caput mortuum

Για τη νουβέλα του Μισέλ Φάις «Caput mortuum [1392] – Φάρσα αφανισμού» (εκδ. Πατάκη). Φωτογραφία: «Βάκχες» (1986), θέατρο Άττις, σκηνοθεσία Θεόδωρου Τερζόπουλου.

Της Μαρίνας Αγαθαγγελίδου

Στο υλικό των Βακχών, του τελευταίου, οριακού και αμφίσημου έργου του Ευριπίδη, επιστρέφει ο Μισέλ Φάις με την καινούργια του νουβέλα, που τιτλοφορείται Caput mortuum [1932] – Φάρσα αφανισμού και κυκλοφόρησε λίγο πριν από το κλείσιμο του 2021 από τις εκδόσεις Πατάκη, έναν χρόνο έπειτα από την Ερευνήτρια (Βραβείο Μυθιστορήματος περιοδικού Αναγνώστης).

Τα πάθη μιας αριστερής οικογένειας 

Η πρώτη αναμέτρηση του Φάις με τις Βάκχες είχε συντελεστεί προ δεκαετίας στο μυθιστόρημα Πορφυρά γέλια (2010), το οποίο, ανατέμνοντας τα πάθη μιας αριστερής οικογένειας, και με τον Νίκο Ζαχαριάδη ωσεί παρόντα, φωτίζει ταυτόχρονα τις επιβιώσεις του Εμφυλίου στον κοινό, δημόσιο και ιστοριογραφικό λόγο – ως αποτέλεσμα του κομματικού μαιναδισμού και του εθνικού αλληλοσπαραγμού της εποχής. Αν ο διονυσιακός ίλιγγος των Βακχών, καθώς και οι κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις και συνεπαγωγές του (το έργο γράφτηκε εξάλλου κατά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, του εμφυλίου της εποχής, με τον Ευριπίδη να είναι αυτοεξόριστος στη Μακεδονία), διαπερνούν υπογείως τα Πορφυρά γέλια και εισέρχονται και στο πεδίο της πλοκής (ο κομμουνιστής και αντισταλινιστής παππούς μεταφράζει τις Βάκχες), στο Caput mortuum [1932] η έσχατη τραγωδία του Ευριπίδη τοποθετείται στο κέντρο μιας πολύτροπης αφήγησης, η οποία ανιχνεύει ψηλαφιστά τον σκοτεινό πυρήνα των Βακχών.

...στο Caput mortuum [1932] η έσχατη τραγωδία του Ευριπίδη τοποθετείται στο κέντρο μιας πολύτροπης αφήγησης, η οποία ανιχνεύει ψηλαφιστά τον σκοτεινό πυρήνα των Βακχών.

Τέσσερις τρόπους μετέρχεται η αφήγηση στην παρούσα νουβέλα του Φάις: τις συστηματικές σημειώσεις ενός μελετητή του Ευριπίδη («Ψεδο-Αγέλαστος ή καθ' ύπνον σημειώσεις»), τους καταιγιστικούς, τοποθετημένους σε απολύτως σύγχρονο πλαίσιο θεατρικούς διαλόγους μεταξύ των προσώπων των Βακχών, στους οποίους παρευρίσκεται και παρεμβαίνει ως συντονιστής, υποκινητής της δράσης ή σιωπηλός μάρτυρας ένας Δραματοθεραπευτής («Οικογενειακά βίντεο»), τα πεζόμορφα ποιήματα που επιγράφονται ως «Τραγούδια για ραμμένο στόμα», και τους πυρετικούς μονολόγους σε β’ πρόσωπο μιας ηθοποιού η οποία αναδιηγείται τις υποβλητικά φωτισμένες, ανιχνευτικές συζητήσεις της (εν είδει οντισιόν) με έναν σκηνοθέτη που ετοιμάζει μια παράσταση βασισμένη στις Βάκχες («Project P.»).

Μεταμοντέρνα αισθητική και κύριαρχη θεατρικότητα

Η πολυμορφία και η πολυφωνία, ο κατακερματισμός της αφήγησης και η συναρμογή θραυσμάτων μέσω των τεχνικών του κολάζ και του μοντάζ, η μεταμυθοπλασία ως βάση μια προωθημένης αυτομυθοπλασίας όπου διαπλέκονται ο εαυτός και ο άλλος (συγκροτώντας εν προόδω μια «αυτοπροσωπογραφία ενός άλλου», σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του ίδιου του συγγραφέα), καθώς και το άνοιγμα της πρόζας σε άλλα κειμενικά είδη (δοκίμιο, θέατρο, ποίηση), που συνιστούν γνώριμες αφηγηματικές στρατηγικές στο πεζογραφικό έργο του Φάις και πιστοποιούν τη μεταμοντέρνα αισθητική του κατεύθυνση, επανεργοποιούνται στο Caput mortuum [1932] και συμπληρώνονται από μια κυρίαρχη θεατρικότητα, η οποία σαφώς και έλκει την καταγωγή της από το αμιγώς θεατρικό έργο του συγγραφέα, αλλά εδώ διαμορφώνει το όλο πλαίσιο της σύνθεσης, διαπερνά τα επιμέρους επίπεδα της μυθοπλασίας και εντέλει διαποτίζει τον αισθητικό, φιλοσοφικό και πολιτικό στοχασμό που αναπτύσσεται στη νουβέλα.

Μια σειρά από αλλεπάλληλα δίπολα συγκροτούν και την υπαρξιακή βάση του Caput mortuum [1932], πιάνοντας το νήμα από τις Βάκχες και διευρύνοντας το δυαδικό σχήμα κατά το δοκούν, ώστε να συμπεριλάβει τον έμφυτο μετεωρισμό της γραφής του Φάις.

Στην αμφιρρέπεια των Βακχών, στη διαρκή αμφιταλάντευσή τους ανάμεσα σε δύο αντιθετικούς, κάθε φορά, πόλους εντοπίζει ο Φάις την πηγή της ιδιαίτερης αμφισημίας του συγκεκριμένου έργου του Ευριπίδη. Μια σειρά από αλλεπάλληλα δίπολα συγκροτούν και την υπαρξιακή βάση του Caput mortuum [1932], πιάνοντας το νήμα από τις Βάκχες και διευρύνοντας το δυαδικό σχήμα κατά το δοκούν, ώστε να συμπεριλάβει τον έμφυτο μετεωρισμό της γραφής του Φάις: άντρας/γυναίκα, θεϊκό/ανθρώπινο, ανθρώπινο/ζωώδες, λογικό/άλογο, ντόπιο/ξένο, αρχαιότητα/παρόν, υποκριτής/σκηνοθέτης, θλίψη/μανία, ζωή/θάνατος, ύπνος/ξύπνιος, σιωπή/ομιλία, αλλά και σιωπή/γραφή, εαυτός/άλλος, όλα/τίποτα, ον/μη ον κ.λπ. Για τον Φάις (που ακολουθεί κατά πόδας τον Ευριπίδη) η υπέρβαση του διχασμού δεν προκύπτει από την επιλογή της μιας ή της άλλης θέσης αλλά με την αποδοχή της αμφισημίας, τη συμφιλίωση με την αμφιρρέπεια, την αντίφαση και το οξύμωρο. Σε αυτή τη μεταιχμιακή ζώνη μας μεταφέρουν άλλωστε και τα «Τραγούδια για ραμμένο στόμα», όπως και –από μια άλλη δίοδο– η οντισιόν για έναν ρόλο που δεν υπάρχει, αυτόν της αποσιωπημένης Ηπείρου, της αδερφής του Πενθέα.

fais 1

Ο Μισέλ Φάις (Κομοτηνή, 1957) είναι υπεύθυνος των σελίδων βιβλίου στην Εφημερίδα των Συντακτών και διδάσκει δημιουργική γραφή (Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Παν/μιο Δυτ.Μακεδονίας, «Σχόλη» στις Εκδόσεις Πατάκη). Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος (2000) για τη συλλογή Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες και με το βραβείο του Αναγνώστη για το βιβλίο Ερευνήτρια. Από το Yale University Press κυκλοφόρησαν οι νουβέλες του Lady Cortisol και Aegypius Monachus υπό τον τίτλο Μηχανισμοί απώλειας (“Mechanisms of Loss”, μτφρ. David Connolly, 2020). Έχει επιμεληθεί πολλούς συλλογικούς τόμους λογοτεχνίας και εικαστικά λευκώματα. Φωτογραφία © Dirk Skiba

Υπό το φως αυτής της αμφισημίας, της συνειδητής δηλαδή υπέρβασης της μονοσημίας και της μονομέρειας, γίνεται εξάλλου αντιληπτός ο μηχανισμός μιας «φάρσας αφανισμού», με την ώσμωση μεταξύ αστείου και τραγικού να αποτελεί όχι μόνο αισθητική επιλογή αλλά πρωτίστως ένα πρίσμα ενατένισης των πραγμάτων, τόσο για τον Ευριπίδη, ο οποίος είχε αντιληφθεί ότι «το τραγικό, για να αντέξει την τραγικότητά του, χωνεύει κλιμακώσεις του αστείου» (σ. 128) όσο και για τον Φάις. Αμφίρροποι, στην κόψη κωμικού και αποτρόπαιου, είναι οι διάλογοι των προσώπων στα «Οικογενειακά βίντεο», καθώς η γλωσσική και συχνά σωματική διαπάλη μεταξύ των πρωταγωνιστών παίρνει τις διαστάσεις μιας μαύρης, κατάμαυρης φάρσας, ενός υπαρξιακού πινγκ πονγκ. (Πινγκ πονγκ παίζουν πράγματι σε μια σκηνή ο Πενθέας και ο Διόνυσος, με τον Δραματοθεραπευτή να έχει αναλάβει χρέη διαιτητή).

patakis fais caput mortuumΗ συμφιλίωση με την αμφιρρέπεια συνεπάγεται, ωστόσο, και μια συμφιλίωση με ό,τι αντιστέκεται της κατανόησης και αρέσκεται να κρύβεται, με το απροσδίοριστο, το ανομολόγητο, το «σκοτεινό δάσος» της ύπαρξης και της γραφής. Γιατί, όπως λέει ο Φάις δανειζόμενος τη φωνή του σκηνοθέτη του «Project P.», «το αντιστεκόμενο σημείο, το διαφεύγον και κρυπτόμενο στο βάθος μιας δύσβατης παρουσίας, αυτό το σκοτεινό δάσος, συχνά είναι πιο αποκαλυπτικό από το αποκαλυπτόμενο ξέφωτο το οποίο υποτίθεται ότι σε κινητοποιεί και σε ωριμάζει». (σ. 71)

Εδώ εντοπίζει άλλωστε ο συγγραφέας και την κρίσιμη λειτουργία του θεάτρου ως τέχνης: «Γι’ αυτό υπάρχει το θέατρο, όπως εξάλλου υποδηλώνει και η θρησκευτική καταγωγή του, ως ένας οργανωμένος χώρος όπου οι θεατές (άτυποι πιστοί ή άπιστοι) προσέρχονται, πέραν της αισθητικής απόλαυσης ή της πνευματικής ανάτασης, για να βιώσουν με ασφαλή τρόπο το τερατώδες, το εξωλογικό, το αντιφατικό, το ανείπωτο που εμπεριέχουν, που τους κατακλύζει εκτός θεάτρου». (σ. 148) Εδώ –δηλαδή στην εις βάθος διερέυνηση αυτής της σκοτεινής περιοχής– εντοπίζεται όμως και το επίτευγμα του Μισέλ Φάις στο Caput mortuum [1932], ο οποίος, βουτώντας στα βαθιά και αμφίσημα νερά του κειμένου του Ευριπίδη, ολοκληρώνει υποδειγματικά με την παρούσα νουβέλα την τετραλογία της «αυτοβιογραφίας ενός άλλου».


* Η ΜΑΡΙΝΑ ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΙΔΟΥ είναι βιβλιοκριτικός, μεταφράστρια και διδάκτωρ θεατρολογίας του Freie Universität Berlin.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το τυφλό γουρούνι στη δεύτερη οδό» της Σώτης Τριανταφύλλου (κριτική) – Έλληνες στου Μέμφις τα στενά

«Το τυφλό γουρούνι στη δεύτερη οδό» της Σώτης Τριανταφύλλου (κριτική) – Έλληνες στου Μέμφις τα στενά

Για το μυθιστόρημα της Σώτης Τριανταφύλλου «Το τυφλό γουρούνι στη δεύτερη οδό - Χρονικό σε πόλεις με ποτάμι» (εκδ. Πατάκη). Η κεντρική φωτογραφία, που κοσμεί το εξώφυλλο, είναι του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
«… άμμος» του Μιχάλη Μακρόπουλου (κριτική) – Memento mori

«… άμμος» του Μιχάλη Μακρόπουλου (κριτική) – Memento mori

Για τη νουβέλα του Μιχάλη Μακρόπουλου «...Άμμος» (εκδ. Κίχλη). 

Γράφει η Διώνη Δημητριάδου

Ένας θολός ουρανός, η θάλασσα σαν μια θαμπή μεμβράνη, όλο το σκηνικό εκτεθειμένο σε έναν εμμονικό νοτιά, που όλα τα μεταπλάθει ...

«Τώρα είναι μετά» του Γιάννη Γαβαλά (κριτική) – Η αναζήτηση του καλού μέσα στο παράδοξο

«Τώρα είναι μετά» του Γιάννη Γαβαλά (κριτική) – Η αναζήτηση του καλού μέσα στο παράδοξο

Για το μυθιστόρημα του Γιάννη Γαβαλά «Τώρα είναι μετά» (εκδ. Ροδακιό). 

Γράφει η Ζέτα Κουντούρη 

Αυτοτοσαρκασμός και λεπτή ειρωνεία διατρέχουν το μυθιστόρημα του Γιάννη Γαβαλά με τον παράξενο τίτλο ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«You» – Στο μυαλό ενός βιβλιόφιλου σύγχρονου κατά συρροή δολοφόνου

«You» – Στο μυαλό ενός βιβλιόφιλου σύγχρονου κατά συρροή δολοφόνου

Για την τηλεοπτική σειρά «You», που είναι διαθέσιμη σε μεγάλο συνδρομητικό κανάλι, καθώς και για τα μυθιστορήματα της Κάρολαϊν Κέπνες (Caroline Kepnes) που την ενέπνευσαν. 

Γράφει ο Αντώνης Γουλιανός 

O χαρακ...

«Ο ρόλος των ΜΚΟ στο κοινωνικό κράτος»: Εκδήλωση για το δοκίμιο του Νίκου Κουραχάνη «Η βιομηχανία του ανθρωπισμού»

«Ο ρόλος των ΜΚΟ στο κοινωνικό κράτος»: Εκδήλωση για το δοκίμιο του Νίκου Κουραχάνη «Η βιομηχανία του ανθρωπισμού»

Παρουσίαση του δοκιμίου του επίκουρου καθηγητή Νίκου Κουραχάνη «Η βιομηχανία του ανθρωπισμού: ΜΚΟ και κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα» (εκδόσεις Τόπος) την Τρίτη, 20 Μαΐου, στις 7:30 μ.μ. στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Επιμέλεια: Book Press

...
Βραβείο Κλεψύδρα 2025: Ανακοινώθηκε η μακρά λίστα – Τα βιβλία και οι συγγραφείς τους

Βραβείο Κλεψύδρα 2025: Ανακοινώθηκε η μακρά λίστα – Τα βιβλία και οι συγγραφείς τους

Ανακοινώθηκε η μακρά Λίστα του Λογοτεχνικού Βραβείου Κλεψύδρα 2025 που αφορά βιβλία που κυκλοφόρησαν το έτος 2024. Στην κεντρική εικόνα, από πρόσφατη βράβευση.

Επιμέλεια: Book Press

Στη μακρά Λίστα του Λογοτεχνικού Βραβείου Κλεψύδρα 2025 που αφορά βιβλ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

«Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις» της Λένας Κορομηλά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Λένας Κορομηλά «Βρίσκεις πάντα αυτό που δεν ψάχνεις», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ιωλκός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Στο τρένο; είπες.

...
«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

«Η σιωπή του κελιού» του Μεχμέτ Ατές (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Μεχμέτ Ατές «Η σιωπή του κελιού», το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίμετρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πάντα έλεγαν: «Συνήθως έρχονται γύρω στις έξι, έξι κα...

«Δεν θα τελειώσει έτσι» των Νίκι Φρεντς (προδημοσίευση)

«Δεν θα τελειώσει έτσι» των Νίκι Φρεντς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα των Νίκι Φρεντς [Nicci French] «Δεν θα τελειώσει έτσι» (μτφρ. Κίκα Κραμβουσάνου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαΐου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Κίρα άκουγε αν...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μικρός οδηγός στο ελληνικό διήγημα 1974-2024: 50 αντιπροσωπευτικά διηγήματα όλων των κατηγοριών

Μια ανασκόπηση της ελληνικής διηγηματογραφίας των τελευταίων πενήντα ετών σε 50 αντιπροσωπευτικά κείμενα. Σε πόσες κατηγορίες μπορούν να ταξινομηθούν τα διηγήματα (της μνήμης, πολιτικά, ερωτικά, αστυνομικά κ.ά.) και ποιοι οι σημαντικοί εκπρόσωποι της κάθε μιας; Στην κεντρική εικόνα, ο Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1...

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Τι διαβάζουμε τώρα; Δέκα πρόσφατα βιβλία γόνιμου στοχασμού

Η εξέλιξη της τεχνολογίας, η δίκη του Γαλιλαίου, η αποδοχή του θανάτου, αλλά και οι προκαταλήψεις μας για τους τσιγγάνους. Δέκα βιβλία που θα μας γεννήσουν πολλά ερωτήματα και θα μας δώσουν απαντήσεις.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...
Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 φεμινιστικά βιβλία ξένης πεζογραφίας

Δέκα πρόσφατα βιβλία πεζογραφίας από όλον τον κόσμο, γραμμένα από γυναίκες, με πρωταγωνίστριες θηλυκότητες, που απευθύνονται σε όλους. Ιστορίες για τις ηχηρές ή σιωπηρές επαναστάσεις των γυναικών εντός και εκτός των έμφυλων ρόλων τους, τις εκφάνσεις της αυτενέργειας και χειραφέτησής τους. Μυθιστορήματα και διηγήματα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ