Στη μελέτη του ο συγγραφέας ξεκινά από την «ονομάτων επίσκεψις».

Η Μήδεια, πρόσωπο εμβληματικό κατά τη μετάβαση από τη μητριαρχία προς την πατριαρχία, που το όνομά της, καθώς παράγεται από το ρήμα «μήδομαι», συσχετίζεται σημασιολογικά άμεσα με τις έννοιες: συλλογίζομαι, έχω στο νου μου αλλά και μηχανεύομαι, βρίσκω τεχνάσματα, καθώς και φροντίζω, προνοώ, εφευρίσκω, παρασκευάζω, απασχολεί τον Γεράσιμο Ρηγάτο στο ομώνυμο βιβλίο του κυρίως ως μάγισσα, θεραπεύτρια, τιμωρός για τους εχθρούς και πολύτιμη βοηθός για τους φίλους, αποκαλύπτοντας τη γνώση των φαρμάκων και τη δράση τους, καλή ή κακή στον άνθρωπο, κατά την προϊστορική περίοδο. Στη μελέτη του ο συγγραφέας αυτή ξεκινά από την «ονομάτων επίσκεψις». Ανατρέχοντας σε έγκυρα λεξικά, όπως του Ησύχιου, στον Σούδα, στο Etymologicon Magnum, στο Liddell & Scott κ.ά. διερευνά τη σημασιολογική σχέση όλης της οικογένειας λέξεων που σχετίζονται με τη Μήδεια, με βάση τη ρίζα μηδ-, λατινικά med- του ονόματός της, αναδεικνύοντας τη συσχέτισή του με λέξεις που συνάπτονται με την ιατρική ή το φάρμακο ως δηλητήριο, μαγικό σκεύασμα, αλλά και ως θεραπευτικό μέσον. Ανατρέχοντας δε σε κείμενα, όπως στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου, στα Αργοναυτικά, Α΄ τόμο των Ορφικών (Ανώνυμου), στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, στα Ομηρικά Έπη, στο Θεόκριτο, καθώς και σε ξένες μυθολογίες και στη σχετική βιβλιογραφία μάς αποκαλύπτει όχι μόνο τον πλούτο των φαρμάκων της εποχής εκείνης αλλά και τη γνώση των ιδιοτήτων τους και τρόπους εφαρμογής τους. Τα Ορφικά Αργοναυτικά ανάμεσα σε άλλα προσφέρουν στο συγγραφέα πολύτιμο υλικό με την αναφορά στον κήπο με τα φαρμακευτικά βότανα και φυτά που προστατεύει η θεά Εκάτη, ιέρεια της οποίας ήταν η Μήδεια. Ο συγγραφέας παραθέτει όχι μόνο το αρχαίο απόσπασμα με τη καταγραφή εικοσιπέντε βοτάνων, πολλά από τα οποία χρησιμοποιούνται και σήμερα για τη θεραπεία διαφόρων νοσημάτων, αλλά και τη μετάφρασή του στη νεοελληνική γλώσσα. Ο Γερ. Ρηγάτος ακολουθεί αυτόν τον κανόνα για όλα τα αποσπάσματα αρχαίων κειμένων που παραθέτει, παραπέμποντας πολλές φορές και σε διαφορετικές, έγκυρες μεταφράσεις, αναδεικνύοντας και τον πλούτο της λεκτικής απόδοσης των αρχαίων στη νεοελληνική γλώσσα.

Παράλληλα, ακολουθώντας το μύθο του Αργοναυτικού Κύκλου και εστιάζοντας σε κομβικά σημεία της ζωής της Μήδειας, καθώς και του Ιάσονα, ανασύρει μέσα από τα αρχαία κείμενα τις  «θεραπευτικές πράξεις» της Μήδειας, καθώς και ιδιότητες φαρμάκων της εποχής που ισχύουν μέχρι τις μέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρω τη χρήση του χυμού από κολχικό κρόκο για να προφυλαχθεί ο Ιάσονας από τα εγκαύματα που θα του προκαλούσαν τα καυτά χνώτα των ταύρων του Ηφαίστου. Η κολχικίνη χρησιμοποιείται και σήμερα για τη θεραπεία της ουρικής αρθρίτιδας. Η αναφορά στη θεραπεία της νύμφης Αταλάντης, το ξανάνιωμα της νύμφης Μάκριδος και των αδερφών της με την ανανέωση του αίματός τους παραπέμπει στη σύγχρονη αφαιμαξομετάγγιση ή αιμοκάθαρση. Ωστόσο, ο μελετητής δεν παραλείπει να κάνει λόγο για την απαγγελία επωδών για τον καθησυχασμό του δράκου και στη συνέχεια για τη χρήση του φυτικού υπνωτικού, του «άρκευθου», μέθοδο γνωστή από την προϊπποκρατική ιατρική που είναι σε χρήση ως τις μέρες μας. Ακόμη, μέσα από τις περιπέτειες της ηρωΐδας ο Γερ. Ρηγάτος εντοπίζει τη γνώση φαρμάκων που χρησιμοποιούσε η θεραπεύτρια Μήδεια εναντίον της στειρότητας ή ψυχικών νοσημάτων, καθώς και γενικότερες υγειονομικές γνώσεις για τον έλεγχο των επιδημιών και τη δημόσια υγεία.

Όπως ορθά επισημαίνει ο Γερ. Ρηγάτος ο Ευριπίδης πρώτος της αποδίδει τον τίτλο της παιδοκτόνου. Ωστόσο, προγενέστερες παραδόσεις, που τις αναφέρει, καταλογίζουν την τιμωρία των παιδιών στους Κορίνθιους ή σε ανθρώπους του Κρέοντα που τα εκδικούνται για τη μεταφορά των δολοφονικών γαμήλιων δώρων στη Γλαύκη. 

Ολοκληρώνοντας το πορτρέτο της μελετά ιδιαίτερα τις εχθρικές προς τον άνθρωπο χρήσεις των φαρμάκων. Η Μήδεια ως μάγισσα κυριαρχεί τόσο στη μυθολογία όσο και στα λογοτεχνικά κείμενα. Ο Ρηγάτος με συστηματικό τρόπο αναφέρεται και στις «φονικές παρεμβάσεις» της, κάνοντας λόγο για την πρόκληση του θανάτου του τελευταίου «χάλκινου ανθρώπου», του ημίθεου Τάλω, από τη Μήδεια, είτε με ξόρκια και προσευχές είτε με χορηγία υπναγωγών φαρμάκων που της επέτρεψαν να βγάλει το καρφί που έκλεινε τη μοναδική φλέβα, να φύγει όλο το ιχώρ και να επέλθει ο θάνατος. Η ολέθρια χρήση των γνώσεών της αποκαλύπτεται στη διαδικασία της θανάτωσης του Πελία, με το δέλεαρ ότι αυτός θα ξανανιώσει. Ακόμη, τη γνώση των δηλητηριωδών ιδιοτήτων των βοτάνων τη χρησιμοποιεί πολλές φορές για την εξόντωση όσων αντιτίθενται στις επιδιώξεις της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δηλητηρίαση του Κορίνθου ώστε να γίνει βασιλιάς ο Ιάσονας ή η γνωστή από τον Ευριπίδη δηλητηρίαση της Γλαύκης, της νέας συζύγου του Ιάσονα, με τρόπο ιδιαίτερα ειδεχθή. Τέλος, ολοκληρώνει το εκδικητικό προς τον Ιάσονα έργο με τη δολοφονία των ίδιων των παιδιών της. Όπως ορθά επισημαίνει ο Γερ. Ρηγάτος ο Ευριπίδης πρώτος της αποδίδει τον τίτλο της παιδοκτόνου. Ωστόσο, προγενέστερες παραδόσεις, που τις αναφέρει, καταλογίζουν την τιμωρία των παιδιών στους Κορίνθιους ή σε ανθρώπους του Κρέοντα που τα εκδικούνται για τη μεταφορά των δολοφονικών γαμήλιων δώρων στη Γλαύκη. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τις περιπλανήσεις της Μήδειας και μετά τη δολοφονία των παιδιών της στη Θήβα, όπου σώζει τον Ηρακλή από τη μανία στην οποία τον είχε καταδικάσει η Ήρα χάρη στη γνώση των ψυχοδραστικών φαρμάκων. Τέλος, φθάνει στην Αθήνα όπου επιχειρεί ανεπιτυχώς να δολοφονήσει με δηλητήριο τον Θησέα για να εξασφαλίσει το βασίλειο της Αθήνας στο γιο της Μήδο που είχε αποκτήσει με τον Αιγέα. Αυτή η ολέθρια πράξη της είχε ως αποτέλεσμα την εξορία της από την πόλη.

Η συνθετική αυτή μελέτη των μύθων για τη Μήδεια, γραμμένη με γλώσσα άμεση, βασισμένη σε πολυετή μελέτη των πηγών τόσο φιλολογικών όσο και ιατρικών, επικεντρωμένη στις πράξεις της που σχετίζονται με τις φαρμακευτικές της γνώσεις αποκαλύπτει ότι «οι γνώσεις της Μήδειας είναι ανάλογες του Μινωϊκού και Μυκηναϊκού πολιτισμού, ανάλογες των γραφομένων στα ομηρικά έπη και εκείνων που προκύπτουν από τα ευρήματα της προϊστορικής αρχαιολογίας» (σ.39).

Το τελευταίο κεφάλαιο, που αναφέρεται στην επίδραση του μύθου και των πράξεων της Μήδειας σε νεότερους συγγραφείς, συνθέτες, ζωγράφους και σκηνοθέτες, καθώς και ψυχολόγους και ψυχιάτρους αποδεικνύει το διαχρονικό ενδιαφέρον που έχει κινήσει η ευρυπίδεια αυτή ηρωϊδα, η οποία σύμφωνα με τον Κερένι «δεν παύει να είναι “μια θεϊκή αθάνατη και ισχυρή μορφή συνδεδεμένη με την αρχέγονη Μεγάλη Μητέρα. Ως κυρία της ζωής και του θανάτου επιδεικνύει την αλήθεια της αρχέγονης γυναικείας φύσης”» (σ.47).

Με την ένθεση στο κείμενο φωτογραφιών από έργα τέχνης που αποτυπώνουν τις πράξεις της Μήδειας το βιβλίο προσφέρει στον αναγνώστη τη συνολική επιρροή της προσωπικότητάς της στο χώρο του πολιτισμού.

* Η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου είναι Ομ. Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Μήδεια

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Α. ΡΗΓΑΤΟΥ