Για το μυθιστόρημα του Μισέλ Φάις «Όπως ποτέ – Κωμωδία της κούρασης» (εκδ. Πατάκη).
Της Ελένης Παπαργυρίου
Το νέο μυθιστόρημα του Μισέλ Φάις Όπως ποτέ αποτελεί την κατάληξη μιας τριλογίας με θέμα την αφηγηματική πράξη στην εποχή της ψηφιακής μετανεωτερικότητας. Η ταραγμένη αυτή εποχή συνιστά τις συνθήκες δημιουργίας της αφήγησης, ενώ ταυτόχρονα στοιχειοθετεί τα προσκόμματα που την καταλύουν. Η τριλογία συναρμόζεται από τo μυθιστόρημα Από το πουθενά και τη νουβέλα Lady Cortisol.
Το νέο μυθιστόρημα του Μισέλ Φάις «Όπως ποτέ» αποτελεί την κατάληξη μιας τριλογίας με θέμα την αφηγηματική πράξη στην εποχή της ψηφιακής μετανεωτερικότητας.
Στο πρώτο διερευνάται εν γένει το ζήτημα της επικοινωνίας που μετατίθεται από το υποκείμενο στην παγκοσμιοποιημένη κοινότητα. Οι προσωπικές μας κρίσεις είναι τόσο τακτικές και επαναλαμβανόμενες που μεταμορφώνονται σε κλισέ, ένα κλισέ που δεν περιορίζεται στο πλαίσιο μιας χώρας ή μιας ηπείρου, αλλά εξακοντίζεται στο παγκοσμιοποιημένο χάος, στον λευκό θόρυβο εκατομμυρίων λέξεων συσσωρευμένου λόγου που υπερίπταται σαν στρατόσφαιρα πάνω από τον πλανήτη. Στη νουβέλα Lady Cortisol, δεύτερο μέρος της τριλογίας, ο συγγραφέας ψηλαφίζει την έννοια της ανησυχίας. Η Lady Cortisol είναι μια ηρωίδα αγχώδης. Μιλάει ακατάπαυστα προσπαθώντας να μην αφήσει δευτερόλεπτο σιωπής. Πασχίζει να γεμίσει το κενό των ερωτήσεων. Πασχίζει μέσα από τις απαντήσεις της να συγκροτήσει εαυτόν, ενώ στην πραγματικότητα επιθυμεί διακαώς να ξεφύγει από αυτόν.
Στο νέο του βιβλίο ο Φάις ερευνά την έννοια της κούρασης. Η ιστορία του συστήνεται εξαρχής ως εξαντλημένη και ψάχνει τρόπο να αναπαυτεί: «Μια ιστορία κατάκοπη, με υπνηλία, σε διαρκή υπερένταση. Μια ιστορία εξόριστη από την επικράτεια του ύπνου. Εξού και κάθομαι αμίλητος πλάι της. Πέτρινη στήλη στο προσκέφαλό της. Μήπως και κλείσει λίγο τα βλέφαρά της. Μήπως και ηρεμήσει, χαλαρώσει ή ανακουφιστεί». Ωστόσο, γεννάται το ερώτημα: Σε τι ύπνο, όμως, σε τι είδους ύπνο μπορεί να ελπίζει μια ταραγμένη ιστορία;
Στο «Όπως ποτέ» είναι ένας άντρας και μια γυναίκα που θέτουν ο ένας τον άλλο αντιμέτωπο με τα όρια του εαυτού του. Ο άντρας, σε μια εύθραυστη προσωπική ισορροπία, προσπαθεί να καταλάβει τι συμβαίνει στο μυαλό μιας γυναίκας αόριστης.
Και στο βιβλίο αυτό, όπως και στα προηγούμενα, η ιστορία υπάρχει ως αποτέλεσμα μιας διαλογικής συνθήκης επικοινωνίας. Στο Από το πουθενά είναι ένας άντρας και η ψυχαναλύτριά του. Στο Lady Cortisol μια γυναίκα που στήνεται στον τοίχο, κυκλωμένη από τις βασανιστικές ερωτήσεις ενός άντρα. Στο Όπως ποτέ είναι ένας άντρας και μια γυναίκα που θέτουν ο ένας τον άλλο αντιμέτωπο με τα όρια του εαυτού του. Ο άντρας, σε μια εύθραυστη προσωπική ισορροπία, προσπαθεί να καταλάβει τι συμβαίνει στο μυαλό μιας γυναίκας αόριστης:
Μέσα της πώς είναι; Σαν να κυκλοφορείς σε χαμαιτυπείο, σε καταγώγιο, σε άτυπο πορνείο. Χαοτικό κτίριο. Ατέλειωτοι, μισοφώτιστοι διάδρομοι, στριφτές σκάλες, που τρίζουν σαν παλιά παπούτσια, κι αμέτρητα τυφλά δωμάτια, στενά σαν τάφοι, αν και ζεστά, εξαιρετικά ζεστά. Κυριαρχούν τόνοι του κόκκινου. Της πιπερόριζας, του κερασιού, του κρασιού, του αίματος, της φωτιάς, του κοραλλιού, της κιννάβαρης.
Το ανθρώπινο εσωτερικό είναι ένα δαιδαλώδες κτίριο που είναι αδύνατον να περιηγηθείς. Ποιος μπορεί να γνωρίζει τον χάρτη του; Γεμάτο διαδρόμους και στριφτές σκάλες (δηλωτική από αυτήν την άποψη είναι η φωτογραφία εξωφύλλου, τραβηγμένη από τον συγγραφέα), το εσωτερικό του άλλου είναι το ρημάδι της προσωπικής του ιστορίας. Υπάρχει άραγε ελπίδα να χαρτογραφηθεί ή είμαστε καταδικασμένοι να περιπλανιόμαστε αέναα στον λαβύρινθο της ύπαρξής του;
Ελέγχοντας ο ένας την ειλικρίνεια του άλλου, την ασυνέπεια και τις αντιφάσεις του, στην πραγματικότητα ο άντρας και η γυναίκα της ιστορίας εξερευνούν το αφηγηματικό δυναμικό τους. Κάποιος ρωτά και κάποιος απαντά ή προσπαθεί να απαντήσει. Τις περισσότερες φορές η απάντηση συνεπάγεται τη δήλωση αδυναμίας να απαντηθεί η ερώτηση. Αλλά και η αδυναμία απάντησης συνιστά μια απάντηση, είναι δηλαδή μια αφηγηματική αφετηρία.
Οι χαρακτήρες του μιλάνε πάντοτε εξ ονόματός τους, μιλάνε για τη διάρθρωση του μέσα τους ψηλαφώντας τα τοιχώματα των εσωτερικών ορίων τους. Και σταματούν εκεί.
Η ιστορία δεν νοείται από τον Φάις ως μυθοπλασία. Στην πορεία της συγγραφικής του καριέρας δεν δημιούργησε ποτέ ιστορίες με την έννοια της πλοκής, μια συνήθεια που συχνά ο ίδιος ερμηνεύει ως αδυναμία σύνθεσης. Η ιστορία είναι αφήγηση του εαυτού, αυτογραφία. Οι χαρακτήρες του μιλάνε πάντοτε εξ ονόματός τους, μιλάνε για τη διάρθρωση του μέσα τους ψηλαφώντας τα τοιχώματα των εσωτερικών ορίων τους. Και σταματούν εκεί. Δεν έχουν ποτέ τη γνώση του τι συμβαίνει πέρα από τα όρια του εαυτού τους, πολύ λιγότερο την ικανότητα ή την περιέργεια να το μάθουν.
Αν η αρχή της τριλογίας έδινε έμφαση στον χώρο, το τέλος της εστιάζει στον χρόνο. Στο μυθιστόρημα Από το πουθενά οι μεταβάσεις είναι χωρικές: καθώς ο αναγνώστης μεταφέρεται αιφνίδια από το ένα μέρος του πλανήτη στο άλλο αφουγκραζόμενος τις ιστορίες ανώνυμων ανθρώπων, ο χρόνος εκμηδενίζεται. Οι αφηγήσεις ακούγονται ταυτόχρονα: αποσπασματικές αφηγήσεις, όπως τα σπαράγματα ομιλιών που ακούει κανείς περαστικός στον δρόμο. Μιλώντας για εκείνο το βιβλίο του Φάις, ο ζωγράφος Γιώργος Ρόρρης παρατήρησε ότι ο συγγραφέας γράφει «με το ψαλίδι», σαν ένα είδος κοπτοραπτικής μιας μεγάλης αφήγησης που κατακερματίζεται, γίνεται ψηφίδες, κομμάτια ενός παζλ, τα οποία στη συνέχεια συντίθενται εκ νέου.
Αντιθέτως, στο Όπως ποτέ εστιάζει στον χρόνο που περνάει και επαναλαμβάνεται. Η επαναληπτικότητα ως περιοδική κίνηση του χρόνου επιρρώνεται από την κυκλική δομή του κειμένου, το οποίο αρθρώνεται σε πέντε μέρη, των οποίων κάθε φορά προηγείται ένα τμήμα που επιγράφεται «Η αρρώστια του χρόνου». Η γυναίκα λέει στον άντρα:
[...] ο χρόνος που μας αναλογεί είναι ο χρόνος που έχουμε απολέσει, απωθήσει, αφανίσει. Και παρ’ όλα αυτά, συνεχίζουμε να κατατριβόμαστε με τις μηδαμινότητες της ζωής μας. [...] Έρχομαι τυλιγμένη από τον χρόνο του ποτέ. Εκεί όπου ο αέρας, ο αέρας του ποτέ, ο αέρας που αναπνέεις, είναι τόσο ψυχρός και καθαρός που σε ναρκώνει όπως ο αιθέρας.
Απαξιώνουμε τον χρόνο προετοιμάζοντας τις πράξεις μας και όχι ζώντας τες. Ο χρόνος της απώλειας είναι ο χρόνος του ποτέ. Τι θα μπορούσε να έχει συμβεί αν ο χρόνος δεν είχε χαθεί; Αν ο χρόνος έπαυε να είναι μια παλλόμενη οντότητα που διαστέλλεται και συστέλλεται ασυντόνιστα;
Ο άντρας και η γυναίκα καταλήγουν ότι η συνομιλία τους θα συνεχιστεί επ’ άπειρον, διακινδυνεύοντας τα πάντα, ακόμα και την ανυπόφορη κούραση. Η αντίσταση στην κούραση είναι η ζωή. Αρχίζει έτσι ένας νέος κύκλος επικοινωνίας, με νέες τριβές και νέες ελπίδες.
Στο τέλος του βιβλίου το ερώτημα επανέρχεται: πώς μπορεί να αναπαυτεί η ιστορία; Μόνο με τη σιωπή. Στις καταληκτικές σελίδες, όταν το βάρος των λέξεων γίνεται ανυπόφορο, επιτάσσεται η σιωπή: «Σκάσε, θα το βουλώσεις; Ράψ’ το επιτέλους» κραυγάζει ο άντρας στη γυναίκα σε μια ύστατη σκηνή απελπισίας. Το αντίδοτο στο βάρος των ιστοριών είναι η απώλειά τους. Ωστόσο, η σιωπή είναι ανέφικτη, νοείται ως το κουκούλωμα του θανάτου. Ο άντρας και η γυναίκα καταλήγουν ότι η συνομιλία τους θα συνεχιστεί επ’ άπειρον, διακινδυνεύοντας τα πάντα, ακόμα και την ανυπόφορη κούραση. Η αντίσταση στην κούραση είναι η ζωή. Αρχίζει έτσι ένας νέος κύκλος επικοινωνίας, με νέες τριβές και νέες ελπίδες.
Τι είναι λοιπόν μια ιστορία; Πώς μπορεί να γίνει αληθινή, ενώ διαμεσολαβείται μόνο από την «παραδοπιστία των λέξεων»; Η επικοινωνιακή συνθήκη ως προϋπόθεση της αφήγησης είναι ένα βασικό μέλημα του Φάις τόσο στην πεζογραφία του όσο και στα θεατρικά του έργα. Τα κείμενά του, όσο άναρχα φαίνονται στην πρώτη ανάγνωση, τόσο βασίζονται στο στέρεο πάτημα μιας προσεκτικά αρχιτεκτονημένης κατασκευής που βασίζεται στην ιδέα της επικοινωνίας. Η γραφή του, σοφά αιωρούμενη ανάμεσα σε οικονομημένη πεζότητα και λυρισμό, είναι απαλλαγμένη από συναισθηματισμούς: με χιούμορ και σαρκασμό βάλλει ακόμα και εναντίον του εαυτού της. Περιμένουμε να δούμε ποια θα είναι η καινούρια περιπέτεια της γραφής του.
* Η ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΡΓΥΡΙΟΥ είναι επίκουρη καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.
