Τι γυρεύουν οι μέλισσες του Κάλβου

Του Νίκου Ξένιου

Ου παύσομαι τας Χάριτας Μούσαις συγκαταμιγνύς, ηδίσταν συζυγίαν[1]

Όπως στο ποιητικό έργο του Ούγκο Φόσκολο η Πατρίδα είναι μοναδική εγγύηση και ηθικό έρεισμα ζωής[2], έτσι και στην ποίηση του Κάλβου ο έρωτας, η ποίηση, η ομορφιά, η τέχνη, η απόλαυση της ζωής και το πένθος, κάθε αποτύπωση της καθημερινής εμπειρίας, έρχονται να κατατεθούν με ευλάβεια στον βωμό της Εθνεγερσίας: μιλάμε για μια μορφή κλασικισμού του τύπου που καθιέρωσε ο Φόσκολο: Kαλήτερα, καλήτερα / διασκορπισμένοι οἱ Ἓλληνες / να τρέχωσι τόν κόσμον, / μέ ἐξαπλωμένην χείρα / ψωμοζητοῡντες·

Το μοτίβο παραπέμπει στις «θύρες» που «δεν είν’ εύκολες όταν η χρεία τες κουρταλεί» του Διονυσίου Σολωμού. Μόνο που η γλώσσα του Κάλβου είναι ένα διαφορετικό αισθητικό γεγονός, αμάλγαμα λόγιων και δημωδών, ελληνικών και ιταλικών στοιχείων[3]. Η αναζήτηση σπάνιων φωνηέντων, η συνεχής χρήση μεταφορών, η εγκατάλειψη της ομοιοκαταληξίας σε ό,τι αφορά τη μορφή. Θεματολογικά, ο φλογερός πατριωτισμός, η καλλιέργεια της γλώσσας, το υψηλό εθνικό φρόνημα, η ηθική ανωτερότητα, η πίστη στην εν γένει Αρετή, όλα αναδεικνύονται σε ύψιστες μορφές παραμυθίας για το ανθρώπινο δράμα και συνιστούν κρίκο σύνδεσης με τον πρωτορρομαντισμό. Όπως και ο δάσκαλός του, ο μεγάλος έλληνας ποιητής στράφηκε στις θεωρίες του Διαφωτισμού και, παρά τον θεϊστικό προσανατολισμό του, αποκάλυψε ένα τεράστιο ψηφιδωτό μεταφυσικής αγωνίας. Το ενδιαφέρον είναι πως αυτή η οραματική σύλληψη παίρνει τις διαστάσεις κοινωνικής και ταξικής τοιχογραφίας, σαν να ζωγραφίζεται al fresco μια νέα «Καπέλα Σιξτίνα» με τους λαούς να επαναστατούν ενάντια σε κάθε μορφή τυραννίας και απολυταρχισμού[4]: σύμφωνα με μιαν εικαστική αντίληψη της ωδής «Εις Αγαρηνούς» οι πιστοί, οι ενάρετοι, οι αντεξουσιαστές αναλαμβάνονται στους ουρανούς, οι προδότες κατακρημνίζονται σε βάραθρα τιμωρίας και θεϊκής δικαιοσύνης[5], ενώ ο φωτοδότης Ήλιος εμφανίζεται ως Ύψιστος Κριτής.

Μελετώντας επί σειρά ετών τον Κάλβο

Ο συγγραφέας ακολουθεί δύο άξονες στην έρευνά του: αφενός τη σχέση του Κάλβου με τα ιταλικά του πρότυπα κι αφετέρου τη σχέση του με τα αρχαιοελληνικά πρότυπα

Ο Μιχαήλ Πασχάλης, ανάμεσα στα άλλα ερευνητικά του ενδιαφέροντα γύρω από την διακειμενικότητα, είχε «επισκεφθεί» πολλές φορές την ποίηση του Κάλβου, στο πλαίσιο, είτε δημοσιεύσεων, είτε επιστημονικών ανακοινώσεων. Στη μελέτη του Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014) αποδεικνύει την εξάρτηση της ιδιόρρυθμης γλώσσας των Ωδών από τη νεοκλασική ιταλική ποίηση που -κατά μια παλαιότερη και αναψηλαφημένη άποψη- στάθηκε το μέσον επαφής του ποιητή με τη λογοτεχνία της λατινικής και ελληνικής αρχαιότητας.

Ο συγγραφέας ακολουθεί δύο άξονες στην έρευνά του: αφενός τη σχέση του Κάλβου με τα ιταλικά του πρότυπα κι αφετέρου τη σχέση του με τα αρχαιοελληνικά πρότυπα. Στο πρώτο κεφάλαιο αναδιαρθρώνει τη μελέτη: Οι ιταλισμοί των Ωδών του Ανδρέα Κάλβου[6] ώστε να δικαιολογήσει βαρβαρισμούς και συνεχείς αναφορές του ποιητή στην αρχαιότητα, με ερμηνευτικό καμβά την «τεθλασμένη» οδό της θητείας στην ιταλική ποίηση. Στο δεύτερο κεφάλαιο ο ερευνητής επεξεργάζεται την παλαιότερη μελέτη του: Εκδοτικά και γλωσσικά (ιταλισμοί) στο «Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος» του Κάλβου (αντί απαντήσεως στον Δ.Δ.)[7], παραπέμποντας στον Γιώργο Ανδρειωμένο, στον Vitti, στον Ζώρα, στον Δάλλα, στον Μυλωνά, στον Λαβανίνι και στον Δημηρούλη, που παρενέβη στην έκδοση του Αποσπάσματος από την Ωδή στον Ναπολέοντα του Κάλβου αποκαθιστώντας σωρεία ιταλιανισμών.

M’ όποιον δάσκαλο καθήσεις…

Στα 1811 ο δεκαεννιάχρονος Ανδρέας Κάλβος συνέθεσε στα Ιταλικά την Ωδή στον Ναπολέοντα (Canzone a Napoleone), την οποία και αποκήρυξε το 1814, μαζί με τον ίδιο τον Βοναπάρτη[8]. Το καλοκαίρι του 1812 εργαζόταν ως τραπεζιτικός υπάλληλος στη Φλωρεντία, όταν συνάντησε τον άνθρωπο που σφράγισε τη ζωή του – και το έργο του: τον ζακύνθιο ποιητή Ούγκο Φόσκολο, ο οποίος φιλοξενεί τους αδελφούς Διονύσιο και Στέφανο Βούλτσο. Ο Φόσκολο προσλαμβάνει ως παιδαγωγό του Στέφανου τον εικοσάχρονο Ανδρέα Κάλβο[9], που ως αυτοδίδακτος είχε ασχοληθεί με πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως τα Μαθηματικά και η Φιλοσοφία.

Υπό την ιδιότητα του μέντορος ο Κάλβος έζησε για περισσότερο από ένα χρόνο στο σπίτι του Φόσκολο, από τον Απρίλιο του 1813, στην έπαυλη Βellosguardo της Φλωρεντίας. Πολύ σύντομα, ανέλαβε καθήκοντα αντιγραφέα: τον Απρίλιο του 1813 ολοκλήρωσε και την πρώτη του τραγωδία στα Ιταλικά, τον Theramene. Η Ωδή εις Ιονίους Νήσους (Ode agli Ionii) γράφτηκε τον Ιούνιο του 1814 και ο Κάλβος την έστειλε αμέσως στον Φόσκολο, στο Μιλάνο, συνοδευόμενη από μιαν επιστολή[10].

Η λατρεία του Ήλιου

alt Στο όμορφο τρίτο κεφάλαιο ο μελετητής επαναπραγματεύεται το ζήτημα του άρθρου του: Τι γυρεύουν οι μέλισσες του Κάλβου “εἰς τὸν πολὺν καρπὸν λυαῖον”; [11]: ότι το επανερχόμενο μοτίβο των μελισσών στις ωδές «Εις Μούσας» και «Εις Ωκεανόν» δεν προέρχεται άμεσα από την ομηρική Ιλιάδα, αλλά από τη μελέτη των Χαρίτων του Φόσκολο και ότι είναι αποτέλεσμα μιας θαυμαστής λεξιλογικής παρερμηνείας. Στο τέταρτο ανακτά το νήμα του προβληματισμού που είχε εισαγάγει με το άρθρο του: Ο ήλιος κυκλοδίωκτος: Οι ταπεινές αφετηρίες του υψηλού[12]. Ακολουθεί, ως πέμπτο κεφάλαιο, το δοκίμιο: Ο Ελύτης, ο Κάλβος και ο Πίνδαρος. Στην ωδή «Εις θάνατον» ο ποιητής εμφανίζεται ως βαθύς γνώστης ενός δεύτερου επιπέδου κατανόησης των λέξεων, ενώ συχνά εγκαταλείπει την τρέχουσα σημασία τους: η κεντρική θέση του ηλιακού συμβόλου, πέραν της τεκτονικής υποδήλωσής του, επιτρέπει την αναγωγή του σε μεταθανάτιο στέμμα που θα πλαισιώσει την εικόνα της απoλεσθείσας μητέρας:

κ΄.
Yἱέ μου πνέουσαν μ' εἶδες / ὁ ἥλιος κυκλοδίωκτος,/
ὡς ᾀράχνη, μ' ἐδίπλωνε / καί μέ φῶς καί μέ θάνατον
ᾀκαταπαύστως.

κε΄.
Ὦ φωνή, ᾦ μητέρα, / ᾦ τῶν πρώτων μου χρόνων/
σταθερά παρηγόρησις· / ὅμματ' ὁπού μ' ἐβρέχατε
μέ γλυκά δάκρυα!

Το κεφάλαιο αυτό εισηγείται πως ο Κάλβος γνώρισε τον Πίνδαρο μέσω της ιταλικής μετάφρασης του Φόσκολο. Ομοίως, στο έβδομο κεφάλαιο, που φέρει τον τίτλο: Ο Κάλβος ως εκδότης, κριτικός και ποιητής: Oι σημειώσεις στην «Ωδή εις Ιονίους» και η έκδοση των Χαρίτων του Φώσκολου, ο συγγραφέας αναδημοσιεύει, από το επιστημονικό περιοδικό «Σύγκρισις»[13], παλαιότερη μελέτη του για τον «ευκαιριακό» και «λεξιθηρικό» τρόπο αναφοράς του Κάλβου στην αρχαία Ελληνική γραμματεία.

Σπάνια, εκκεντρικά, θαυμαστά Ελληνικά

Ουδέποτε ετέθη, από τα σχολικά μας χρόνια ήδη, ζήτημα καλής ή κακής χρήσης της Ελληνικής από τον Κάλβο, παρά την αναμφισβήτητη προσφυγή του στην επίταξη των επιθέτων και σε ένα σωρό σολοικισμούς

Άς ανακαλέσουμε τα καλβικά στερεότυπα: «της γης πολυβοτάνου», «της γης πλατείας», «κόραι λαμπαδηφόροι», «τον ήλιον κυκλοδίωκτον», «των θνητών πολυπόνων», «τον ορίζοντα εσπερινόν». Ουδέποτε ετέθη, από τα σχολικά μας χρόνια ήδη, ζήτημα καλής ή κακής χρήσης της Ελληνικής από τον Κάλβο, παρά την αναμφισβήτητη προσφυγή του στην επίταξη των επιθέτων και σε ένα σωρό σολοικισμούς, με την ίδια αντιστοιχία με την οποίαν ουδέποτε ετέθη ζήτημα κακής χρήσης της γλώσσας από τον Καβάφη ή τον Σολωμό. Η διγλωσσία, στους τρεις μεγίστους της νεοελληνικής ποίησης, αναδεικνύεται σε στιλιστική ιδιαιτερότητα που τους διαφοροποιεί από τη χορεία των άλλων ποιητών. Ένα δεύτερο κοινό τούς συνδέει: η τήρηση του μίτου της ποιητικής μας παράδοσης, από την Αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή.

Το έκτο κεφάλαιο του Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο είναι αναδημοσίευση του άρθρου: Ο Κάλβος ομηριστής-Τριαντάφυλλα και Γιασεμιά, που είχε περιληφθεί στον τιμητικό τόμο για την Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού και εκδόθηκε στην Αθήνα το 2012[14]. Εδώ ο συγγραφέας αντιπαραθέτει την πεποίθησή του για ελλιπή φιλολογική κατάρτιση του επτανήσιου ποιητή στην «πεπλανημένη» άποψη του Ελύτη πως ο Κάλβος «στο επίπεδο της παιδείας ήταν αυθεντία»[15]. Αλλά και το όγδοο κεφάλαιο του του ανά χείρας βιβλίου είναι αναδημοσίευση του δοκιμίου: Γύρω από τις πηγές έμπνευσης του Κάλβου, από το περιοδικό «Νέα Εστία»[16].

Το ένατο κεφάλαιο είναι εμβάθυνση σε παλαιότερη επιστημονική ανακοίνωση του Μιχαήλ Πασχάλη με τίτλο: La costruzione di Zante in Foscolo e Kalvos[17], με προσθήκη για την «κατασκευή» του ποιητικού τοπίου της Λευκάδας από τον Σικελιανό. Το δέκατο: Κάλβος και Γκίλφορντ: Το θέμα, τα πρότυπα και το λανθάνον ποιητικό πρόγραμμα της Ωδής “Ελπίς πατρίδος”[18] συνέδεε την εν λόγω ωδή με τους Ψαλμούς του Δαβίδ. Αντίστοιχα, το ενδέκατο και τελευταίο κεφάλαιο ανακινεί τα ερωτήματα σχετικά με τη φιλολογική «λογιοσύνη» του ποιητή που έθιγε το άρθρο του Μιχαήλ Πασχάλη: Ο Ανδρέας Κάλβος και η παρερμηνεία του Ευσεβίου [19]: ο μελετητής σχολιάζει μια παλαιότερη τοποθέτηση του Νάσου Βαγενά[20] σχετικά με την ιδιότητα του Κάλβου ως hominis universalis και αμφισβητεί έντονα τη διαπίστωση του Γιώργου Ανδρειωμένου[21] σχετικά με την ιδιότητα του ποιητή ως hominis doctus.

«Θέλει αρετήν και τόλμην...»

Στην αισθηματική επιστολή που έστειλε ο Κάλβος στον Φόσκολο το 1814 ζητούσε από τον πετυχημένο και αναγνωρισμένο ποιητή να τον βοηθήσει ώστε να εκδώσει την Ωδήν εις Ιονίους – κι εκείνος του απαντούσε υπεροπτικά[22]. Όταν, το 1816, ο Φόσκολο, εξόριστος τότε στην Ελβετία, αναζήτησε γραμματέα, ο Κάλβος έσπευσε στη Ζυρίχη. Οι συνθήκες διαβίωσης των δυο (πολιτικοί πρόσφυγες, διωκόμενοι και απένταροι) ήταν εξαιρετικά δύσκολες, αλλά ο Κάλβος βρισκόταν στο στοιχείο του: τακτοποιούσε βιβλία και χειρόγραφα, κρατούσε σημειώσεις, και αντέγραφε έργα του ποιητή μέχρι τον Ιανουάριο του 1817, όταν επήλθε η περιβόητη ρήξη στη φιλία των δύο ανδρών. Οξύθυμος χαρακτήρας και των δύο; Οικονομικές δυσκολίες[23]; Κακή σωματική και ψυχική υγεία του Φόσκολο; Μάλλον, η τόλμη του Κάλβου να αποδεσμευτεί από την κηδεμονία και να βρει τον «δικό του δρόμο» στην κατάκτηση της doctrinae της Ποιήσεως. Αυτό, παρά το γεγονός ότι η σχέση του Φόσκολο με τον αγγλικό πρωτορρομαντισμό, όπως φαίνεται στις Τελευταίες επιστολές του Τζιάκοπο Όρτις (1801) και στους Τάφους (1807) λειτούργησε ως σχολείο ποίησης για τον νεαρό Κάλβο.

[1] Ευριπίδη, Ηρακλής Μαινόμενος, 673-675

[2] "certezza d'are, di campi, di sepoltura"

[3] Βλ. Ζαφειρίου, Λ. 2006. Ο Βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου, Αθήνα: Μεταίχμιο.

[4] Στην ελβετική πόλη o Kάλβος συνυπήρξε με τον Καποδίστρια. Εξορίστηκε στη Γενεύη το 1821, στη δίκη των Καρμπονάρων της Τοσκάνης: «Εγώ τώρα εξαπλώνω/ ισχυράν δεξιάν/ και την άτιμον σφίγγω/ πλεξίδα των τυράννων/ δολιοφρόνων».

[5] Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα, 1994.

[6] «Νέα Εστία», τεύχος 1809, τον Μάρτιο του 2008 (σελ. 465-484). Αντίστοιχα μελετήθηκαν από τον καθηγητή οι ιταλιανισμοί στον Σολωμό, στο: Ιταλικά διακείμενα και ιταλισμοί στον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού (Θ' Πανιόνιο Συνέδριο, Παξοί 26-30 Μαΐου 2010).

[7] «Νέα Εστία», τεύχος 1835, τον Ιούλιο του 2010 (σελ. 49-61)

[8] «Έγραψα τότες σ’ εκείνο τον σκηπτρούχο, γιατί συγκινήθηκα από τη δυστυχία ολόκληρης της Ευρώπης. Και τον αποκαλούσα Μεγάλο, προσπαθώντας να τον κάνω να νοιώσει πως κύριο αντικείμενο του στίχου μου ήταν η ελπίδα να παραιτηθεί από τους ματωμένους και σκληρούς αγώνες (…) Όπως και να ‘ναι, αποκηρύχνω (sic) και αναθεματίζω αυτό μου το ποίημα, μια και δεν πέτυχε τον στόχο του». Πάντως ο Ούγκο Φόσκολο είχε γράψει παρόμοια εννεάστροφη ωδή, με τίτλο A Napoleone Bonaparte liberatore , που έληγε με ύμνο στην Αρετή.

[9] «Τον νέον αυτόν μού τον παρουσίασαν στη Φλωρεντία, όταν ζητούσα ένα είδος μέντορος για τον αδελφό σου, για να επαγρυπνεί επί της συμπεριφοράς του όλες τις ώρες και για να τον συνοδεύει έξω απ’ το σπίτι και ειδικά το βράδυ στο θέατρο» (από γράμμα του Ούγκο Φόσκολο στον Διονύσιο Βούλτσο).

[10] «Αν θυμάσαι καλά τις συμβουλές που μου έδωσες, όταν περπατούσαμε στο Βellosguardo, μπορείς να τη θεωρήσεις περισσότερο δικό σου παρά δικό μου έργο. Τη νύκτα, ανάμεσα στη μέρα που μου ήρθε η έμπνευση και στην ημέρα που την έγραψα, σε είδα στον ύπνο μου. Χαμογελούσες και μου έλεγες: Βλέπεις πόσο κάνει ευτυχέστερους τους στίχους η αγάπη για την πατρίδα; Κι απ’ τις δικές μου αποκρίσεις θυμάμαι την ακόλουθη: Αλλά θα την εννοήσουν; Αναστέναξες και είπες: Θα τη στείλω εγώ σε ανθρώπους που έχουν περισσότερη καρδιά παρά πνεύμα, και αυτό αρκεί. Αν μπορείς, κάνε, σε παρακαλώ, να πραγματοποιηθεί το όνειρό μου αυτό». (Από την εν λόγω επιστολή του Κάλβου στον Φόσκολο).

[11] «Πόρφυρας», Τεύχος 144, Ιούλιος 2012 (σελ. 135-143).

[12] «Ελληνικά», 63 (2013)

[13] «Comparaison» τεύχος 23, του Φεβρουαρίου του 2013 (σελ 43-65)

[14] Αξίζει, στο σημείο αυτό, να μνημονεύσουμε τη δημοσίευσή του Μιχαήλ Πασχάλη με τίτλο: Οι ανώνυμες Ολυμπιακές Ωδές, ο Chelintus Epiroticus και ο Ανδρέας Κάλβος, (Νέα Εστία, τχ. 1800, Μάιος 2007, 958-963).

[15] Άποψη που παραθέτει ο Ελύτης στα Ανοιχτά χαρτιά, το 1987.

[16] Tεύχος 1852, τον Φεβρουάριο του 2012 (σελ. 240-262)

[17] Παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο της Περούτζια στις 3 Δεκεμβρίου του 2004.

[18] «Ελληνικά»Tόμοs 61, 2011, σελ. 75-92

[19] Είχε πρωτοδημοσιευθεί στο περιοδικό «Νέα Εστία»Tεύχος 1844, Μάιο 2011, σελ 830-853). Βλέπε, επίσης, την εισήγηση του Μιχαήλ Πασχάλη: Ugo Foscolo, Andreas Kalvos and the Classics: Constructions of a Birthplace, στα πανεπιστήμια Κολούμπια, Πρίνστον και Αριζόνα, το 2004, που είναι επανεξέταση της παλαιότερής του μελέτης (2002): Foscolo, Kalvos e i classici, στα Πανεπιστήμια της Φλωρεντίας και της Σιένας.

[20] Νάσος Βαγενάς, Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου- Επιλογή κριτικών κειμένων, Ηράκλειο, 1999.

[21] Γ. Ανδρειωμένος, Οι τελευταίες θρησκευτικές μεταφράσεις του Ανδρέα Κάλβου, Αθήνα, 2008

[22] «Δεν θα μπορέσετε να εξευγενίσετε το πνεύμα, ούτε να τακτοποιήσετε την κρίση σας, ούτε να τροφοδοτήσετε ουσιαστικώς την ψυχή, παρά μόνο όταν δοθείτε με επίμονη και θερμή θέληση στη σπουδή των Λατίνων και Ελλήνων συγγραφέων’ και είναι μεγαλύτερη ντροπή για μας που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε για να μάθουμε σε δύο χρόνια τη γλώσσα του Ομήρου, του Θουκυδίδη και του Πλάτωνα να την ψελλίζουμε, όταν άλλοι, καθώς αυτοί οι Γερμανοί (που ανάμεσά τους βρίσκομαι) σπαταλούν για τούτο τόσα χρόνια, ώστε στο τέλος τη μιλούν και την καταλαβαίνουν καλύτερα από μας (…) Προς το παρόν λοιπόν μη συνθέτετε σονέτα και ύμνους και στίχους, και κάνετε συντροφιά μέρα νύχτα με μετριοφροσύνη και νεανική τόλμη με τους μεγάλους της Αρχαιότητος και καμιά δωδεκαριά Ιταλούς πεζογράφους και ποιητές: και στην περίπτωση, καθώς μου φαίνεται, πως είστε άξιος να είστε μαθητής τους το όνομα τούτο θα εκδηλωθεί εις τα έργα σας οποτεδήποτε». (Απάντηση του Foscolo στον Κάλβο).

[23] «Αν είχα προβλέψει πως θα βρισκόμουν σήμερα στη μεγαλύτερη ανάγκη, δεν θα σας παρακαλούσα ποτέ για να μου δώσετε τουλάχιστο ένα μέρος από τα χρήματα που σας δάνεισα. Σήμερα, και αφού σας περίμενα δέκα σχεδόν μέρες, η ανάγκη με υποχρεώνει να σας ξαναπαρακαλέσω. Όλες μου οι ελπίδες για το Φλεβάρη στηρίζονται σ’ εκείνες τις λίγες λίρες που, έστω και μία-μία, αν μου τις δίνατε, θα με βγάλουν από τις στεναχώριες που έχω». (επιστολή του Ugo Foscolo προς τον Κάλβο, με ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου 1817).

ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ

Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο
Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα
Μιχαήλ Πασχάλης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2013
Σελ. 320, τιμή € 14,00