Με τα «Φαντάσματα του Γιορκ», είκοσι χρόνια μετά

Αυτές τις μέρες είθισται να προτείνονται λίστες ευπώλητων βιβλίων της χρονιάς που φεύγει. Βιβλία για όλα τα γούστα. Επειδή όμως το βιβλίο δεν έχει ημερομηνία λήξης, αξίζει να δούμε πώς θα αποτιμούσαμε σήμερα μια διηγηματογραφική συλλογή που εκδόθηκε πριν από είκοσι χρόνια και η οποία τιμήθηκε με το Βραβείο Διηγήματος (2000) του περιοδικού ΔΙΑΒΑΖΩ. Με αυτόν τον τρόπο ίσως θα μπορούσαμε να αποκτήσουμε ένα μέτρο στις βιβλιοκρισίες μας χωρίς κατ’ ανάγκην να επηρεαζόμαστε από τους σημερινούς μηχανισμούς προώθησης των έργων του πολιτισμού. 

«Προσκλητήριο αλλοτινών φίλων και συγγενών… Σε ορισμένα από τα καινούργια διηγήματα ο Χριστόφορος Μηλιώνης δίνει στο βιωματικό καταστάλαγμα τις αποχρώσεις του υπερφυσικού», θα επισημάνει η Μάρη Θεοδοσοπούλου.

Καθώς συμπληρώνονται τρία χρόνια από τον θάνατο αυτού του σπουδαίου μεταπολεμικού συγγραφέα, σκέφτηκα πως αντί για τα άχρωμα φιλολογικά μνημόσυνα που συνηθίζονται στις ανάλογες περιπτώσεις, να μιλήσουμε για ένα βραβευμένο βιβλίο που ίσως πολλοί δεν γνωρίζουν, εστιάζοντας το ερευνητικό ενδιαφέρον μας στο ομώνυμο διήγημα.

Για τα δέκα διηγήματα της συλλογής Τα φαντάσματα του Γιορκ υπάρχει ομοφωνία ως προς τη δεσπόζουσα που τα διέπει: «Προσθέτουν στη θεματική του μια άλλη πτυχή, εφόσον το φάσμα, η φαντασία κι η επικοινωνία με το επέκεινα προσδίδουν στην αφήγηση ακόμα μεγαλύτερη εσωτερικότητα», θα γράψει η Ελισάβετ Κοτζιά. «Ιστορίες για τα φαντάσματα αγαπημένων ανθρώπων αλλά και πόλεων, γραμμένες με νοσταλγία, προπάντων, με μελαγχολική διάθεση για την ισοπέδωση της σύγχρονης ζωής», διαβάζουμε σε κριτικό σημείωμα που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα». «Προσκλητήριο αλλοτινών φίλων και συγγενών… Σε ορισμένα από τα καινούργια διηγήματα ο Χριστόφορος Μηλιώνης δίνει στο βιωματικό καταστάλαγμα τις αποχρώσεις του υπερφυσικού», θα επισημάνει η Μάρη Θεοδοσοπούλου. «Τα φαντάσματα του Γιορκ αντιπροσωπεύουν τη βασανιστική σύγκρουση ανάμεσα στο άχρωμο (και εν πολλοίς κενό) παρόν και στο έντονα βιωμένο (όχι, όμως, εξιδανικευμένο) παρελθόν, σε μια ατέρμονη διαδικασία ανάδυσης της χαμένης νιότης και ξεχασμένων ή σβησμένων προσώπων της, που αίφνης ξαναζωντανεύουν στο εσωτερικό μιας αφήγησης», θα παρατηρήσει καίρια ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. «Ο Χριστόφορος Μηλιώνης με λόγο υπαινικτικό και τρόπο αφαιρετικό μας κάνει αβίαστα συνενόχους του –που πάει να πει συγκάτοικους– στο παράλογο, στη μαγεία και στο θαύμα», σχολιάζει ο Κώστας Ακρίβος. «Η συλλογή αυτή με τον χαρακτηριστικό τίτλο και την οπτικοποίηση των φασμάτων του παρελθόντος μάς επιτρέπει να δούμε με ποιον τρόπο το παρελθόν στοιχειώνει τους ήρωές του, γιατί βρίσκεται βασανιστικά ζωντανό στο παρόν τους» θα γράψει η Έρη Σταυροπούλου (2011: 58 & 59). 

Ο συγγραφέας, αντιμέτωπος με τη φθορά του χρόνου (Μάλλον βάρυνα. Ή κόντυνε ο σπάγκος μου), στρέφεται προς τον χώρο της ατομικότητας, για να πολεμήσει με τα φαντάσματα και τους φόβους του παρελθόντος που διαρκώς –με διάφορες αφορμές εμφανίζονται μπροστά του– όπου κι αν βρίσκεται ο αφηγητής του, στην Αθήνα, στα Γιάννενα ή στην Αγγλία. Ουσιαστικά κάνει ένα προσκλητήριο χαμένων φίλων και αγαπημένων προσώπων, όπως ακριβώς στο διήγημα «Ακούω τον άνεμο». Άλλοτε με μια βιντεοκάμερα, άλλοτε με μια φωτογραφική μηχανή, με ένα μαγνητόφωνο ή με έναν υπολογιστή ή και με ένα γράμμα του πατέρα· κάποιες φορές με αφορμή ένα «Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη-Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», την παρακολούθηση του πατρινού καρναβαλιού από την τηλεόραση, ένα ταξίδι, Πασχαλόγιορτα, στην Κρήτη ή, τέλος, με ένα νοερό ταξίδι στον γενέθλιο τόπο επιχειρεί να αποτυπώσει τα όνειρα και τους εφιάλτες του – τα πλάσματα της φαντασίας του. Ο ήρωας-αφηγητής, για τον Χατζηβασιλείου, δεν παύει να διερευνά τον αυστηρά ατομικό χρόνο, χωρίς, παρόλα αυτά, να είναι σε θέση να μηδενίσει την κοινή ιστορική εμπειρία.

Το πρώτο διήγημα της συλλογής, «Βιντεοκάμερα Panasonic» αποτελεί εξαίρετο δείγμα για την κατασκευή ενός διηγήματος. Μπορεί κάλλιστα να διαβαστεί ως εφαρμογή των θεωρητικών θέσεων του ίδιου του συγγραφέα για τις αρχές που πρέπει να διέπουν ένα διήγημα, όπως τις αναπτύσσει στις σελ. 9-13 του δοκιμίου του «Το Διήγημα» (Σαββάλας, 2002).

α. Το διήγημα το διηγείται κάποιος προνομιούχος αφηγητής, παντογνώστης, είτε κάποιος που τη μαρτυρία του επικαλείται ο συγγραφέας (σ.10). 

Ένας παλιός φίλος του αφηγητή, ο Γιάννης, που το 1950 έφυγε πρώτα ως εσωτερικός μετανάστης για την Αθήνα κι αργότερα ως εξωτερικός για τη Γερμανία, στέλνει μια βιντεοκάμερα σύγχρονης τεχνολογίας στον φίλο του που κατοικεί στην Αθήνα, παρακαλώντας να πάει στο χωριό του στην Ήπειρο και να τραβήξει ορισμένα πλάνα σε δύο κασέτες.

Στη «Βιντεοκάμερα Panasonic», όπως και στα υπόλοιπα διηγήματα της συλλογής, έχουμε τον γνωστό πρωτοπρόσωπο αφηγητή του Μηλιώνη, ταυτισμένο αλλά όχι ακριβώς ταυτόσημο (κατά τον Χατζηβασιλείου) με τον ίδιο τον συγγραφέα.  

β. Η υπόθεση ενός διηγήματος είναι απλούστερη παρά στο μυθιστόρημα, η ανάπτυξή της διακρίνεται για την ένταση και την πυκνότητα, πράγμα που σημαίνει ότι η γλώσσα και γενικότερα η έκφραση στο διήγημα έχουν βαρύνουσα σημασία (σ.11). 

Ένας παλιός φίλος του αφηγητή, ο Γιάννης, που το 1950 έφυγε πρώτα ως εσωτερικός μετανάστης για την Αθήνα κι αργότερα ως εξωτερικός για τη Γερμανία, στέλνει μια βιντεοκάμερα σύγχρονης τεχνολογίας στον φίλο του που κατοικεί στην Αθήνα, παρακαλώντας να πάει στο χωριό του στην Ήπειρο (μοτίβο του γενέθλιου τόπου) και να τραβήξει ορισμένα πλάνα σε δύο κασέτες. Ουσιαστικά η αφήγηση διατρέχει ένα χρονικό διάστημα αρκετών χρόνων: από τις αρχές του 1950 μέχρι τα τέλη του 20ου αι., δηλαδή μισό αιώνα κατά προσέγγιση. Με τις τεχνικές της θαμιστικής αφήγησης, της πύκνωσης/περίληψης αλλά και της αποσιώπησης, επιτυγχάνεται η πυκνότητα της ιστορίας η οποία αναπτύσσεται με 3.500 περίπου λέξεις σε δεκαέξι μόλις σελίδες. Η αφήγηση ξεκινά in medias res:

«Είχαν περάσει τόσα χρόνια χωρίς να πάρω μήνυμά του, ώστε όταν πέρσι το καλοκαίρι μου έστειλε από τη Γερμανία τη βιντεοκάμερα Panasonic, ήταν σαν να ’βγαινε από άλλον κόσμο. Τι είναι ο άνθρωπος! είπα με το νου μου. Όταν τον πάρουν τα χρόνια, πιάνεται από τα μαλλιά του…» (σ.9)

Ο Χριστόφορος Μηλιώνης έχει διακριθεί με: Κρατικό Βραβείο Διηγήματος για το βιβλίο του Καλαμάς κι Αχέροντας (1986) Βραβείο Διηγήματος του περιοδικού «Διαβάζω» για το βιβλίο του Τα φαντάσματα του Γιορκ (2000) Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών (2005) για το βιβλίο του Το Μοτέλ.

Από τις πρώτες αράδες ο αφηγητής στήνει την ιστορία του με λόγο απλό, ανεπιτήδευτο, που η θερμοκρασία του είναι αυτή της καθημερινής κουβέντας. Σ’ αυτό το υφολογικό αποτέλεσμα συμβάλλει άλλωστε και η χρήση λαϊκών λέξεων ή ιδιωματικών τύπων, όπως: τορός, χλίμερες, λιθοσουριά, πατουλιά, μάρτυρες, γκρεμίθια, τριμμιθιές, κακάβι κ.ά. Η παροιμιακή μάλιστα φράση «πιάνεται από τα μαλλιά του» προοιωνίζεται τόσο την επιθυμία του Γιάννη να επιστρέψει νοερά στον γενέθλιο τόπο όσο και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η μνήμη για τον αφηγητή: «Φωτογράφιζα και μιλούσα, σχολιάζοντας τις εικόνες, για να βοηθήσω τη μνήμη μου». Ο συγγραφέας που σκέφτεται και γράφει με κινηματογραφικά πλάνα, ενώ την ίδια στιγμή με τον λόγο διεγείρει τη φαντασία ανοίγοντας τις μνημονικές καταπακτές. Επίσης, αξίζει να προσεχθεί η διαλογικότητα που επιτυγχάνεται με τις επιστολές που στέλνει ο Γιάννης από τη Γερμανία στον αφηγητή φίλο του.

γ. Το διήγημα συνήθως εκθέτει (διηγείται) μια «ιστορία» (μύθο ή υπόθεση) λίγο-πολύ ολοκληρωμένη, πλαστή στην τελική της μορφή, δηλαδή επινοημένη, που την παρουσιάζει ως «πραγματική» (ασχέτως αν πράγματι είναι τέτοια ή όχι). Κι ακόμη πιο πέρα: είναι δυνατό το περιεχόμενό του να απαρτίζεται από σύντομα περιστατικά που συνθέτουν μια κατάσταση, φανταστική ή «πραγματική» –σε κάθε περίπτωση πειστική– επίσης ενδιαφέρουσα, εντυπωσιακή ή αξιοπερίεργη (σσ.9-10). 

Τον ρεαλισμό της ιστορίας θα υπονομεύσει το ονειρικό στοιχείο με τον χαρακτήρα του παραμυθιού που κρύβει μυστικά, τάφους και θησαυρούς. Ο Γιάννης εκείνο το καλοκαίρι του ’50 λίγο προτού φύγει από το χωριό, βλέπει δύο παράξενα όνειρα, όπου πρωταγωνιστεί μια ψηλόλιγνη αντρική φιγούρα που μοιάζει με τον πατέρα που δεν γνώρισε, κάνοντας στη συνέχεια τον αφηγητή συνένοχό του. Ο αφηγητής –από την προοπτική των νεανικών χρόνων– επιχειρεί να εκλογικεύσει το όνειρο με μια παρέκβαση – εξωτερική αναδρομή που φθάνει μέχρι τον 19ο αι. και την οικονομική ευμάρεια της Κοινότητας που επέτρεψε στους κατοίκους να χτίσουν τον περίβολο της Εκκλησίας που περιελάμβανε το άλλοτε χωρίς όρια νεκροταφείο με τους μάρτυρες – σήμα των νεκρών στο λεγόμενο «κιβούρι του μπέη» (ενδοκειμενικότητα), πάνω στον Άι-Νικόλα.

Με όπλο τον συνειρμό και τη φαντασία ο Μηλιώνης, από τη μία, απογειώνει ποιητικά τη ρεαλιστική γραφή και, από την άλλη, γειώνει τη φαντασία στην πραγματικότητα.

δ. Η μικρή έκταση («σε μια καθισιά» κατά τον Πόε) που επιτρέπει την ενιαία ανάγνωση συμβάλλει στη σύνδεση των επιμέρους εντυπώσεων και στην κορύφωσή τους. Έτσι με την αφήγηση δημιουργείται ένας στέρεος καμβάς πάνω στον οποίο υφαίνονται εξαρχής, από την πρώτη φράση, όλα τα στοιχεία που διαρθρώνονται σύμφωνα με την επιδιωκόμενη εντύπωση (σ.12). 

Η αφήγηση είναι ενδιαφέρουσα ακριβώς γιατί η πλοκή είναι συνδυασμός θεματικής και συνειρμών. Αυτή η υπόγεια αρμονία, όπως έχει επισημάνει ο Σπύρος Τσακνιάς, των διηγημάτων είναι που κάνει την ανάγνωσή τους κάθε φορά και πιο αποκαλυπτική για τον αναγνώστη. Με όπλο τον συνειρμό και τη φαντασία ο Μηλιώνης, από τη μία, απογειώνει ποιητικά τη ρεαλιστική γραφή και, από την άλλη, γειώνει τη φαντασία στην πραγματικότητα. Το παρακάτω διάγραμμα αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο κατανέμεται η αφηγηματική ύλη στα τρία χρονικά επίπεδα και στους τρεις αντίστοιχα χώρους (γενέτειρα – Αθήνα – Γερμανία): 

Ο Μηλιώνης επιχειρεί να ενισχύσει τη λογοτεχνική αληθοφάνεια με το να συμφύρει το πραγματικό με το υπερβατικό, επιστρατεύοντας την ορθολογική εικόνα του αφηγητή και τη σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία.

Στη «Βιντεοκάμερα Panasonic» το παρόν κερδίζει έδαφος σε βάρος του παρελθόντος. Ο μύθος δεν συμπληρώνεται απλώς στο τώρα, αλλά πατώντας γερά στο παρελθόν εκτυλίσσεται λεπτομερέστερα και κορυφώνεται στο παρόν. Η αφορμή για την επιστροφή στο χθες δίνεται ένα χρόνο πριν. Προφανώς πρόκειται για μια προσπάθεια άρσης της σύμβασης πως η μνημονική λειτουργία και η συγγραφή συντελούνται ταυτόχρονα, κυρίως όμως δηλώνεται έμμεσα η απόσταση ασφαλείας όχι μόνο από τα δρώμενα αλλά και από τη μνημονική αναμόχλευση, που καθιστά την αφηγηματική ματιά ψυχραιμότερη. Ο Μηλιώνης επιχειρεί να ενισχύσει τη λογοτεχνική αληθοφάνεια με το να συμφύρει το πραγματικό με το υπερβατικό, επιστρατεύοντας την ορθολογική εικόνα του αφηγητή και τη σύγχρονη ηλεκτρονική τεχνολογία. (Πολίτης 2011:73 & 80-81). 

Σε τελική ανάλυση, με το άρτιο αυτό διήγημα καθώς και με τα υπόλοιπα της συλλογής, ο Μηλιώνης επιβεβαιώνει την άποψη πως με το έργο του όχι μόνο ανανέωσε θεματολογικά και τεχνοτροπικά τη μεταπολεμική διηγηματογραφία μας, αλλά και εξακολουθεί στους χαλεπούς καιρούς μας να χαρίζει αυθεντική απόλαυση στον απαιτητικό αναγνώστη, εγείροντας κρίσιμα ερωτήματα ηθικής τάξεως που δοκιμάζουν τις αναγνωστικές αντοχές του.

* Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Σπουδή στο κίτρινο» (εκδ. Το Ροδακιό).

→ Στην κεντρική εικόνα: Βοσκόπουλα, Ιωάννινα. Φωτογραφία © Έλλη Σεραϊδάρη-Σουγιουλτζόγλου (Nelly's)/Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

Βιβλιογραφία

Πολίτης, Θ. Σχόλια στα διηγήματα του Χριστόφορου Μηλιώνη. περ. «Εξώ-πολις», τχ.15,16/2001
Σταυροπούλου, Έ. Χριστόφορος Μηλιώνης, Τα φαντάσματα του Γιορκ και τα άλλα φαντάσματα. περ. «Θέματα Λογοτεχνίας», τχ. 47-48, Μάιος-Δεκέμβριος 2011
Χατζηβασιλείου, Β. Το φάντασμα της Ιστορίας. Το συλλογικό δράμα και η υποκειμενικότητα της μνήμης στην πεζογραφία του Χριστόφορου Μηλιώνη. περ. «Μανδραγόρας», τχ.42, Μάιος 2010

Απόσπασμα
«Χτες, Κυριακή, κατέβηκα μονάχος στο κέντρο της Κολωνίας. Κάθισα στα σκαλιά της Μητρόπολης – μια εκκλησιά δυο φορές σαν το Μελισσαριό, για να καταλάβεις. Ήμουν ένα μυρμήγκι, φοβόμουν πως θα με πατήσει κανένα ποδάρι... Το βράδυ βγήκα έξω από την πόλη. Περπάτησα στην όχθη του Ρήνου. Πλημμυρισμένος άκρη σ' άκρη, τόσο νερό δεν έχεις δει. Θυμήθηκα το χωράφι μου στην Ποταμιά, που το ποτίζαμε με το κακάβι. Κερνούσαμε το καλαμπόκι ρίζα τη ρίζα... Μ' έπιασε το παράπονο...» (σ.17)

Τα φαντάσματα του Γιορκ
Χριστόφορος Μηλιώνης
Κέδρος 2000
Σελ. 192, τιμή εκδότη €4,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΜΗΛΙΩΝΗ