Για τη νουβέλα της Κατερίνας Παπαντωνίου «Δεν θα είσαι εκεί» (εκδ. Τόπος).
Του Νίκου Ξένιου
«Μερικές γυναίκες παντρεύονται σπίτια.
Είν’ ένα άλλο είδος δέρματος· έχει καρδιά,
Στόμα, συκώτι και συσπάσεις εντέρων».
Anne Sexton, "Housewife", μτφρ. Κώστας Λιννός
Στη νουβέλα της Κατερίνας Παπαντωνίου Δεν θα είσαι εκεί η προσωπικότητα του Αργύρη Πολυζώη διαγράφεται μέσα από την ανίχνευση των «ανοίκειων» παραμέτρων της ζωής του. Ο ήρωας είναι ένας μάλλον σαραντάχρονος δικαστικός κλητήρας που, τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο, λειτουργεί εκτελεστικά και ψυχρά. Τον παρακολουθούμε να αναζητά υπολείμματα υπάρξεων μέσα από αφηγήσεις και μιαν αποσπασματική επικοινωνία με τη μνήμη του πατέρα του. Τον βλέπουμε στο κάδρο της Αθήνας του 2012, όπου, κατακερματισμένος υπαρξιακά, περιβάλλεται από ρεαλιστικές εικόνες διαδηλώσεων και αστυνομικών παρεμβάσεων, γνώριμες σε όλους μας.
Περνώντας σε ένα δεύτερο επίπεδο ύπαρξης, ο ήρωας υπερβαίνει το «ρυθμισμένο» χρονικό πλαίσιο όπου έχει εθιστεί να κινείται, διευρύνοντας τον χώρο, καταργώντας το οικοδομημένο όριο και καθιερώνοντας μια νέα αστυγραφία, πλάι στην Αθήνα που όλοι γνωρίζουμε. Η συγγραφέας επιλέγει μια συγκεκριμένη επίδοση έξωσης, που δεν φέρει τα γνωρίσματα της καθημερινότητάς του, ώστε να αναδείξει τα στοιχεία της «μετατόπισης» (décalage) που θέλει να επιτελέσει προς τη σφαίρα του μη-οικείου και να επιτύχει αυτήν την «τόσο μακρινή απουσία» του ήρωα από τη σφαίρα της ίδιας του της ζωής. Ήδη από το πρώτο κεφάλαιο ο Πολυζώης αναλαμβάνει μιαν έξωση και κινείται προς το εσωτερικό ενός άψογα κατασκευασμένου διαμερίσματος των Αμπελοκήπων: του διαμερίσματος που κατ’ ουσίαν φέρει εγχάρακτα την αποτύπωση μιας ιδιωτικής ζωής και που πρωταγωνιστεί στο βιβλίο, από τη στιγμή κατά την οποίαν ο δικαστικός κλητήρας θα διεξαγάγει την έρευνά του για την πρώην ένοικο, τη Στέλλα Δεληγιάννη διευρύνοντας τον ζωτικό χώρο πέρα από το κέντρο του άστεως, πέρα από το Εφετείο Αθηνών, πέρα από τη διασταύρωση Αλεξάνδρας και Κηφισίας, σε έναν «άλλο» πολεοδομικό ιστό, μυθιστορηματικό και γειτνιάζοντα.
Ο παραξενισμός του αναγνώστη
Ο Πιαζέ έλεγε πως η συνείδηση του παιδιού δεν είναι εξαρχής σε θέση να μεταπλάσει σε λέξεις και σε έννοιες τα ερεθίσματα της πραγματικότητας: προϋποτίθεται ο «συντονισμός» που, σε αισθητηριοκινητικό επίπεδο, θα οικοδομήσει την αντίληψή του της πραγματικότητας (βλ. "Les mécanismes du dveloppement"). Και αυτός ο συντονισμός επιτυγχάνεται με μια σειρά «οριζόντιων μετατοπίσεων» (décalages) μεταξύ διαφορετικών συστημάτων αναφοράς, κάποιων τυπικά/ορθολογικά δομημένων και κάποιων παιγνιωδών/λογοτεχνικών. Η Κατερίνα Παπαντωνίου φαίνεται να γνωρίζει αυτό το «παιχνίδι» των μετατοπίσεων και να το μεταπλάθει σε καλειδοσκοπική αφηγηματική τεχνική (δράση του ήρωα, συνεκτικές αναπαραστάσεις που αυτός έχει από την καθημερινότητα και, αντίστοιχα, ποιητικές εκδοχές του κόσμου που τον σαγηνεύουν), στην τολμηρή της απόπειρα να αποκαλύψει τον ανδρικό ψυχισμό: «παντί τρόπω ανά τας ρύμας και τας αγυιάς θα σε ξετρυπώσω»...
Η Κατερίνα Παπαντωνίου φαίνεται να γνωρίζει αυτό το «παιχνίδι» των μετατοπίσεων και να το μεταπλάθει σε καλειδοσκοπική αφηγηματική τεχνική (δράση του ήρωα, συνεκτικές αναπαραστάσεις που αυτός έχει από την καθημερινότητα και, αντίστοιχα, ποιητικές εκδοχές του κόσμου που τον σαγηνεύουν), στην τολμηρή της απόπειρα να αποκαλύψει τον ανδρικό ψυχισμό: «παντί τρόπω ανά τας ρύμας και τας αγυιάς θα σε ξετρυπώσω»...
Τα ίχνη της Στέλλας έχουν αναρτηθεί σκόπιμα σε μια σειρά από φωτογραφίες στους τοίχους του κενού σπιτιού: φωτογραφίες από τις γάμπες της, τα παπούτσια και το φουστάνι της, σε διαφορετικές στάσεις κι εκφράσεις, σε μια τελετουργική ακολουθία στιγμιοτύπων όπου η γυναίκα-μοντέλο κοιτά κατάματα τον θεατή συνθέτοντας ένα παζλ προσωπικότητας. Με πικρό χιούμορ η Παπαντωνίου έχει απομονώσει μια συγκεκριμένη, σαγηνευτική πόζα από την τοιχογραφία αυτήν καταγεγραμμένων εκδοχών της θηλυκότητας, βάζοντας τον ήρωά της να την οικειοποιείται στον δικό του χώρο, σε μια διάσταση αμιγώς αυνανιστική και σε μιαν ατελέσφορη προσπάθεια σύναψης πραγματικής σχέσης με ένα ομοίωμα ή μιαν αντανάκλαση. Αναπηρία εγγενής και μια ευθεία κριτική της Παπαντωνίου για την πορνογραφική διάσταση της ανδρικής φαντασίωσης. Η κριτική αυτή ματιά και ο παραξενισμός του αναγνώστη επιτυγχάνονται ιδιαίτερα στο υπερρεαλιστικό κεφάλαιο με τη Γνέμα, καθώς και στο κεφάλαιο όπου ο Αργύρης Πολυζώης ταυτίζεται, σε μια «κοινότητα»/κοινοτοπία ανδρικής προσέγγισης, με τις προβολές διαθλούμενου ανδρισμού των ταινιών του Γιον Καρ Βάι.
Η επίδοση που δεν γίνεται
«Έλα να παίξουμε» είναι η φράση γύρω από την οποία θα ελιχθούν τα «γεμίσματα» του αφηγηματικού κενού που διανοίγεται εσκεμμένα, ώστε ο χρόνος, για παράδειγμα της νύχτας να διευρυνθεί πέραν των ωρολογιακών ενδείξεων «επτά το βράδυ έως επτά το πρωί». Ο Αργύρης Πολυζώης συναντά γυναικείες φωνές που τον προσκαλούν σε ένα ιδιότυπο παιχνίδι ερωτισμού, αγγίγματος και ηδονής τους κανόνες του οποίου ο ίδιος δεν τους γνωρίζει και τα διακυβεύματα του οποίου τρέμει να αντικρύσει. Εύπλαστος, σαν πηλός, εμφανίζεται πότε ως αγόρι και πότε ως άντρας με ρωγμές του δυνητικά «εύρωστου» ανδρισμού του και ένα διαρκές στερητικό άλφα πίσω από τις ιδιότητες που θα προσδοκούσε να κατέχει. Μια φωνή που προέρχεται από αμνημόνευτα χρονικά βάθη τού αποκαλύπτει πως «όλα περνούν από μπροστά του» με κινηματογραφικό τρόπο, ενώ ο ίδιος είναι ένας στερημένος, ένας απών ή, στην καλύτερη περίπτωση, ένας «ωσεί παρών» στη διεξαγωγή της «παρενδυσιακής» ως προς το περιεχόμενο ζωής του.
Ο Αργύρης Πολυζώης συναντά γυναικείες φωνές που τον προσκαλούν σε ένα ιδιότυπο παιχνίδι ερωτισμού, αγγίγματος και ηδονής τους κανόνες του οποίου ο ίδιος δεν τους γνωρίζει και τα διακυβεύματα του οποίου τρέμει να αντικρύσει. Εύπλαστος, σαν πηλός, εμφανίζεται πότε ως αγόρι και πότε ως άντρας με ρωγμές του δυνητικά «εύρωστου» ανδρισμού του και ένα διαρκές στερητικό άλφα πίσω από τις ιδιότητες που θα προσδοκούσε να κατέχει.
Έτσι, για παράδειγμα, η φαντασιωσική συνοίκησή του με δύο γυναίκες, τη Στέλλα και την Άντυ, συνάπτεται δομικά με την απώλεια της πατρικής φιγούρας. Παράλληλα, πρωτοπρόσωπες αποσπασματικές αφηγήσεις της γιαγιάς, της ερωμένης και της συζύγου υπηρετούν τη δύσκολη επιλογή της συγγραφέως να συγκεράσει διαφορετικές χρονικές στιγμές σε αυτήν τη «γερασμένη εφηβική συνείδηση». Ο Πατέρας, επιβλητικός και «δυο μέτρα άντρας» στην περίοδο της ακμής του και συρρικνωμένος να καπνίζει στον προθάλαμο του νοσοκομείου, λίγο πριν από τον θάνατό του, φαντάζει ως απόλυτα καθοριστική φιγούρα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη δόμηση του ψυχισμού του ήρωα. Με ψυχαναλυτικό τρόπο αποδίδεται ο συγκλονισμός της συγγραφέως για το ζήτημα της φθοράς: «ακόμη και το ατσάλι έχει ημερομηνία λήξης».
 |
|
Η Κατερίνα Παπαντωνίου σπούδασε Nομικά στο
|
Η οδός προς την επιθυμία
Η ειθισμένη καταγραφή γυναικείων παρουσιών που περνούν σχεδόν απαρατήρητες, σαν συλλογή από βότσαλα ή σαν «μικροί, ελεγχόμενοι ερεθισμοί» (μεταξύ αυτών και η ασκούμενη συνάδελφος που επιδίδεται σε κονσομασιόν), αιφνίδια διακόπτεται από την «εμπρόσωπη» εμφάνιση μιας απτής γυναίκας. Η συνάντησή του με την πραγματική Στέλλα (τη φωτογραφημένη γυναίκα που φέρει δυνητικά τα γνωρίσματα μιας φαντασιωσικής «αρχής ακολασίας» και ακριβώς γι’ αυτό γίνεται επιθυμητή) θα οδηγήσει σε μιαν αποκαλυπτική σκηνή, χαρακτηριστική της πρόθεσης να αποδοθεί ο ειρωνικός, απρόσμενος χαρακτήρας των ανθρώπινων καταστάσεων. Η απόδραση μετά το Σούνιο παραμένει μια γριφώδης σκηνή. Και πάλι σκόπιμα, η Στέλλα δεν αναφέρει ποτέ την πολλαπλή προσωπογραφία με την οποία έχει κοσμήσει τους τοίχους του σπιτιού που εγκατέλειψε, σαν να επρόκειτο για μια διαδικασία ερήμην της δικής της προθέσεως.
Το βύθισμα του ήρωα μέσα στη νύχτα είναι κυρίαρχο μοτίβο της νουβέλας. Ένα επαναλαμβανόμενο σκοτάδι που προσιδιάζει σε κινούμενη, απορροφητική μάζα, και προς το οποίο ο ήρωας τρέφει σχέση λαγνείας, στη διαρκή του τάση να γείρει και να ενοποιηθεί, διασκορπιζόμενος ή αναλωνόμενος, με τα περιγράμματα των σκιών. Στη ζοφερή ατμόσφαιρα συμβάλλει η ικανότητα της συγγραφέως να χειρίζεται τα επίθετα με εκλεκτικισμό: το «ικτερικό φως» είναι το κιτρινωπό, απεχθές φως των προθαλάμων στις κλινικές, οι «θαλασσόβρεχτες» και «αχρονολόγητες» πέτρες συνθέτουν την ιδιότυπη συλλογή του ήρωα, η «αυτόθροη πτώση», η «πεθαμένη ηλικία», ο «ερασιτέχνης ιχνηλάτης», ο «ξεδοντιασμένος τοίχος», τα «επινοημένα κρεβάτια», η «αμνημόνευτη λάσπη». Και, κυρίως, ο «περιλαίμιος νάρθηκας» που θα περιγραφεί λεπτομερώς ως ζοφερό, περιελισσόμενο και ασφυκτικό κόσμημα πάνω σ’ ένα νεκρό κορμί, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του κειμένου της Κατερίνας Παπαντωνίου. Πολύ ενδιαφέρων, δε, είναι και ο ορισμός της μνήμης ως «η δεξιότης περί το εντυπούν εν τη συνειδήσει αντιλήψεις και παραστάσεις», αντλημένος από το Λεξικό του Δρανδάκη.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).
→ Στην κεντρική εικόνα το αρχικό κολάζ είναι της © Ilona Lodewijckx.
Δεν θα είσαι εκεί
Κατερίνα Παπαντωνίου
Τόπος 2019
Σελ. 112, τιμή εκδότη €9,90
