Για το μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού «Οι ρετσίνες του βασιλιά» (εκδ. Πατάκη).
Του Κώστα Δρουγαλά
Πίσω από τον εντυπωτικό τίτλο του τελευταίου μυθιστορήματος του Ισίδωρου Ζουργού βρίσκουμε μια αφήγηση που εμπνέεται από τον Σαίξπηρ και τον Βασιλιά Ληρ, μέσα από τον παραμορφωτικό καθρέφτη της νεότερης ελληνικής ιστορίας: από τα χρόνια της Μεταπολίτευσης σε εκείνα της οικονομικής κρίσης και μετέπειτα.
Ο Έξαρχος είναι πλούσιος, έχει κύρος κι επιρροή στους ανθρώπους γύρω του, στην ουσία όμως είναι ολομόναχος. [...] Στο χωριό θα συναναστραφεί τον Ζαχαρία, ή αλλιώς Μασούρη· είναι ο τρελός του χωριού που ακολουθεί πιστά τον Έξαρχο με τον τρόπο που ακολουθούσε ο Σάντσο Πάντσα τον Δον Κιχώτη.
Ο Λεόντιος Έξαρχος είναι συνταξιούχος πολιτικός μηχανικός, που εγκαταλείπει την εστία στην Αθήνα ύστερα από τον χαμό της συζύγου του, Ουρανίας Ζαμάνη, και καταφεύγει στο χωριό και στον πύργο όπου ζούσε ο πατέρας της. Ο Έξαρχος είναι πλούσιος, έχει κύρος κι επιρροή στους ανθρώπους γύρω του, στην ουσία όμως είναι ολομόναχος. Οι τρεις κόρες του ζουν εκτός της σφαίρας επιρροής του. Στο χωριό θα συναναστραφεί τον Ζαχαρία, ή αλλιώς Μασούρη· είναι ο τρελός του χωριού που ακολουθεί πιστά τον Έξαρχο με τον τρόπο που ακολουθούσε ο Σάντσο Πάντσα τον Δον Κιχώτη: «Ο Ζαχαρίας, χωρίς να το καταλαβαίνει, εξελισσόταν σε έναν ιδιόμορφο μπάτλερ, έναν απρόβλεπτο άντρα ώριμης ηλικίας που φρόντιζε για την ηρεμία του κυρίου του». Ο Ζαχαρίας είναι τρυφερός, μελαγχολικός, αστείος, γκαφατζής, ανόητος και συμπονετικός· με λίγα λόγια πρόκειται για μία ολοκληρωμένη περσόνα της commedia dell’ arte και ίσως ο πιο ξεχωριστός δευτεραγωνιστής που έχει εμφανιστεί μέχρι στιγμής σε βιβλίο του Ζουργού.
Σταδιακά γνωρίζουμε τους υπόλοιπους χαρακτήρες: τον Φώτη, τον καφετζή του χωριού, τον παπα-Γιώργη, τον Πρόδρομο το Ζάρι, τον Μουσθένη, την ερωτική Πένυ... Επιπλέον, ερχόμαστε σε επαφή με τη σύγχρονη ζωή στο χωριό· τα παρατσούκλια, τις ξοδεμένες ώρες στο καφενείο, την αθόρυβη απελπισία της υπαίθρου κι άλλες χωριάτικες αμαρτίες:
«Τα μόνα συμβάντα ήταν η αλλαγή του καιρού κι όποιος απόηχος ερχόταν από τον έξω κόσμο, συνήθως ποδοσφαιρικά νέα, σεισμοί, λοιμοί, καταποντισμοί και οι εκάστοτε περικοπές από τα νέα οικονομικά μέτρα. Το χωριό, μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου, υποκρινόταν πως συμμετείχε βουβά στα πάθη της χώρας και ολόκληρης της ανθρωπότητας εν γένει».
 |
|
Το μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού Ανεμώλια |
Ένα από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία του μυθιστορήματος είναι οι αόρατοι συμπρωταγωνιστές ή δευτεραγωνιστές του βιβλίου: η εκλιπούσα σύζυγος Ουρανία, ο αυταρχικός πατέρας της, οι τρεις κόρες του Έξαρχου που είναι διαρκώς απούσες. Δεν θα ήταν υπερβολικός ο ισχυρισμός πως το ένατο βιβλίο του Ζουργού είναι γεμάτο φαντάσματα, αλλά και συμβολισμούς που έρχονται και παρέρχονται: η Πέρα Χώρα, το μέρος που βρίσκεται έξω από το χωριό που διαδραματίζεται η ιστορία, είναι μια αλληγορία που κινείται ανάμεσα στη Χώρα του Ποτέ του Τζέιμς Μπάρι, την ουτοπία του Εντουάρντο Γκαλεάνο και τον χριστιανικό παράδεισο, ενώ κι οι λέξεις «ρετσίνες» και «βασιλιάς» του τίτλου κρύβουν τα δικά τους νοήματα: η ρετσίνα ως έκφραση μιας χαμένης λαϊκότητας που μέσα στο περιβάλλον του χωριού κερδίζει ξανά έδαφος, κι ο βασιλιάς ως σύμβολο της εξουσίας αλλά και της καταρρέουσας πατριαρχίας.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερις μεγάλες ενότητες σύμφωνα με τις εποχές, εκκινώντας από το φθινόπωρο. Η αφήγηση στο μυθιστόρημα είναι στο μεγαλύτερο μέρος του σε τρίτο πρόσωπο, ενώ παρεμβάλλονται ημερολογιακές σημειώσεις, σημειωματάρια και e-mails σε δεύτερο ενικό που προσδίδουν στον λόγο ζωντάνια, ειδικά όταν ο Έξαρχος συνομιλεί με τους χαρακτήρες που δεν εμφανίζονται στο μυθιστόρημα με σάρκα και οστά.
Πέραν της συνομιλίας με τον σαιξπηρικό κόσμο, το μυθιστόρημα του Ζουργού επικοινωνεί και με τον Φρανσουά Ραμπελαί. Ο καρναβαλικός πολιτισμός του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης δίνει μια αίσθηση ανανέωσης (ή άραγε οριστικής ματαίωσης;) στον Έξαρχο: όπως ο Ραμπελαί έγραφε για να εκτονωθεί, το ίδιο κάνει κι ο Λεόντιος Έξαρχος κλεισμένος στον πύργο του. Μια αλλαγή συντελείται στο μυαλό του ήρωά μας:
«Ήταν τώρα ένας μοναχικός γέρος, ας πούμε κάπως διανοούμενος, ανύπαντρος και άτεκνος. Δε θα του έκανε καμιά εντύπωση αν πάνω στην ταυτότητά του ήταν γραμμένο άλλο όνομα».
Εν κατακλείδι, οι Ρετσίνες του βασιλιά είναι ένα βιβλίο ιδιαίτερο – ίσως το πιο ξεχωριστό του Ζουργού, βιβλίο ρεαλιστικό και συνάμα βαθιά ανθρώπινο. Το μυθιστόρημα καταπιάνεται με το πένθος και την απώλεια (και τη διαχείρισή τους σε μεγάλη ηλικία), τις έννοιες της προδοσίας και της κοινωνίας που αλλάζει με πρωτόφαντο τρόπο και την αδυναμία των μεγαλυτέρων ηλικιακά να ακολουθήσουν αυτές τις αλλαγές. Κυρίως όμως καταγίνεται με την αίσθηση εκείνη που αφήνουν τα γηρατειά, καθώς ο κάθε άνθρωπος χάνει κάθε μέρα κι από λίγο, και πως το γέλιο –κυρίως το καρναβαλικό γέλιο– είναι το αληθινό προοίμιο του θανάτου και της τελεολογικής λύτρωσης.
* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΔΡΟΥΓΑΛΑΣ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Το τελευταίο τραγούδι του Ντύλαν» (εκδ. Πικραμένος).
→ Στην κεντρική εικόνα, πίνακας του © Sedat Girgin.
Οι ρετσίνες του βασιλιά
Ισίδωρος Ζουργός
Πατάκης 2019
Σελ. 456, τιμή εκδότη €19,70
