απαλλαγμένη από τα φαντάσματα του παρελθόντος. Εντελώς λανθασμένα και αψυχολόγητα θα πέσει στην παγίδα να συγκρίνει διαρκώς τις δύο οικογένειές του, με αποτέλεσμα να υποστούν τις δυσάρεστες ψυχολογικές συνέπειες από αυτή τη σύγκριση, όχι μόνον ο ίδιος, αλλά και η Άννα και ο Φίλιππος.

Η Κώστια Κοντολέων, βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα και οικογενειακά αρχεία, ανασυνθέτει μυθιστορηματικά τη ζωή του τραγικού αυτού άνδρα και, παράλληλα, εξετάζει τα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας του 20ου αιώνα τα οποία βίωσε η οικογένεια Τιμολέων, όπως η Κατοχή, ο Εμφύλιος, η ανοικοδόμηση και ο εξευρωπαϊσμός της ζωής στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’50, αλλά και η Δικτατορία των Συνταγματαρχών. Πρόθεση της συγγραφέως δεν είναι όμως η καταγραφή των ιστορικών γεγονότων, αλλά η αφήγηση της ζωής των μελών της οικογένειας Τιμολέων με βασικό άξονα τη διείσδυση στην ψυχολογία των ηρώων, τους οποίους ταλανίζει μονίμως το προαναφερθέν μότο: «Να μείνουν οι πεθαμένοι με τους πεθαμένους κι οι ζωντανοί με τους ζωντανούς».

Η Κοντολέων σκιαγραφεί εξαιρετικά τις ψυχολογικές μεταπτώσεις ενός ανθρώπου που θέλει να ξεχάσει, αλλά οι μνήμες δεν τον αφήνουν και καταδικάζεται να ζει διαρκώς μέσα στη δυστυχία.

Η Κοντολέων σκιαγραφεί εξαιρετικά τις ψυχολογικές μεταπτώσεις ενός ανθρώπου που θέλει να ξεχάσει, αλλά οι μνήμες δεν τον αφήνουν και καταδικάζεται να ζει διαρκώς μέσα στη δυστυχία. Επιπλέον, η αδυναμία του αυτή να αφήσει πίσω το επώδυνο παρελθόν βασανίζει τόσο τη γυναίκα του, όσο και τον γιο του, οι οποίοι διαβιούν μονίμως μέσα σε μια ατμόσφαιρα τεταμένη στο σπίτι και απέχουν παρασάγγας από το να θεωρηθούν μια φυσιολογική ελληνική οικογένεια. Η ευτυχία και η κανονικότητα δεν θα μπορέσουν ποτέ να έχουν πραγματική θέση σε αυτό το σπίτι στη συνοικία της Ανάληψης της Αττικής.

Παράλληλα, η συγγραφέας αφηγείται παρασκηνιακά και τη ζωή της αδελφής της Άννας –η οποία, παρεμπιπτόντως, επίσης αλλάζει το όνομά της σε Νίτσα, προκειμένου να βοηθήσει τον Δημητρό να ξεχάσει–, δηλαδή της Αγγέλας και του συζύγου της. Αποφεύγει έτσι, εντέχνως, την επικέντρωση στον βασικό χαρακτήρα του διηγήματος, ενώ μεγάλο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνει και η αφήγηση της ζωής του γιου του Δημητρού, του Φιλίππου, ο οποίος ως ενήλικας πλέον, θα ανοίξει τα φτερά του προς μια νέα, εντελώς δική του ζωή και θα καταφέρει να ξεφύγει από τη νοσηρή αύρα του σπιτιού του.

Το βιβλίο είναι ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό και απεικονίζει με ενάργεια τα ήθη μιας τυπικής αστικής οικογένειας στην Αθήνα κατά τα μέσα του 20ου αιώνα. Εκτός από το βασικό μοτίβο του βιβλίου, την απώλεια δηλαδή αγαπημένων προσώπων και της αδυναμίας μας να την ξεπεράσουμε, η Κώστια Κοντολέων καταπιάνεται θεματολογικά και με άλλα ζητήματα, όπως την απώλεια της αθωότητας της παιδικής μας ηλικίας και του απογαλακτισμού από τη μητρική αγκαλιά, καθώς και το ζήτημα της αποδοχής των γονέων ότι κάποτε τα τέκνα τους ενηλικιώνονται και, μοιραία, θα βάλουν πλώρη για αλλού.

Εντυπωσιάζει επίσης στο βιβλίο η χρήση του αφηγηματικού ενεστώτα καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης, μιας αφήγησης η οποία διατηρεί στο μέγιστο βαθμό την ενάργειά της παρά το γεγονός ότι το βιβλίο περιέχει ελάχιστους διαλόγους. Η συγγραφέας όμως διατηρεί αμείωτο από την αρχή μέχρι το τέλος τον ρόλο του παντογνώστη αφηγητή που βλέπει και αναδιηγείται κυριολεκτικά τα πάντα, από τις μικρολεπτομέρειες της καθημερινότητας των πρωταγωνιστών, μέχρι και τον βαθύτερο ψυχισμό τους.

* Η ΛΕΥΚΗ ΣΑΡΑΝΤΙΝΟΥ είναι συγγραφέας, ιστορικός και καθηγήτρια μουσικής. Τελευταίο της βιβλίο, ο τόμος «Γραφοσκιάσεις: Ασκήσεις δημιουργικής γραφής για εφήβους και ενήλικες» (εκδ. 24 Γράμματα).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Για πόσο ακόμη καιρό μάνα και κόρη, άυλες παρουσίες, θα συνεχίσουν να διαφεντεύουν ένα σημαντικό μέρος της ζωής του Δημητρού; Κλείνει τα αυτιά της να μην ακούει το θρηνητικό τραγούδι του με αποδέκτες εκείνες, πάντα παρούσες-απούσες ν’ απαιτούν μερίδιο από την καινούρια ζωή του. Σαν αναστραμμένα είδωλα ενός καθρέφτη που επιμένει να μπερδεύει ζώντες και τεθνεώτες, ονόματα και ιδιότητες, το τότε με το τώρα».